آخرین گفت‌وگوی مفصل کارگردان مرحوم سینمای ایران

[rahnama]

گلایه ایرج قادری از جمشید آریا جمشید آریا با فیلم «تاراج» آدم دیگری شد. بگذریم که هرگز سراغی از من نگرفت. حتی وقتی در موشک باران تهران در سال ۱۳۶۷ نزدیک دفتر من موشک خورد یک تلفن به من نزد که ببیند زنده هستم یا مرده. قانون- ایرج قادری کارگردان و بازیگر حدودا چهار دهه از سینمای ایران در حالی صبح امروز درگذشت که طی مدت بستری اش در بیمارستان همه روزه شمار زیادی از هواداران برای عیادتش به بیمارستان می آمدند. با این حال این همه توجه هم کارساز نشد و قادری برای همیشه چشم از جهان فروبست. ایرج قادری یکی از تاثیرگذارترین کارگردانان قبل از انقلاب بود اما در سینمای بعد از انقلاب به جز یکی دو مورد کاری جدی از او ندیدیم. خودِ وی در یکی از آخرین گفتگوهای مفصلش با سایت «پرده سینما» دلیل اصلی رکود فعالیت در دوران جدید را این دانسته بود که شرایط تولید در روزگار جدید واقعا متفاوت شده و او نمی تواند با این شرایط آن طور که دلش می خواهد کار کند. متن کامل آخرین گفتگوی مفصل قادری را در ادامه می خوانید:

 

[rahnama]

بعد از انقلاب شما در سال 1361 «برزخی ها» را ساختید که با هشت میلیون تومان فروش رکورد فروش فیلم در ایران را شکست و بعد از مدتی از اکران برداشته شد. پس از آن فروش هفت میلیون تومانی «دادا» هم خیره کننده بود. بعد از این دو فیلم، شما در حدود سال 64 1363 فیلم «تاراج» را ساختید. چطور شد که شما با این فیلم رسیدید؟
آقایی بود به نام آقای [حسن] محمد زاده. و آنطوری که من عکس های ایشان را در دفترش دیدم از دوستان نزدیک امام خمینی بودند. روزی ایشان آمدند و به من پیشنهاد ساختن فیلمی را دادند. مرد با نفوذی بودند. فیلم محمد رسول ا... را او وارد ایران کرده بود. من نمی دانم چه اتفاقی افتاد و قرعه به نام من افتاد. اما ایشان با من تماس گرفتند و با هم دیداری داشتیم. به من گفتند می خواهم با شما فیلمی بسازم. من هم هنرپیشه های مشهور آن زمان را دور هم جمع کردم. مثل آقای [ناصر] ملک مطیعی که خودش به تنهایی سلطان یک فیلم بود، یا آقای فردین. فردین هنرپیشه تک یک فیلم بود و وقتی تهیه کننده فردین را برای بازی در فیلمش می گذاشت، دیگر همه چیز تمام بود. یا قادری، یا هر شخص دیگری. من در آن زمان تنها کاری که کردم و مدت ها فکرم را مشغول ساخته بود، این بود که تمام این هنرپیشه های مطرح را برای بازی در این فیلم گذاشتم. فردین، ملک مطیعی، سعید راد، قادری و... یا کسانی مثل خسرو شجاع زاده که هنرپیشه نقش اول فیلم اقای بیضایی [غریبه و مه] بود. و [محمد علی] کشاورز و... من تمام این ها را برای بازی در فیلم انتخاب کردم و ساخت فیلم را شروع کردم. بودن تمام ستاره ها در کنار شما خیلی مشکل است. مثلاً شما در سینمای خارج که نگاه کنید باید حقوق مارلون براندو در کنار یک ستاره دیگر حفظ شود. و خب آن موقع همه ما هنرپیشه های نقش اول بودیم و به سختی همه راضی شدند که در آن فیلم در کنار یکدیگر بازی کنیم. اما خب من تمام آنها را متقاعد کردم که همه شما در این فیلم سهم دارید و بیایید این کار را انجام بدهید. در آن زمان به اینها و مثلاً به آقای فردین اجازه نمی دادند که در فیلم بازی کند. من در واقع آن زمان دوستی کردم و برای اینها «ویزا» گرفتم تا توانستند برزخی ها را بازی کنند.ما رفتیم و در شیراز شروع کردیم به فیلم ساختن. اواخر فیلمبرداری بود که از تهران آمدند و من را از آنجا آوردند. و این خودش داستانش یک سینماست که اگر بخواهم تعریفش کنم تا صبح طول می کشد. من را آوردند تهران که اعدامم کنند! چرا؟ چون آمده بودند دفتر بنده و دیده بودند که آدمی که در فرار و گریز تیر خورده بوده و خرابکار بوده، قبلاً آمده بوده دفتر من و عکس یک آقایی شبیه اون آقا با یک سگ کوچولویی که ما قبلاً اینجا داشتیم را دیده بودند؛ و پیش خودشان گفته بودند «نکند قادری رئیس همه اینهاست؟» برای یک چیز بی مورد و خنده دار ما را از شیراز آوردند تهران. حالا کی آمد شیراز سر وقت من؟ آقای خلخالی. حالا بنده هم در جریان امور نیستم. آنها مرا آوردند تهران. و بعد از من هم آقای خلخالی با یک پرواز دیگر آمده بودند. در این فاصله حاج آقایی بود به نام «حاج آقا صفا» که خیلی انسان محترمی بود. او مرا دید و ضامن شد و مرا رها کردند. که اگر بخواهم کامل برای شما بگویم قصه اش خیلی خیلی مفصل است. خلاصه من برگشتم شیراز و ما دوباره فیلمبرداری برزخی ها را از سر گرفتیم. اما من برای مدت ها شهر شیراز را در دلم خط زدم. چون آنجا خیلی صدمه دیدم و زجر کشیدم. البته بعداً دوباره برای ساخت فیلم های بعدی ام به شیراز رفتم. به هر حال فیلمبرداری برزخی ها تمام شد. ما کارهای فنی فیلم را در تهران انجام دادیم و فیلم را اکران گذاشتیم. باور کنید سینماها برای اکران فیلم غلغله شده بود. آنوقت آقای محسن مخملباف یک روز جمعه با عده ای راه افتادند و طوماری درست کردند مبنی بر اینکه انقلاب شده و ما انقلاب کردیم، اما اینها هنرپیشه های طاغوتی هستند. درست جلوی همین سینمایی که در میدان 24 اسفند [انقلاب] است... اسمش چه بود... کاپری. [بهمن] و یونیورسیتی. این آدم ها می گفتند بروید دم در سینماها ببینید چقدر غلغله است، آنوقت مراسم های روز جمعه خلوت است. این شد که فیلم من را از اکران کشیدند پایین. امثال آقای مخملباف چنین بساط هایی را زیاد سر من آورده اند.

 

[rahnama]

بعد از «برزخی ها» شما «دادا» را ساختید.
بله. بعد از آن فیلم دادا را درست کردم و بعد فیلم تاراج را ساختم. بعد از اینکه تاراج را درست کردم دیگر نگذاشتند من کار کنم. حالا هم من نفهمیدم چرا. این را هیجوقت نفهمیدم. در صورتی که شما اگر همین الان تاراج را ببینید متوجه می شوید تاراج فیلمی است که برای مردم آموزنده است. بعد از آن ماجرا من سیزده چهارده سال هیچ فیلمی نساختم. یعنی اجازه نداشتم که بسازم. اما بعد از چهارده سال که خواستم فیلم بسازم، بساط عجیبی داشتم! هر کسی از این حوالی رد می شد بهم زنگ می زد و حالم را می پرسید! تا اینکه به امروز رسیدیم که هنوز مشغول هستیم و سالی چهار تا تکه استخوان می اندازند جلوی ما و می گویند «بیا فیلم بساز». من نمی دانم جواب شما را دادم یا نه؟
بله. حالا ما می خواهیم دوباره برگردیم عقب، اشاره کردید که «برزخی ها» را ساختید. از کجا قصه اش شروع شد؟ سیستم فیلمسازی در سال های دهه 1360 چگونه بود؟ شما فیلمانه ها را خودتان داشتید؟ یا سفارش می گرفتید؟ این بستگی دارد. ببینید گاهی اوقات هست که من طرح دارم و طرحم را می گویم و می نویسم. اما گاهی اوقات هم با کسان دیگری کار می کنم. مثلاً من می گویم و فیلمنامه نویس می نویسد. کسانی که با من کار می کنند روحیات مرا می شناسند و می دانند که من چه می خواهم. گاهی شده (مثلاً در مورد همین کار جدیدم) با فیلمنامه نویس بحث می کنم و می گویم در فیلم اگر فلان شخصیت می خواهد حرفی را بزند در دو سه خط حرف بزند و نه بیشتر.

 

[rahnama]

همان طور که می دانید در سال های اول دهه 1360 موضوع برای فیلم ساختن کم بود. به همین دلیل عده ای پناه می بردند به فیلم های «دهقانی». می گفتند خب حالا من یک فیلم در روستا می سازیم و...
نه! ببینید چیزی را به شما می گویم! هیچکدام از فیلم های من تا کنون شبیه همدیگر نشده است. اما خب همیشه هستند کسانی که به آدم انگ می زنند. شما اگر برزخی ها را ببینید یک فضاست و دادا یک فضای دیگر. تاراج جور دیگری است و می خواهم زنده بمانم طوری دیگر. سام و نرگس فیلم دیگری است و... خیلی ناراحت می شوم که این تمایزها نادیده گرفته می شود و منتقدان برچسب «فیلمفارسی» را به فیلم های من می زنند.
بعد از «دادا» شما «تاراج» را ساختید. آن زمان این شایعه صحت داشت که فیلمنامه «تاراج» را سعید مطلبی نوشته است؟ بله. تقریباً نود درصد فیلمنامه تارج کار سعید مطلبی بود. من و مطلبی زبان همدیگر را خیلی خوب می فهمیم.
آن فضای تعقیب و گریز و جدال در کویر که برای آن دوران خیلی نو بود از کجا آمد؟ در طرح اولیه فیلمنامه داوودنژاد بود؟ نه. فکر خودم بود.

 

[rahnama]

جمشید هاشم پور (آریا) را چطور برای این نقش پیدا کردید؟ اولین باری بود که چنین استفاده ای ازش می شد.
وقتی در تدارک ساختن تاراج بودم یک روز آقای آریا (تا اوائل دهه 1360 جمشید هاشم پور با نام «آریا» شهرت داشت) آمد دفتر من. کسی معرفی اش کرده بود. وقتی دیدمش به نظرم آمد اصلاً به درد این نقش نمی خورد. مؤدب ولی سردرگم و فاقد اعتماد به نفس بود و با آن چیزی که من از شخصیت «زینال بندری» در ذهنم داشتم فاصله خیلی زیادی داشت. ازش خوشم نیامد و خواستم او را از سر وا کنم. بهش گفتم ببین ما دو تا نقش توی این فیلم داریم. یک پیرمرد نود ساله و یک بچه دو ساله. حالا به نظر خودت کدام یک از این ها به تو می خورد؟ قبول کرد که برای آن فیلم مناسب نیست و رفت. بعداً چند تا از دوستان آمدند و به من گفتند تو لوطی گری کن و به این جوان بازی را بده. من فکر کردم و باز هم او را دیدم. چند نکته جدی را به او تذکر دادم. گفتم باید یاد بگیرد که آدم دیگری بشود. یادش باشد که در این فیلم هرگز نباید بخندد. کما اینکه در «تاراج» هرگز خنده او را نمی بینیم. فکر پوشیدن آن پالتوی بلندی که در فیلم تاراج بر تن دارد مال من بود. دنبال راه هایی بودم که او باوقارتر به نظر برسد. این توصیه ها را در مورد رفتارهای عمومی اش هم بهش کردم. گفتم «یادت باشه تو خیابون نباید تخمه بشکنی، نباید تف کنی، نباید سرتو این ور و اون ور بچرخونی و به این و اون نگاه کنی...» این توصیه ها را به محمدرضا گلزار هم کردم. به او هم گفتم من بیست سال تو را بیمه می کنم. ولی باید قدر خودت را بدانی. باید مواظب رفتارهایت باشی... بله! جمشید آریا با فیلم تاراج آدم دیگری شد. بگذریم که هرگز سراغی از من نگرفت. حتی وقتی در موشک باران تهران در سال 1367 نزدیک دفتر من موشک خورد یک تلفن به من نزد که ببیند زنده هستم یا مرده.
و بهزاد جوانبخش؟ او یک نمایشگاه اتومبیل داشت که همین پایین دفتر ما بود و الان جمع شده است. البته در چند فیلم قدیمی نقش های کوچکی بازی کرده بود. من دیدمش و ازش خواستم بیاید و در این فیلم بازی کند.
آن زمان شایع بود نقش «احمد» فیلم تاراج که بهزاد جوانبخش بازی کرد خود شما می خواستید بازی کنید ولی به شما اجازه بازی ندادند. آن شایعه صحت داشت؟ (قادری چند لحظه فکر می کند)... نه. تا آنجا که خاطرم می آید من زمان ساختن فیلم تاراج اجازه بازی داشتم. بله! یادم هست اجازه بازی داشتم ولی بازی نکردم.
چرا؟ برای اینکه خودم را مناسب آن نقش نمی دیدم. همیشه وقتی قرار بوده من در فیلم خودم بازی کنم، «ایرج قادری کارگردان» نشسته روی همین صندلی که الان من نشسته ام و «ایرج قادری بازیگر» از در دفتر آمده تو. آن وقت «قادری کارگردان» او را مثل همه دیگر بازیگران فیلم برانداز کرده که آیا به درد این فیلم می خورد یا نه؟ مثل همه با او رفتار می شود!
و آن بازیگر جوان فیلم «تاراج» که نقش پسر زینال بندری را بازی می کرد؟ یک روز در آسانسور همین ساختمان، جوانی را دیدم که به نظرم خیلی مناسب آن نقش بود. بهش گفتم من دارم یک فیلم می سازم و می خواهم تو در فیلمم بازی کنی. اما او گفت نمی تواند چون چند روز دیگر باید برود سربازی. گفتم اجازه ات را می گیرم و سربازی ات را درست می کنم. قبول کرد و من هم موافقت ها را برای او گرفتم. بعد از تاراج به خارج از کشور رفت.
یکی از فصل های موجز و مؤثر فیلم تاراج فصل کتک کاری در کاباره بود خیلی خوب از آب درآمده بود. با نور خیلی خوب کار شده بود. کار فرج حیدری بود. فرج در فیلم های من دستیار فیلمبردار بود. یک روز صدایش کردم و بهش گفتم از فردا تو «فیلمبردار» فیلم من هستی. باورش نمی شد! بعد گفتم تازه این ستاره های سینما زیر دست و پای دوربین تو می پلکند! شوکه شد! گفتم نترس! [فیلم مورد نظر قادری احتمالاً پشت و خنجر محصول سال 1356 است که نخستین فیلم فرج حیدری در مقام مدیر فیلمبرداری است] بله! آن صحنه کاباره را خیلی خوب درآورد. من در مورد جزئیات فیلم تاراج خیلی فکر کردم. مثلاً انتخاب آن ماشین فولکس برای احمد و زینال، وقتی می خواهند به جنگ آدم های بزرگ بروند معنی خیلی خاصی داشت. ناصر چشم آذر موسیقی خیلی مؤثری را برای فیلم ساخت. او در آن زمان اجازه آهنگسازی نداشت و تاراج اولین فیلمی بود که چشم آذر اجازه پیدا کرد موسیقی اش را بسازد. بله ناصر خوب کار کرد. البته من بعد از تاراج ترجیح دادم دیگر با او کار نکنم...
بعد از «تاراج» به شما اجازه فعالیت داده نشد. این اتفاق برای خیلی ها افتاده، اما شما تنها کارگردان تاریخ سینمای ایران هستید غرورتان را به خاطر عشق به سینما زیر پا گذاشتید و با نوشتن آن نامه تاریخی به علی لاریجانی وزیر تازه منصوب شده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از او درخواست کردید به شما اجازه فیلمسازی داده شود. بله! آقای لاریجانی با نامه من موافقت کردند و من همین جا هم از این بابت از ایشان تشکر می کنم. بعد از اینکه من ممنوع الفعالیت شدم برای درست شدن کارم چندین مرتبه به دیدن اشخاص عالیرتبه در قم رفتم. امیدوار بودم پس از صحبت با آن اشخاص، ممنوعیت فعالیت من رفع شود، اما نشد. تا اینکه پس از انتصاب آقای لاریجانی به وزارت ارشاد یکی از دوستان صاحب نفوذ نزد من آمد و به من گفت بیا و چنین نامه ای را بنویس. من کمک می کنم کار تو درست شود. من آن نامه سرگشاده را نوشتم و امضاء کردم و آقای لاریجانی هم موافقت کرد.
آن سالها در مشهد یکی از عکاسی هایی که عکس های آتلیه ای از حرم مطهر حضرت رضا (ع) می گرفت، عکسی از شما را در همان آتلیه ها در معرض دید گذاشته بود. احساس می کردم پس از نوشتن نامه به علی لاریجانی برای درست شدن کارتان به حضرت رضا (ع) هم متوسل شده بودید. خب من اعتقاد دارم مذهب یک مسئله خصوصی و شخصی است. [قادری در لا به لای این مصاحبه چند بار به توسل به امامزاده صالح برای درست شدن کارهایش هم اشاره می کند. اما مایل نیست این اعتقادات به شکل عمومی مطرح شوند]
و بعد از رفع ممنوعیت، شما فیلم «می خواهم زنده بمانم» را ساختید. دوران عجیبی بود! دوازده سال کسی سراغی از من نمی گرفت. اما به محض اینکه از من رفع ممنوعیت شد هر روز تهیه کننده ها با دسته گل می آمدند دفتر من و از من برای فیلم ساختن دعوت می کردند. آنقدر بهم اصرار می کردند که من ناچار شدم اواخر کار دو تهیه کننده را به جان هم بیاندازم و با «هدایت فیلم» کار را شروع کنم. آن ها هم در آن زمان همه چیز را در اختیار من گذاشتند.
«می خواهم زنده بمانم« فیلم خیلی خوبی شد. اما از «نابخشوده» سیر قهقرایی شما شروع شد. در حالی که با همان تهیه کننده کار کردید. خب آن تهیه کننده دیگر آن تهیه کننده نبود! هنگام ساخته شدن می خواهم زنده بمانم من اختیارات بیشتری داشتم. ولی در زمان ساختن «نابخشوده» تهیه کننده هم می خواست کار زودتر جمع شود. همان حرف های همیشگی سینما که اگر این فیلم را پنج روز زودتر جمع کنی، پنج تا نهار و شام و کرایه وسایل و... کمتر می شود.
خیلی عجیب است که کارگردانی با سابقه شما تا این حد در قید و بند شرایط تولید باشد! خب برای اینکه کار دیگری بلد نیستم! در واقع فرصت این را ندارم که کار دیگری را شروع کنم. از طرفی من فکر می کنم هر کاری را باید طبق ضوابط حرفه ای انجام دهم. من از مکانیکی هیچ چیز سر در نمی آورم، اما راننده خیلی خوبی هستم و اگر قرار بود راننده آژانس شوم بلد بودم این کار را چطور انجام بدهم. فکر می کنم یک راننده آژانس فوق العاده مؤدب می شدم و این کار را به شکلی عالی انجام می دادم. یعنی وقت سوار کردن مسافر و پیاده کردنش در را برایش باز می کردم و می بستم. اگر میوه فروش می شدم حتماً میوه ها را خیلی مرتب در پاکت می گذاشتم و تا جلوی ماشین مشتری می بردم. بنابراین تلاش می کنم کار فیلمسازی را هم خیلی «حرفه ای» انجام دهم. به خاطر همین است که من تا به حال پایم را با استادیوم فوتبال نگذاشته ام. چون طرفداران تیم آبی و قرمز جایگاه های مخصوص خودشان را دارند و اگر من بروم در جایگاه آبی ها بنشینم، قرمزها را در سینما از دست می دهم، و اگر در جایگاه قرمزها بنشینم آبی ها را در سینما از دست می دهم!
به کدام تیم فوتبال علاقه دارید؟ همیشه طرفدار تیم مظلوم هستم! البته بازی های ملی را هم نگاه می کنم.
یعنی سیر قهقرایی شما در چند سال اخیر به خاطر تعهد شما به «حرفه ای» بودن است؟ همه اش این نیست. به نظر من شرایطی که در سالهای اخیر به سینمای حرفه ای ما حاکم شده خیلی تغییر کرده است. الان من برای فیلم جدیدم دنبال هنرپیشه هستم و به من گفته اند این خانم ترانه علیدوستی برای فیلم مناسب است. ولی این خانم هزار جور ناز و اطوار دارند. اصلاً گوشی را جواب نمی دهند. یا مثلاً شغل ها و مسئولیت های متعددی در سینمای امروز به وجود آمده که آن زمان نبود. تهیه کننده، مدیر تولید، جانشین مدیر تولید، سرمایه گذار، اسپانسر، مدیر تدارکات، جانشین مدیر تدارکات، تدارکات... آن زمان این خبرها نبود. یک نفر می رفت ظهر برای گروه چلوکباب می گرفت! افسرده شده ام. زمانی در مورد من می گفتند قادری نبض تماشاگر را در دست دارد. اما حالا اقرار می کنم دیگر نبض تماشاگر در دست من نیست! من چیزی از تماشاگر امروز با این استقبال شان از کمدی های سطح پایین نمی فهمم. فکر می کنم شرایط و مناسبات سینمای امروز ایران به کلی دگرگون شده است.
چرا چند سال بین فیلم ساختن شما فاصله می افتد؟ اگر همین حالا به من اجازه بدهند سالی سه فیلم می سازم. اما باید اول داستان را بنویسیم، بعد برویم و پروانه ساخت بگیریم. خب این یک پروسه طولانی است که حالا ما برویم پروانه ساخت بگیریم و فیلم را بسازیم و بعد از همه اینها منتظر باشیم که آیا به فیلم مجوز نمایش می دهند یا نه. روزهای دوشنبه جلسه شوراست برویم امامزاده صالح و دعا کنیم که فیلم مجوز بگیرد. بعد از ظهر به ما خبر میدهند که امروز جلسه شورا تشکیل نشده است، چون به حد نصاب نرسیده و... اما جدا از این مسئله شرایط درون صنفی هم هست. مثلاً خیلی از این بچه های بازیگر اگر ما بهشان سلام بدهیم اصلاً معلوم معلوم نیست به ما جواب سلام مان را بدهند یا ندهند. می گویند ما اصلاً وقت نداریم. وقتی بازیگری را دعوت می کنیم به بازی، می پرسد «من چند روز کار دارم؟» می گویم «یعنی چه که چند روز کار داری؟! ما داریم فیلم می سازیم.» می گوید «نه! اگر روزهای من شش روز می شود و آن هم روزهای جمعه، من می توانم بیایم» یعنی من باید شش تا جمعه فیلم را کش بدهم، که فلانی می خواهد در فیلمم بازی کند. حالا شما بشمارید که ما چند تا هنرپیشه در یک فیلم داریم!

منبع