حضور نخستین انسان در محدوده ای غیر از زمین به این زودی ها برای کسی قابل تصور نبود، تا اینکه یوری گاگارین این رویا را واقعیت تبدیل کرد. به همین منظور فروردین ماه هر سال فضا دوستان و منجمان سراسر دنیا این گام بزرگ بشریت و علم را جشن می گیرند.
بیش ۵۰ سال پیش بشر با ارسال نخستین دست سازهٔ خود به فضا، «عصر فضا» را آغاز نمود و کم کم به پیشرفت‌های شایانی در این عرصه دست یافت. اما حضور نخستین انسان در محدوده‌ای غیر از زمین به این زودی‌ها برای کسی قابل تصور نبود، تا اینکه یوری گاگارین این رویا را واقعیت تبدیل کرد. به همین منظور فروردین ماه هر سال فضا دوستان و منجمان سراسر دنیا این گام بزرگ بشریت و علم را جشن می‌گیرند.
در ایران نیز همانند تمامی کشورهای دنیا گروه‌های نجوم و علاقمند به فضا این روز را جشن می‌گیرند و به برگزاری برنامههای گوناگون مانند سخنرانی‌ها، رصد‌های عمومی، نمایش عکس و... می‌پردازند. امسال هماهنگ کننده این پروژه در ایران امین جمشیدی و موسسه صلح آسمانی هستند.
اگر شما عضو گروه نجومی خاصی هستید و یا تمایل دارید در این برنامه‌ها شرکت کنید کافی است با گروه هماهنگ کنندهٔ این پروژه در ایران با amin@yurisnight. net تماس بگیرید.
تاریخچهٔ شب یوری
در نهم مارس ۱۹۳۴، یک زوج کشاورز روسی که در منطقه کلوشینو واقع در حوالی مسکو روی یک زمین اشتراکی، کشاورزی می‌کردند، صاحب پسر بچهای شدند که او را یوری نامیدند. یوری الکسویچ گاگارین سومین فرزند این خانواده بود که بعد‌ها فرزند چهارمی نیز به آن‌ها اضافه شد.
مادر وی علاقه عجیبی به مطالعه داشت و پدرش نجار ماهری بود. از آنجاییکه پدر و مادر یوری به شدت کار می‌کردند تا معاش خانواده را تأمین نمایند، خواهر بزرگ‌تر یوری از وی مراقبت می‌کرد.
معلم یوری خوب به خاطر داشت که وی دانشآموز باهوش و سختکوشی بود و البته بسیار شیطنت می‌کرد. زمانی که معلم ریاضی یوری به نیروی هوایی ارتش سرخ پیوست، آرزویی عمیق در قلب این جوان ماجراجو ریشه دواند که بعد‌ها منشاء اثرات زیادی شد.
یوری که مجبور بود زود به کار مشغول شود، کارگاه آهنگری را برگزید و اندکی بعد او را برای ادامه تحصیل در مدرسه عالی تکنولوژی انتخاب شد. در همان زمان یوری به عضویت کلوپ هوایی درآمد و پرواز با هواپیمای سبک را آموخت. این تفریح جدید که قسمت اعظم وقت یوری را اشغال کرده بود، دریچه جدیدی در زندگی وی گشود. یوری که سخت تلاش می‌کرد سرانجام در سال ۱۹۵۵ هر دو رشته را با موفقیت به پایان رساند. علاقه شدید وی به خلبانی باعث شد که پس از پایان تحصیلات وارد مدرسه آموزش خلبانی شود.
در سال ۱۹۶۰ جستجوی وسیعی برای انتخاب ۲۰ کاندید جهت حضور در برنامه فضایی اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد. یوری هم با اشتیاق نامه درخواستی فرستاد. یک هفته بعد نامهای به دستش رسید که نشان می‌داد او یکی از آن بیست منتخب خوششانسی است که باید تمرینات سخت و جدید فضانوردی را پشت سر بگذارد. در نهایت پس از آزمایشات فراوان پزشکی و انجام تمرینات سخت فضانوردی، این یوری گاگارین بود که از بین آن بیست نفر افتخار سوار شدن بر وستوک-۱ را به دست آورد. حدس زده می‌شود دلایل انتخاب یوری گاگارین به عنوان اولین فضانورد دنیا، علاوه بر تواناییهای بدنی و روحی و تواناییهای وی برای سفر به فضا، به اخلاق و روحیات او نیز وابسته بوده باشد. یوری مرد بسیار متواضع و خوشمشربی بود که علیرغم قد کوتاهش در جلسات و میهمانی‌ها به چشم می‌آمد. علاوه بر این کوچک بودن جثه گاگارین بسیاری از دغدغههای کمبود جا در اولین آزمایش ناو فضایی وستوک را بر طرف می‌کرد.
اما ماجرای سفر گاگارین به فضا آنقدر‌ها هم ساده نبوده است. یکی از مسایلی که در آن زمان ذهن دولتمردان و مسئولین سازمان فضایی شوروی را مشغول کرده بود، انتخاب تاریخ و زمانی مناسب برای نخستین سفر فضایی بود. بر اساس اطلاعات کسب شده، مقامات شوروی گمان برده بودند که برنامه اولین سفر فضایی آمریکا برای روز ۲۰ آوریل ۱۹۶۱ مقرر شده بود، و آنان مصمم بودند فضانورد خود را قبل از آن تاریخ به فضا بفرستند. در عمل، اولین فضانورد آمریکایی تا یک ماه بعد از آن تاریخ پرواز نکرد و همچنین برنامه آمریکا برای فرستادن فضانورد به فضا به بلندپروازی برنامه شوروی‌ها نبود. فضاپیمای آمریکایی مرکوری قرار نبود مانند وستک به مدار زمین تزریق شود، بلکه برنامهریزی شده بود تا پروازی کوتاه در مسیر پرتابهای که به پروازهای زیرمداری مشهورند، داشته باشد. اما بر اساس تعاریف رسمی، می‌شد همین پرواز کوتاه را «اولین پرواز فضایی» دانست. به همین علت، بازه زمانی بین روزهای ۱۱ تا ۱۷ آوریل همان سال برای اولین پرواز فضایی شوروی در نظر گرفته شد. تا روزهای پیش از پرواز، هر شش عضو منتخب فضانوردان از گروه بیست نفره اولیه، مورد آزمایشهای دشواری قرار گرفتند تا استقامت جسمی و روانی و تواناییهای عملی و علمی آن‌ها محرز شود. روز ۱۷ مارس سال ۱۹۶۱ فضانوردان منتخب، تیم بزرگ پشتیبانی و گروهی از مقامات رسمی وارد پایگاه فضایی بایکونور شدند.
روز ۸ آوریل یعنی تنها چند روز پیش از پرواز فضایی، یوری گاگارین به عنوان نامزد اصلی پرواز گزینش شد. گرمان تیتوف به عنوان فضانورد ذخیره تعیین شد تا در صورت بروز هرگونه مشکلی برای گاگارین، بتواند بجای او پرواز کند. پس از روشن شدن دو نامزد اصلی پرواز، سرگئی کارالیوف، سرطراح و مغز متفکر برنامههای فضایی اتحاد جماهیر شوروی ضمن دیدار با گاگارین و تیتوف به آن‌ها اطلاع داد که فضاپیما در تاریخ ۸ آوریل آماده خواهد بود و پرواز برای روزهای ۱۰ تا ۱۲ آوریل برنامهریزی شده است.
دو روز بعد، جلسهای رسمی با حضور مقامات بلندپایه دولت شوروی، مقامات سازمان فضایی شوروی و هر شش فضانورد در یکی از پایگاههای نیروی هوایی در کنار رود سیردریا برگزار شد. این جلسه با سخنان سرگئی کارالیوف و با ارائه چکیدهای از فعالیتهای گذشته و برنامههای آینده آغاز شد.
خبرگزاری تاس، خبرگزاری رسمی دولت شوروی، سه بیانیهٔ مختلف برای نخستین پرواز فضایی یک انسان تهیه کرده بود. بیانیه نخست، اعلام خبر موفقیت پرواز نخستین فضانورد جهان بود. بیانیه دوم در صورتی مخابره می‌شد که فضانورد برخلاف برنامهٔ پیشین در خاک کشوری غیر از شوروی یا در اقیانوس فرود بیاید، و شامل درخواست کمک بینالمللی برای یافتن او بود. بیانیه سوم برای بد‌ترین حالت یعنی از دست رفتن فضانورد تهیه شده بود. خوشبختانه بیانیههای دوم و سوم هیچگاه بکار نیامدند.
تا پیش از پرواز یوری گاگارین، هیچ انسانی به فضا نرفته بود و خارج از جو زمین و در شرایط بیوزنی برای مدت طولانی قرار نگرفته بود. پزشکان و روان‌شناسان و حتی به قولی خود سرگئی کارالیوف (رئیس برنامه [چون]های فضایی اتحاد جماهیر شوروی) نگران این بودند که فضانورد با ورود به مدار زمین و قرار گرفتن در بیوزنی از یک سو و مشاهده عظمت فضای بیکران و کره زمین از سوی دیگر، تعادل روانی خود را از دست داده و دست به اقدامات غیرقابل پیشبینی بزند. به همین دلیل فضاپیمای وستوک-۱ بهگونهای ساخته شده بود که تمام پرواز را بطور خودکار انجام دهد. تنها راه از کار انداختن سامانه [سیستم] خودکار و به دست گرفتن کنترل ناوبری فضاپیما، وارد کردن شماره رمز ویژهای بود. این شماره رمز -عدد «۲۵» - روی کاغذی نوشته شده و در پاکتی سربسته در داخل فضاپیما قرار داده شده بود. کنترل دستی فضاپیما تنها در حالتی امکان داشت که فضانورد در حالت روانی مناسب قرار داشته، توان باز کردن پاکت، خواندن شماره رمز، و وارد کردن آن شماره به سامانهٔ ناوبری را داشته باشد!
یوری گاگارین در ساعت شش و هفت دقیقه صبح روز چهارشنبه ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ به وقت مسکو، از پایگاه فضایی بایکونور با فضاپیمای وستوک-۱ و با رمز پرواز «درخت سرو» به عنوان نخستین فضانورد جهان به مدار زمین پرواز کرد. متخصصان در مرکز کنترل پرواز، بوسیله سه کانال رادیویی و یک کانال تلویزیونی با گاگارین در مدار زمین ارتباط داشتند. نخستین جملههایی که گاگارین به زمین مخابره کرد این بود: «پرواز به خوبی ادامه دارد، دید خوبی دارم، من زمین را می‌بینم، خیلی زیبا است»
گاگارین پس از ۱۰۸ دقیقه پرواز و یک دور گردش کامل به دور زمین، در ۲۶ کیلومتری جنوب غربی شهر انگلس در منطقه ساراتوف فرود آمد. این نقطه از منطقه پیشبینی شده برای فرود فاصله زیادی داشت و کسی برای استقبال از او حاضر نبود. آنا آکیموونا تاتارووا، همسر جنگلبان محلی و نوه ۶ سالهاش اولین کسانی بودند که گاگارین را پس از فرود دیدند. یوری گاگارین ماجرا را این گونه تعریف می‌کند:
«آن‌ها وقتی مرا با لباس و کلاه فضایی و چتر نجاتم دیدند، ترسیدند و عقب رفتند. من به آن‌ها گفتم نگران نباشید من هم مثل شما شهروند شوروی هستم، همین الان از فضا برگشتم و دنبال تلفن می‌گردم که به مسکو زنگ بزنم.» زمان پرتاب اسپوتنیک-۱ به فضا را سرآغاز عصر فضا می‌نامند، در حالیکه سفر یوری گاگارین به فضا نیز همپای مدارگردی اسپوتنیک-۱، تاریخساز بود. از این رو بود که سه منجم آماتور به نامهای لورتا هیدالگو، جرج وایت ساید و تریش گارنر در سال ۲۰۰۱ پیشنهاد برگزاری شب یوری را ارائه کردند. این جشن سالانه فضایی اکنون در سرتاسر دنیا برگزار می‌شود. ایران نیز با داشتن خیل عظیم علاقمندان به فضا و نجوم و با توجه بهدستآوردهای جدید فضایی کشورمان، از این جشن بی‌نصیب نیست. اکنون شب یوری با برگزاری مراسم، سخنرانیهای علمی و سرگرمیهای فضایی در سرتاسر کشور و توسط گروه‌های مردمی و انجمن‌های علمی برگزار می‌شود.
نویسنده: ندا مبری
بیش ۵۰ سال پیش بشر با ارسال نخستین دست سازهٔ خود به فضا، «عصر فضا» را آغاز نمود و کم کم به پیشرفت‌های شایانی در این عرصه دست یافت. اما حضور نخستین انسان در محدوده‌ای غیر از زمین به این زودی‌ها برای کسی قابل تصور نبود، تا اینکه یوری گاگارین این رویا را واقعیت تبدیل کرد. به همین منظور فروردین ماه هر سال فضا دوستان و منجمان سراسر دنیا این گام بزرگ بشریت و علم را جشن می‌گیرند.
در ایران نیز همانند تمامی کشورهای دنیا گروه‌های نجوم و علاقمند به فضا این روز را جشن می‌گیرند و به برگزاری برنامههای گوناگون مانند سخنرانی‌ها، رصد‌های عمومی، نمایش عکس و... می‌پردازند. امسال هماهنگ کننده این پروژه در ایران امین جمشیدی و موسسه صلح آسمانی هستند.
اگر شما عضو گروه نجومی خاصی هستید و یا تمایل دارید در این برنامه‌ها شرکت کنید کافی است با گروه هماهنگ کنندهٔ این پروژه در ایران با amin@yurisnight. net تماس بگیرید.
تاریخچهٔ شب یوری
در نهم مارس ۱۹۳۴، یک زوج کشاورز روسی که در منطقه کلوشینو واقع در حوالی مسکو روی یک زمین اشتراکی، کشاورزی می‌کردند، صاحب پسر بچهای شدند که او را یوری نامیدند. یوری الکسویچ گاگارین سومین فرزند این خانواده بود که بعد‌ها فرزند چهارمی نیز به آن‌ها اضافه شد.
مادر وی علاقه عجیبی به مطالعه داشت و پدرش نجار ماهری بود. از آنجاییکه پدر و مادر یوری به شدت کار می‌کردند تا معاش خانواده را تأمین نمایند، خواهر بزرگ‌تر یوری از وی مراقبت می‌کرد.
معلم یوری خوب به خاطر داشت که وی دانشآموز باهوش و سختکوشی بود و البته بسیار شیطنت می‌کرد. زمانی که معلم ریاضی یوری به نیروی هوایی ارتش سرخ پیوست، آرزویی عمیق در قلب این جوان ماجراجو ریشه دواند که بعد‌ها منشاء اثرات زیادی شد.
یوری که مجبور بود زود به کار مشغول شود، کارگاه آهنگری را برگزید و اندکی بعد او را برای ادامه تحصیل در مدرسه عالی تکنولوژی انتخاب شد. در همان زمان یوری به عضویت کلوپ هوایی درآمد و پرواز با هواپیمای سبک را آموخت. این تفریح جدید که قسمت اعظم وقت یوری را اشغال کرده بود، دریچه جدیدی در زندگی وی گشود. یوری که سخت تلاش می‌کرد سرانجام در سال ۱۹۵۵ هر دو رشته را با موفقیت به پایان رساند. علاقه شدید وی به خلبانی باعث شد که پس از پایان تحصیلات وارد مدرسه آموزش خلبانی شود.
در سال ۱۹۶۰ جستجوی وسیعی برای انتخاب ۲۰ کاندید جهت حضور در برنامه فضایی اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد. یوری هم با اشتیاق نامه درخواستی فرستاد. یک هفته بعد نامهای به دستش رسید که نشان می‌داد او یکی از آن بیست منتخب خوششانسی است که باید تمرینات سخت و جدید فضانوردی را پشت سر بگذارد. در نهایت پس از آزمایشات فراوان پزشکی و انجام تمرینات سخت فضانوردی، این یوری گاگارین بود که از بین آن بیست نفر افتخار سوار شدن بر وستوک-۱ را به دست آورد. حدس زده می‌شود دلایل انتخاب یوری گاگارین به عنوان اولین فضانورد دنیا، علاوه بر تواناییهای بدنی و روحی و تواناییهای وی برای سفر به فضا، به اخلاق و روحیات او نیز وابسته بوده باشد. یوری مرد بسیار متواضع و خوشمشربی بود که علیرغم قد کوتاهش در جلسات و میهمانی‌ها به چشم می‌آمد. علاوه بر این کوچک بودن جثه گاگارین بسیاری از دغدغههای کمبود جا در اولین آزمایش ناو فضایی وستوک را بر طرف می‌کرد.
اما ماجرای سفر گاگارین به فضا آنقدر‌ها هم ساده نبوده است. یکی از مسایلی که در آن زمان ذهن دولتمردان و مسئولین سازمان فضایی شوروی را مشغول کرده بود، انتخاب تاریخ و زمانی مناسب برای نخستین سفر فضایی بود. بر اساس اطلاعات کسب شده، مقامات شوروی گمان برده بودند که برنامه اولین سفر فضایی آمریکا برای روز ۲۰ آوریل ۱۹۶۱ مقرر شده بود، و آنان مصمم بودند فضانورد خود را قبل از آن تاریخ به فضا بفرستند. در عمل، اولین فضانورد آمریکایی تا یک ماه بعد از آن تاریخ پرواز نکرد و همچنین برنامه آمریکا برای فرستادن فضانورد به فضا به بلندپروازی برنامه شوروی‌ها نبود. فضاپیمای آمریکایی مرکوری قرار نبود مانند وستک به مدار زمین تزریق شود، بلکه برنامهریزی شده بود تا پروازی کوتاه در مسیر پرتابهای که به پروازهای زیرمداری مشهورند، داشته باشد. اما بر اساس تعاریف رسمی، می‌شد همین پرواز کوتاه را «اولین پرواز فضایی» دانست. به همین علت، بازه زمانی بین روزهای ۱۱ تا ۱۷ آوریل همان سال برای اولین پرواز فضایی شوروی در نظر گرفته شد. تا روزهای پیش از پرواز، هر شش عضو منتخب فضانوردان از گروه بیست نفره اولیه، مورد آزمایشهای دشواری قرار گرفتند تا استقامت جسمی و روانی و تواناییهای عملی و علمی آن‌ها محرز شود. روز ۱۷ مارس سال ۱۹۶۱ فضانوردان منتخب، تیم بزرگ پشتیبانی و گروهی از مقامات رسمی وارد پایگاه فضایی بایکونور شدند.
روز ۸ آوریل یعنی تنها چند روز پیش از پرواز فضایی، یوری گاگارین به عنوان نامزد اصلی پرواز گزینش شد. گرمان تیتوف به عنوان فضانورد ذخیره تعیین شد تا در صورت بروز هرگونه مشکلی برای گاگارین، بتواند بجای او پرواز کند. پس از روشن شدن دو نامزد اصلی پرواز، سرگئی کارالیوف، سرطراح و مغز متفکر برنامههای فضایی اتحاد جماهیر شوروی ضمن دیدار با گاگارین و تیتوف به آن‌ها اطلاع داد که فضاپیما در تاریخ ۸ آوریل آماده خواهد بود و پرواز برای روزهای ۱۰ تا ۱۲ آوریل برنامهریزی شده است.
دو روز بعد، جلسهای رسمی با حضور مقامات بلندپایه دولت شوروی، مقامات سازمان فضایی شوروی و هر شش فضانورد در یکی از پایگاههای نیروی هوایی در کنار رود سیردریا برگزار شد. این جلسه با سخنان سرگئی کارالیوف و با ارائه چکیدهای از فعالیتهای گذشته و برنامههای آینده آغاز شد.
خبرگزاری تاس، خبرگزاری رسمی دولت شوروی، سه بیانیهٔ مختلف برای نخستین پرواز فضایی یک انسان تهیه کرده بود. بیانیه نخست، اعلام خبر موفقیت پرواز نخستین فضانورد جهان بود. بیانیه دوم در صورتی مخابره می‌شد که فضانورد برخلاف برنامهٔ پیشین در خاک کشوری غیر از شوروی یا در اقیانوس فرود بیاید، و شامل درخواست کمک بینالمللی برای یافتن او بود. بیانیه سوم برای بد‌ترین حالت یعنی از دست رفتن فضانورد تهیه شده بود. خوشبختانه بیانیههای دوم و سوم هیچگاه بکار نیامدند.
تا پیش از پرواز یوری گاگارین، هیچ انسانی به فضا نرفته بود و خارج از جو زمین و در شرایط بیوزنی برای مدت طولانی قرار نگرفته بود. پزشکان و روان‌شناسان و حتی به قولی خود سرگئی کارالیوف (رئیس برنامه [چون]های فضایی اتحاد جماهیر شوروی) نگران این بودند که فضانورد با ورود به مدار زمین و قرار گرفتن در بیوزنی از یک سو و مشاهده عظمت فضای بیکران و کره زمین از سوی دیگر، تعادل روانی خود را از دست داده و دست به اقدامات غیرقابل پیشبینی بزند. به همین دلیل فضاپیمای وستوک-۱ بهگونهای ساخته شده بود که تمام پرواز را بطور خودکار انجام دهد. تنها راه از کار انداختن سامانه [سیستم] خودکار و به دست گرفتن کنترل ناوبری فضاپیما، وارد کردن شماره رمز ویژهای بود. این شماره رمز -عدد «۲۵» - روی کاغذی نوشته شده و در پاکتی سربسته در داخل فضاپیما قرار داده شده بود. کنترل دستی فضاپیما تنها در حالتی امکان داشت که فضانورد در حالت روانی مناسب قرار داشته، توان باز کردن پاکت، خواندن شماره رمز، و وارد کردن آن شماره به سامانهٔ ناوبری را داشته باشد!
یوری گاگارین در ساعت شش و هفت دقیقه صبح روز چهارشنبه ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ به وقت مسکو، از پایگاه فضایی بایکونور با فضاپیمای وستوک-۱ و با رمز پرواز «درخت سرو» به عنوان نخستین فضانورد جهان به مدار زمین پرواز کرد. متخصصان در مرکز کنترل پرواز، بوسیله سه کانال رادیویی و یک کانال تلویزیونی با گاگارین در مدار زمین ارتباط داشتند. نخستین جملههایی که گاگارین به زمین مخابره کرد این بود: «پرواز به خوبی ادامه دارد، دید خوبی دارم، من زمین را می‌بینم، خیلی زیبا است»
گاگارین پس از ۱۰۸ دقیقه پرواز و یک دور گردش کامل به دور زمین، در ۲۶ کیلومتری جنوب غربی شهر انگلس در منطقه ساراتوف فرود آمد. این نقطه از منطقه پیشبینی شده برای فرود فاصله زیادی داشت و کسی برای استقبال از او حاضر نبود. آنا آکیموونا تاتارووا، همسر جنگلبان محلی و نوه ۶ سالهاش اولین کسانی بودند که گاگارین را پس از فرود دیدند. یوری گاگارین ماجرا را این گونه تعریف می‌کند:
«آن‌ها وقتی مرا با لباس و کلاه فضایی و چتر نجاتم دیدند، ترسیدند و عقب رفتند. من به آن‌ها گفتم نگران نباشید من هم مثل شما شهروند شوروی هستم، همین الان از فضا برگشتم و دنبال تلفن می‌گردم که به مسکو زنگ بزنم.» زمان پرتاب اسپوتنیک-۱ به فضا را سرآغاز عصر فضا می‌نامند، در حالیکه سفر یوری گاگارین به فضا نیز همپای مدارگردی اسپوتنیک-۱، تاریخساز بود. از این رو بود که سه منجم آماتور به نامهای لورتا هیدالگو، جرج وایت ساید و تریش گارنر در سال ۲۰۰۱ پیشنهاد برگزاری شب یوری را ارائه کردند. این جشن سالانه فضایی اکنون در سرتاسر دنیا برگزار می‌شود. ایران نیز با داشتن خیل عظیم علاقمندان به فضا و نجوم و با توجه بهدستآوردهای جدید فضایی کشورمان، از این جشن بی‌نصیب نیست. اکنون شب یوری با برگزاری مراسم، سخنرانیهای علمی و سرگرمیهای فضایی در سرتاسر کشور و توسط گروه‌های مردمی و انجمن‌های علمی برگزار می‌شود.
نویسنده: ندا مبری