برنا:نیاوران نام یکی از مناطق شمالی تهران است که در دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز قرار دارد. این منطقه از غرب با دربند، از جنوب با فرمانیه و از شرق با دارآباد هم‌مرز است.
خیابان نیاوران که در حال حاضر به نام خیابان شهید باهنر شناخته می‌شود، بزرگترین خیابان اصلی این محله است که میدان شهید باهنر (نیاوران) را به میدان قدس متصل می‌کند.
مجموعه‌هایی چون کاخ نیاوران، پارک نیاوران، شهر کتاب نیاوران و فرهنگسرای نیاوران که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است، همچنین تکیه نیاوارن که از قدیمی‌ترین و مشهورترین تکیه‌های تهران است، در این منطقه واقع شده‌اند.
صدای پرندگانی که تا به حال نشنیده‌اید
یکی از باغ‌های قدیمی تهران که در منطقه شمیرانات قرار دارد، باغ نیاوران است که در داخل آن، بناهایی قدیمی که کاربری آن‌ها به موزه تغییر داده شده، وجود دارد.
باغ نیاوران به دستور فتحعلی شاه قاجار در محل نیزاری در شمال تهران بنا شد که به نی‌آوران و بعدها به نیاوران مشهور شد.
باغ نیاوران در کنار درختان قدیمی و تنومند، مجموعه‌ای از پرندگان را در خود جای داده است. چرخ ریسک نیزار، بلبل خرما، گنجشک خانگی، دارکوب خالدار، کلاغ ابلق، شاه طوطی، یاکریم، مرغ مینا، سار، طوطی طوق صورتی، کبوتر کوهپایه، دلیجه و قمری از جمله پرندگانی هستند که وقتی در باغ راه می‌روید، با وجود آن‌که فضای باغ و درختان را برف سفیدپوش کرده است، صدای آن‌ها را به وفور می‌شنوید.
گنجینه‌ای از آثار تجسمی و باستانی در موزه و گالری جهان نما
اولین ساختمانی که در بدو ورود به باغ نیاوران با آن مواجه می‌شویم، موزه و گالری جهان نما است که در دو طرف دروازه ورودی به چشم می‌خورد.
در سال ۱۳۵۵ شمسی، فضایی در ضلع غربی کاخ صاحبقرانیه جهت نگهداری آثار و اشیای هنری اهدایی به فرح دیبا و یا خریداری شده توسط وی با چهار سالن در طبقه همکف و یک سالن در زیرزمین در نظر گرفته شد که به موزه جهان‌نما مشهور شد. بر سقف تالار میانی این موزه، نقاشی روی چوب با نقوش گل و مرغ شیراز به چشم می‌خورد. این موزه در بهمن ماه سال ۱۳۷۶ افتتاح شد.
آثار موجود در این موزه در دو بخش هنر پیش از تاریخ و آثار هنرهای تجسمی معاصر ایران و جهان به نمایش درآمده‌اند. از جمله می‌توان به آثار بجامانده از تمدن‌های باستانی پیش کلمبیایی، مفرغ‌های لرستان، سفالینه‌های املش، هنرهای سرخپوستان آمریکای شمالی مربوط به هزاره‌های اول و دوم پیش از میلاد و آثاری از هنرمندان معاصر ایرانی همچون سهراب سپهری، ناصر اویسی، فرامرز پیلارام، جعفر روحبخش، پرویز کلانتری، بهمن محصص، سیراک مل******یان، ژازه طباطبایی، مش اسماعیل، پرویز تناولی و هنرمندان غیر ایرانی چون ژرژ براک، پل گوگن، پل کله، پابلو پیکاسو، کامیل پیسارو ، پیر آگوست رنوار، دیگو جاکومتی، فرنان لژه و مارک شاگال اشاره کرد.
آیینه‌های ریز و درشت در کاخ صاحبقرانیه
پس از ورود به فضای داخلی باغ، ساختمان کاخ صاحبقرانیه دیده می‌شود. ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۷ قمری دستور داد ساخت قصر نیاوران را در دو طبقه شامل شاه نشین، کرسی خانه، حمام و ۴۰ تا ۵۰ دستگاه خانه هر کدام شامل ۴ اتاق و یک ایوان برای زنانش بسازند.
او در سی‌و‌یکمین سال حکومتش خود را صاحب قران نامید و این کاخ را کاخ صاحبقرانیه نام نهاد. پس از او، مظفرالدین شاه تغییراتی در ساختمان ایجاد و قسمتی از حرم‌سرا را خراب کرد. فرمان مشروطیت نیز در حیاط کاخ صاحبقرانیه، توسط او امضا شد.
از اتاق‌های این کاخ، می‌توان کرسی‌خانه، چای‌خانه، ظرف‌خانه، اتاق‌های بازی، بار و پذیرایی در طبقه اول و اتاق‌های مذاکرات انتظار سفرا، منشی، هدایا، دندانپزشکی و استراحت محمدرضا پهلوی را نام برد. همه درها و پنجره‌های چوبی این بنا به شکل ارسی بوده و با شیشه‌های رنگی تزئین شده است.
این کاخ در سال ۱۳۷۴ مرمت و در اردیبهشت سال ۱۳۷۷ به عنوان موزه بازگشایی شد.
عمارتی با ستون‌ها و پنجره‌های متعدد
کوشک احمدشاهی، اواخر دوره قاجار، جهت خوابگاه ییلاقی احمدشاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر ۸۰۰ متر در دو طبقه با سقف شیروانی بنا شد.
از ویژگی‌های عمده این بنا تزئینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح‌های متنوع به رنگ نخودی است.
ورودی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که به وسیله چندین پله از کنار حوض بیضی شکل پوشیده از کاشی، به کوشک منتهی می‌شود.
عمارت احمدشاهی در دوره پهلوی دوم مرمت و الحاقات جدیدی در آن صورت گرفت و مبلمان داخلی آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و س******ت رضا پهلوی مورد استفاده قرار گیرد. طبقه همکف این عمارت شامل یک هال با حوضی از جنس مرمر در وسط است و ۶ اتاق و ۲ راهرو در اطراف آن قرار دارند.
اشیاء تزئینی از جنس نقره، برنز، عاج، چوب، هدایایی از کشورهای مختلف مثل هند، تابلوهای نقاشی و گوبلن و نشان‌ها و مدال‌ها در این فضا به نمایش در آمده است.
همچنین ویترینی شامل اشیاء و سنگ‌های معدنی تزئینی، سنگی از کره ماه و چندین فسیل گیاهی و حیوانی در معرض دید قرار دارند. دور تا دور ایوان را ۶ ستون با مقطع مربع قطور با نمای آجری بدنه و ۲۶ ستون مدور با نمای گچی فرا گرفته است. نقش شیر و خورشید گچ‌بری شده بر پیشانی دیواره ضلع شمالی ایوان به چشم می‌خورد.
طبقه دوم عمارت از یک سالن مرکزی و ایوان سرتاسری چهارطرفه تشکیل شده است. در چهار طرف سالن مرکزی که به عنوان اتاق موسیقی استفاده می‌شد، قفسه چوبی ویترین دار نصب شده است.
قهوه تلخ و تبریز مه آلود در نیاوران
از فضاهای داخلی و خارجی کاخ‌های مجموعه نیاوران به خصوص صاحبقرانیه و کوشک احمدشاهی در بسیاری از فیلم‌های سینمایی و مجموعه‌های تلویزیونی برای فیلمبرداری بهره گرفته شده است. از جمله جدیدترین این فیلم‌ها، مجموعه قهوه تلخ است؛ سکانسی که مستشارالدوله قهوه می‌خورد و به زمان قدیم می‌رود در کاخ صاحبقرانیه و فضاهای بیرونی کاخ جهان‌شاه تماماً در فضای بیرونی کوشک احمدشاهی و سر ستون‌های کاخ نیاوران، تصویربرداری شده است.
هم اکنون تصویربرداری مجموعه تلویزیونی «تبریز مه‌آلود» با موضوع زندگی عباس میرزا و فتحعلی‌شاه به کارگردانی محمدرضا ورزی که برای پخش در دهه فجر ساخته می‌شود، نیز در کاخ صاحبقرانیه در حال انجام است.
ساختمانی به وزن ظلم و جور به مردم
در گوشه شمال‌شرقی باغ نیاوران، کاخ نیاوران با مساحتی در حدود ۹ هزار مترمربع در دو طبقه و یک نیم طبقه دیده می‌شود. عملیات احداث این بنا در سال ۱۳۳۷ ﻫ . ش، با طرحی ایرانی آغاز شد و با وقفه‌ای که در ساخت آن پیش آمد در سال ۱۳۴۶ به اتمام رسید و در سال ۱۳۴۷ مورد بهره برداری قرار گرفت.
ساختمان این بنا ابتدا به عنوان محلی برای پذیرایی میهمانان خارجی در نظر گرفته شده بود اما در هنگام ساخت به محل س******ت محمدرضا پهلوی و خانواده‌اش اختصاص یافت.
طرح چهار ضلعی کاخ و فضاسازی معماری داخلی آن الهام گرفته از معماری ایرانی با بهره‌گیری از فناوری مدرن است. تزئینات آن نیز تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از اسلام است. کف بنا از جنس سنگ سیاه و سقف آن از جنس آلومینیوم است که از وسط باز می‌شود. دکوراسیون و مبلمان داخلی کاخ توسط یک گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است.
طبقه همکف این بنا شامل سرسرای بزرگی است که کلیه اتاق‌ها در اطراف آن شکل گرفته‌اند و از آن جمله می‌توان به سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی اشاره کرد. در نیم طبقه این بنا اتاق کار، اتاق کنفرانس و دفتر منشی فرح، اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او قرار دارد.
اتاقی نیز در مسیر راه پله‌ها قرار دارد که لباس‌های رسمی و نظامی و مدال‌ها و نشان‌های محمدرضا پهلوی در آن نگهداری می‌شوند. در طبقه سوم اتاق خواب واستراحتگاه نیم‌روزی پهلوی دوم و همچنین اتاق‌های فرزندان و ندیمه‌هایشان قرار دارد.
این فضاها با نقاشی‌ها و فرش‌هایی گرانبها و هدایای متعددی از کشورهای مختلف پوشیده شده‌اند. با دیدن این همه تجمل و اشیای گرانبها در این کاخ‌ها به فکر فرو می‌روم که واقعا آیا همه این وسایل به کار می‌آمده؟
خیابان نیاوران که در حال حاضر به نام خیابان شهید باهنر شناخته می‌شود، بزرگترین خیابان اصلی این محله است که میدان شهید باهنر (نیاوران) را به میدان قدس متصل می‌کند.
مجموعه‌هایی چون کاخ نیاوران، پارک نیاوران، شهر کتاب نیاوران و فرهنگسرای نیاوران که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است، همچنین تکیه نیاوارن که از قدیمی‌ترین و مشهورترین تکیه‌های تهران است، در این منطقه واقع شده‌اند.
صدای پرندگانی که تا به حال نشنیده‌اید
یکی از باغ‌های قدیمی تهران که در منطقه شمیرانات قرار دارد، باغ نیاوران است که در داخل آن، بناهایی قدیمی که کاربری آن‌ها به موزه تغییر داده شده، وجود دارد.
باغ نیاوران به دستور فتحعلی شاه قاجار در محل نیزاری در شمال تهران بنا شد که به نی‌آوران و بعدها به نیاوران مشهور شد.
باغ نیاوران در کنار درختان قدیمی و تنومند، مجموعه‌ای از پرندگان را در خود جای داده است. چرخ ریسک نیزار، بلبل خرما، گنجشک خانگی، دارکوب خالدار، کلاغ ابلق، شاه طوطی، یاکریم، مرغ مینا، سار، طوطی طوق صورتی، کبوتر کوهپایه، دلیجه و قمری از جمله پرندگانی هستند که وقتی در باغ راه می‌روید، با وجود آن‌که فضای باغ و درختان را برف سفیدپوش کرده است، صدای آن‌ها را به وفور می‌شنوید.
گنجینه‌ای از آثار تجسمی و باستانی در موزه و گالری جهان نما
اولین ساختمانی که در بدو ورود به باغ نیاوران با آن مواجه می‌شویم، موزه و گالری جهان نما است که در دو طرف دروازه ورودی به چشم می‌خورد.
در سال ۱۳۵۵ شمسی، فضایی در ضلع غربی کاخ صاحبقرانیه جهت نگهداری آثار و اشیای هنری اهدایی به فرح دیبا و یا خریداری شده توسط وی با چهار سالن در طبقه همکف و یک سالن در زیرزمین در نظر گرفته شد که به موزه جهان‌نما مشهور شد. بر سقف تالار میانی این موزه، نقاشی روی چوب با نقوش گل و مرغ شیراز به چشم می‌خورد. این موزه در بهمن ماه سال ۱۳۷۶ افتتاح شد.
آثار موجود در این موزه در دو بخش هنر پیش از تاریخ و آثار هنرهای تجسمی معاصر ایران و جهان به نمایش درآمده‌اند. از جمله می‌توان به آثار بجامانده از تمدن‌های باستانی پیش کلمبیایی، مفرغ‌های لرستان، سفالینه‌های املش، هنرهای سرخپوستان آمریکای شمالی مربوط به هزاره‌های اول و دوم پیش از میلاد و آثاری از هنرمندان معاصر ایرانی همچون سهراب سپهری، ناصر اویسی، فرامرز پیلارام، جعفر روحبخش، پرویز کلانتری، بهمن محصص، سیراک مل******یان، ژازه طباطبایی، مش اسماعیل، پرویز تناولی و هنرمندان غیر ایرانی چون ژرژ براک، پل گوگن، پل کله، پابلو پیکاسو، کامیل پیسارو ، پیر آگوست رنوار، دیگو جاکومتی، فرنان لژه و مارک شاگال اشاره کرد.
آیینه‌های ریز و درشت در کاخ صاحبقرانیه
پس از ورود به فضای داخلی باغ، ساختمان کاخ صاحبقرانیه دیده می‌شود. ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۷ قمری دستور داد ساخت قصر نیاوران را در دو طبقه شامل شاه نشین، کرسی خانه، حمام و ۴۰ تا ۵۰ دستگاه خانه هر کدام شامل ۴ اتاق و یک ایوان برای زنانش بسازند.
او در سی‌و‌یکمین سال حکومتش خود را صاحب قران نامید و این کاخ را کاخ صاحبقرانیه نام نهاد. پس از او، مظفرالدین شاه تغییراتی در ساختمان ایجاد و قسمتی از حرم‌سرا را خراب کرد. فرمان مشروطیت نیز در حیاط کاخ صاحبقرانیه، توسط او امضا شد.
از اتاق‌های این کاخ، می‌توان کرسی‌خانه، چای‌خانه، ظرف‌خانه، اتاق‌های بازی، بار و پذیرایی در طبقه اول و اتاق‌های مذاکرات انتظار سفرا، منشی، هدایا، دندانپزشکی و استراحت محمدرضا پهلوی را نام برد. همه درها و پنجره‌های چوبی این بنا به شکل ارسی بوده و با شیشه‌های رنگی تزئین شده است.
این کاخ در سال ۱۳۷۴ مرمت و در اردیبهشت سال ۱۳۷۷ به عنوان موزه بازگشایی شد.
عمارتی با ستون‌ها و پنجره‌های متعدد
کوشک احمدشاهی، اواخر دوره قاجار، جهت خوابگاه ییلاقی احمدشاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر ۸۰۰ متر در دو طبقه با سقف شیروانی بنا شد.
از ویژگی‌های عمده این بنا تزئینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح‌های متنوع به رنگ نخودی است.
ورودی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که به وسیله چندین پله از کنار حوض بیضی شکل پوشیده از کاشی، به کوشک منتهی می‌شود.
عمارت احمدشاهی در دوره پهلوی دوم مرمت و الحاقات جدیدی در آن صورت گرفت و مبلمان داخلی آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و س******ت رضا پهلوی مورد استفاده قرار گیرد. طبقه همکف این عمارت شامل یک هال با حوضی از جنس مرمر در وسط است و ۶ اتاق و ۲ راهرو در اطراف آن قرار دارند.
اشیاء تزئینی از جنس نقره، برنز، عاج، چوب، هدایایی از کشورهای مختلف مثل هند، تابلوهای نقاشی و گوبلن و نشان‌ها و مدال‌ها در این فضا به نمایش در آمده است.
همچنین ویترینی شامل اشیاء و سنگ‌های معدنی تزئینی، سنگی از کره ماه و چندین فسیل گیاهی و حیوانی در معرض دید قرار دارند. دور تا دور ایوان را ۶ ستون با مقطع مربع قطور با نمای آجری بدنه و ۲۶ ستون مدور با نمای گچی فرا گرفته است. نقش شیر و خورشید گچ‌بری شده بر پیشانی دیواره ضلع شمالی ایوان به چشم می‌خورد.
طبقه دوم عمارت از یک سالن مرکزی و ایوان سرتاسری چهارطرفه تشکیل شده است. در چهار طرف سالن مرکزی که به عنوان اتاق موسیقی استفاده می‌شد، قفسه چوبی ویترین دار نصب شده است.
قهوه تلخ و تبریز مه آلود در نیاوران
از فضاهای داخلی و خارجی کاخ‌های مجموعه نیاوران به خصوص صاحبقرانیه و کوشک احمدشاهی در بسیاری از فیلم‌های سینمایی و مجموعه‌های تلویزیونی برای فیلمبرداری بهره گرفته شده است. از جمله جدیدترین این فیلم‌ها، مجموعه قهوه تلخ است؛ سکانسی که مستشارالدوله قهوه می‌خورد و به زمان قدیم می‌رود در کاخ صاحبقرانیه و فضاهای بیرونی کاخ جهان‌شاه تماماً در فضای بیرونی کوشک احمدشاهی و سر ستون‌های کاخ نیاوران، تصویربرداری شده است.
هم اکنون تصویربرداری مجموعه تلویزیونی «تبریز مه‌آلود» با موضوع زندگی عباس میرزا و فتحعلی‌شاه به کارگردانی محمدرضا ورزی که برای پخش در دهه فجر ساخته می‌شود، نیز در کاخ صاحبقرانیه در حال انجام است.
ساختمانی به وزن ظلم و جور به مردم
در گوشه شمال‌شرقی باغ نیاوران، کاخ نیاوران با مساحتی در حدود ۹ هزار مترمربع در دو طبقه و یک نیم طبقه دیده می‌شود. عملیات احداث این بنا در سال ۱۳۳۷ ﻫ . ش، با طرحی ایرانی آغاز شد و با وقفه‌ای که در ساخت آن پیش آمد در سال ۱۳۴۶ به اتمام رسید و در سال ۱۳۴۷ مورد بهره برداری قرار گرفت.
ساختمان این بنا ابتدا به عنوان محلی برای پذیرایی میهمانان خارجی در نظر گرفته شده بود اما در هنگام ساخت به محل س******ت محمدرضا پهلوی و خانواده‌اش اختصاص یافت.
طرح چهار ضلعی کاخ و فضاسازی معماری داخلی آن الهام گرفته از معماری ایرانی با بهره‌گیری از فناوری مدرن است. تزئینات آن نیز تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از اسلام است. کف بنا از جنس سنگ سیاه و سقف آن از جنس آلومینیوم است که از وسط باز می‌شود. دکوراسیون و مبلمان داخلی کاخ توسط یک گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است.
طبقه همکف این بنا شامل سرسرای بزرگی است که کلیه اتاق‌ها در اطراف آن شکل گرفته‌اند و از آن جمله می‌توان به سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی اشاره کرد. در نیم طبقه این بنا اتاق کار، اتاق کنفرانس و دفتر منشی فرح، اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او قرار دارد.
اتاقی نیز در مسیر راه پله‌ها قرار دارد که لباس‌های رسمی و نظامی و مدال‌ها و نشان‌های محمدرضا پهلوی در آن نگهداری می‌شوند. در طبقه سوم اتاق خواب واستراحتگاه نیم‌روزی پهلوی دوم و همچنین اتاق‌های فرزندان و ندیمه‌هایشان قرار دارد.
این فضاها با نقاشی‌ها و فرش‌هایی گرانبها و هدایای متعددی از کشورهای مختلف پوشیده شده‌اند. با دیدن این همه تجمل و اشیای گرانبها در این کاخ‌ها به فکر فرو می‌روم که واقعا آیا همه این وسایل به کار می‌آمده؟