از جمله ویژگی‌هایی که برای اهل ذکر بر می‌شمارند، محاسبه نفس و بررسی رفتار خویش است.
ضرورت و اهمیت محاسبه نفس، بر کسی پنهان نیست و نگاهی اجمالی به آیات و روایات فراوانی که در این زمینه وارد شده، ضرورت و جایگاه حیاتی آن را برای ما آشکار می‌سازد.
علمای اخلاق نیز اکیداً سفارش کرده‌اند که انسان در پایان هر روز، به بررسی و محاسبه رفتار خویش بپردازد و بنگرد به وظایف الهی و واجباتی که بر عهده او بوده عمل کرده است یا نه.
اگر پس از بررسی پی برده که به وظایف خویش عمل کرده و رفتارش بر طبق موازین شرع بوده است، خداوند را سپاس گوید که توفیق انجام وظایف را به او عنایت کرده است و سعی کند در روزهای بعد، همان مسیر سالم و صحیح را ادامه دهد؛ اما اگر به وظایف الهی خویش عمل نکرده، یا آن‌ها را ناقص انجام داده و به لغزش و انحراف آلوده گردیده است، سعی کند با انجام اعمال نیک و مستحبات، به خصوص نمازهای نافله، کاستی‌ها را جبران کند و در برابر ترک وظایف الهی و انجام معصیت خداوند، خویشتن را سرزنش کرده، استغفار نماید تا خداوند از گناهانش در گذرد.
درباره اهمیت محاسبه نفس، امام کاظم (ع) می‌فرمایند:
لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم فان عمل حسنا استزاد الله و ان عمل سیئا استغفر الله منه و تاب الیه
[اصول کافی، ج 2، ص 453]
از ما نیست کسی که هر روز حساب خود را نرسد؛ پس اگر عمل نیکی انجام داده، از خداوند، زیاد شدن اعمال خیر را طلب کند و اگر کار بدی مرتکب شده، از خداوند آمرزش بخواهد و به سوی او بازگشت کند.
پیامبر اکرم (ص) به اصحابشان می‌فرمایند:
الا انبئکم باکیس الکیسین و احمق الحمقاء؟ قالوا بلی یا رسول الله. قال: اءکیس الکیسین من حاسب نفسه و عمل لما بعد الموت، و اءحمق الحمقاء من اتبع نفسه هواء و تمنی علی الله الامانی
[بحارالانوار، ج 70، باب 45، روایت 16]
آیا شما را از زیرکترین زیرکان و نادان‌ترین نادانان آگاه نسازم؟ اصحاب گفتند: بله، ای رسول خدا. حضرت فرمود: زیرکترین انسان‌ها کسی است که به حساب نفس خویش رسیدگی کند و برای پس از مرگ خویش عمل کند، و احمق‌ترین احمق‌ها کسی است که پیرو هوای نفس خویش باشد و پیوسته، آرزوهای خود را از خداوند در خواست کند.
منبع:تبیان
ضرورت و اهمیت محاسبه نفس، بر کسی پنهان نیست و نگاهی اجمالی به آیات و روایات فراوانی که در این زمینه وارد شده، ضرورت و جایگاه حیاتی آن را برای ما آشکار می‌سازد.
علمای اخلاق نیز اکیداً سفارش کرده‌اند که انسان در پایان هر روز، به بررسی و محاسبه رفتار خویش بپردازد و بنگرد به وظایف الهی و واجباتی که بر عهده او بوده عمل کرده است یا نه.
اگر پس از بررسی پی برده که به وظایف خویش عمل کرده و رفتارش بر طبق موازین شرع بوده است، خداوند را سپاس گوید که توفیق انجام وظایف را به او عنایت کرده است و سعی کند در روزهای بعد، همان مسیر سالم و صحیح را ادامه دهد؛ اما اگر به وظایف الهی خویش عمل نکرده، یا آن‌ها را ناقص انجام داده و به لغزش و انحراف آلوده گردیده است، سعی کند با انجام اعمال نیک و مستحبات، به خصوص نمازهای نافله، کاستی‌ها را جبران کند و در برابر ترک وظایف الهی و انجام معصیت خداوند، خویشتن را سرزنش کرده، استغفار نماید تا خداوند از گناهانش در گذرد.
درباره اهمیت محاسبه نفس، امام کاظم (ع) می‌فرمایند:
لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم فان عمل حسنا استزاد الله و ان عمل سیئا استغفر الله منه و تاب الیه
[اصول کافی، ج 2، ص 453]
از ما نیست کسی که هر روز حساب خود را نرسد؛ پس اگر عمل نیکی انجام داده، از خداوند، زیاد شدن اعمال خیر را طلب کند و اگر کار بدی مرتکب شده، از خداوند آمرزش بخواهد و به سوی او بازگشت کند.
پیامبر اکرم (ص) به اصحابشان می‌فرمایند:
الا انبئکم باکیس الکیسین و احمق الحمقاء؟ قالوا بلی یا رسول الله. قال: اءکیس الکیسین من حاسب نفسه و عمل لما بعد الموت، و اءحمق الحمقاء من اتبع نفسه هواء و تمنی علی الله الامانی
[بحارالانوار، ج 70، باب 45، روایت 16]
آیا شما را از زیرکترین زیرکان و نادان‌ترین نادانان آگاه نسازم؟ اصحاب گفتند: بله، ای رسول خدا. حضرت فرمود: زیرکترین انسان‌ها کسی است که به حساب نفس خویش رسیدگی کند و برای پس از مرگ خویش عمل کند، و احمق‌ترین احمق‌ها کسی است که پیرو هوای نفس خویش باشد و پیوسته، آرزوهای خود را از خداوند در خواست کند.
منبع:تبیان