غار سهولان دومین غار بزرگ آبی ایران این غار در ۳۵ کیلومتری شمال شرقی مهاباد در محور مهاباد - بوکان که به راه برهان معروف است واقع شده است . غار سهولان در قدیم خانه مردمیپارتی تبار بوداست . غار آبی تاریخی سهولان که یکی از مهمترین و کم نظیرترین غارهاى طبیعی کشور و از شگفت انگیزترین جلوه هاى طبیعت زیباى آذربایجان غربی بشمار می رود روزانه پذیراى حدود یک هزار گردشگر و مسافرى است که ازاقصی نقاط کشور براى دیدن این پدیده طبیعی به مهاباد سفر می کنند. با شناسایی کامل پدیده هاى طبیعی و آثار تاریخی غار آبی سهولان مهاباد ،دست اندرکاران امور گردشگرى معتقدند این مکان شگفت انگیز بزودى به یک قطب مهم گردشگرى و تفریحی در غرب کشور تبدیل خواهد شد. غار سهولان به زبان کردی به معنی یخبندان است در روستای "سهولان" قرار گرفته است. مردم محلی غار را "کونه کوتر" یعنی لانه کبوتر نیز می**نامند. دلیل این نامگذاری وجود تعداد زیادی لانه کبوتر درون غار است.
ارتفاع سقف غار تا سطح دریاچه آن به 50 متر می**رسد و عمق آب در برخی جاها به 32 متر می**رسد. اختلاف دمای درون و بیرون غار بین 10 الی 15 درجه است.و به این جهت احساس خنکی با طراوتی سرتاپای وجود را فرا می گیرد.آوازه غار سهولان که شبیه غار علیصدر در همدان است تنها چند سالی است که در استان آذربایجان غربی و کشور،پیچیده ولی خیلی ها هنوز از وجود آن اطلاعی ندارند. این غار آبی با جلوه هاى طبیعی و با قندیل هاى منحصر به فرد ویژه اى که دارد در دامنه رشته کوه هایی بنام "کوتر" قرار دارد. این پدیده زیبا و نادر که در ردیف غار علیصدر همدان می باشد داراى دودهانه است که ارتفاع دهانه اصلی آن در حدود۱۷۶۵ متر و دهانه دوم نیز در
حدود۱۷۹۵ متر ارتفاع دارد. مطالعات غارشناسان نشان می دهد که این غار بر اثر فعالیت هاى زمین شناسی
اواخر دوره کرتاسه برمی گردد که قدمت آن به ۷۰ میلیون سال قبل بازمی گردد. این غار یکصد سال پیش براى اولین بار توسط "ژاک دمرگان " فرانسوى مورد کاوش و بررسی قرار گرفت . پس از آن در سالهاى جنگ جهانی دوم نیز این غار توسط یک هیات انگلیسی مجددا مورد مطالعه قرار گرفت ولی از یادداشت ها و گزارش هاى این گروه تا
بحال مطلبی دردست نمی باشد تااینکه در مهرماه ۱۳۷۳ توسط غارشناسان ایرانی شناسایی شد.
در خرداد ماه سال۷۶ نیز یک کمیته از اعضاى غارشناسی آذربایجان غربی این غار را مورد بازدید و مطالعه قرار دادند. کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند به استناد لایه هاى سفالی که از منطقه دالان اصلی و تالار بزرگ ودهلیز ورودى کونه مالان بدست آمده است این غار از هزاره هاى دوم و اول قبل از میلاد تا دورهپارتی و اسلامی وحتی زمان هایی از قرون وسطی مورد سکونت انسانها قرار گرفته است . به گفته تعدادى از ریش سفیدان روستاهاى این منطقه در طول جنگ هاى زیادى که در کردستان به وقوع پیوسته و نیز در زمان حمله روس ها به این منطقه ساکنین روستاهاى اطراف در این غارپناه می گرفتند. تنها موجودات زنده این غار کبوتر چاهی و خفاش می باشند که قسمت هایی از غار را به عنوان آشیانه انتخاب کرده اند. به دلیل تاریک بودن و نبود نور هیچ نوع جلبکی در آب دریاچه این غار رشد نکرده و به غیر از جانداران میکروسکوپی هیچ موجوى دیگرى زیست نمی کند
در دو طرف جاده تا چشم کار می کند گندمزارهای دشت برهان است. خوشه های پرپشت و طلایی رنگ گندم هر بار با نسیم باد به طرفی می خرامند.
در دوردست های دشت روستاییان سرگرم درو محصول خود هستند. تنها آوازپرندگان صحرایی است که سکوت و خلوت دشت را می شکند. دشت سبز است و گرمای تابستان هنوز نتوانسته چهره باطراوت بهاری را از او بگیرد.
امکانات رفاهی غار سهولان تنها چند قهوه خانه و اتاقک هایی است که حکم فروشگاه را دارند و سرپوش آنها با شاخه های درختان پوشیده شده است.
در بدو ورود به محوطه غار ابتدا هیچ چیز معلوم نیست ولی با کمی پیاده روی، تخته سنگ های عظیمی همانند پرده سینما در مقابل، نمایان می شود که درپای آن گودال بسیار بزرگی قرار دارد.
در طرف چپ چند درخت جنگلی بزرگ که به زبان محلی به آنها «تاوش» می گویند ریشه در سنگ ها دوانیده و منظره بدیعی را به وجود آورده اند، نمودار می شود.
در میان این تخته سنگ ها هزاران کبوتر به طور طبیعی لانه کرده اند. محلی ها به این غار لانه کبوتران نیز می گویند. برای رسیدن به درون غار نزدیک به ۱۵۰پله را باید به طور مارپیچ به طرف پایین طی کرد. ارتفاع حوضچه آبی غار با سطح زمین حدود ۶۰ متر است. هرچه به طرف پایین می روی سنگ ها و نرده ها نمدار و خیس می شوند به طوری که وقتی به انتهای پله ها می رسی محیط تاریک است ولی به لطف برق کشی محیط درونی غار که با انواع لامپ ها و نورافکن ها چراغانی شده منظره شگفت انگیزی را مقابلت نمایان می کند که زیبایی آن را نمی توان با هیچ زبانی توصیف کرد. چند لحظه مات و مبهوت به منظره جلوی چشمانت خیره می شوی. باور نمی کنی. فکر می کنی تابلوی نقاشی بزرگ استادی است و یا در عالم خیال و رویا سیر می کنی که تصاویر به این زیبایی را نظاره می کنی. ناخودآگاه زبان دل به ستایش آفریننده این زیبایی ها می گشایی. چند لحظه بدون آنکه گذشت زمان را متوجه باشی به دور و برت خیره می شوی. ابهت و زیبایی غار همچنان تو را در خودت فرو می برد.
آب دریاچه غار بسیار شفاف و زلال است. عمق آن علی رغم تاریک بودن تا چند متری قابل رویت است،.
برای ایجاد یک سانتی متر مربع از این عوارض طبیعی آهکی که در اصطلاح زمین شناسی به آنها «استالاکتیت و استالاکمیت» می گویند صدسال وقت لازم است.برای هر کدام از برجستگی های آهکی اسمی نهاده اند .
خوشه انگور ، قارچ، عروس دریایی، خفاش، توت فرنگی و. . .
برجستگی های آهکی از نظر هندسی هیچ گونه شکل خاصی ندارند و هرکدام از آنها را می توان در ذهن به شی ای تشبیه کرد. درواقع زیبایی غار شاید به همین دلیل باشد.
پس از عبور از چند باریکه آبی به تالار اصلی دریاچه غار که با سطح آب ۵۰ متر ارتفاع دارد و به صورت هرمی شکل است می رسیم. شگفتی ها و زیبایی های غار سهولان را نمی توان با هیچ زبانی بیان کرد.
برای خروج از غار راه خشکی دیگری وجود دارد که می توان پیاده آن را تا سطح زمین طی کرد