بخشي که امروز از آنها به عنوان هنرهاي سنتي ياد ميکنيم رشتههايي هستند که در دايره لغات صنايعدستي از آنها با عنوان رشتههاي در حال منسوخ و يا منسوخ شده ياد ميشود.
رشتههايي که روزگاري به دليل داشتن کاربرد از جايگاه ويژهاي در زندگي مردم برخوردار بوده و امروزه به سبب ورود توليداتي که از تنوع و کاربري مناسبتري برخوردارند جايگاه خود را از دست دادهاند.
صنايعدستي در معماري ايران تنها نقش مزينکننده فضا را ندارد بلکه هرکدام در جايگاه خود کاربردهاي گوناگوني دارد و از جمله اين رشتهها گرهچيني است.
تاريخچه
گرهچيني چوب از هنرهاي ظريفي است که از اوايل دوره اسلامي در ايران رايج بوده است. برخي پژوهشگران احتمال دادهاند استفاده از اين هنر از دوران خلفا عباسي آغاز شده و در قرن 6 تا 8 هجري قمري در مصر و سوريه متداول شده و از همان زمان به ايران رسيده است.
بر اساس شواهد و آثار موجود پيشينه هنر گرهچيني در معماري ايران به دوره سلجوقي و صفوي باز ميگردد و خاستگاه آن نيز شهر اصفهان بوده است. از اين سبک کار به طور معمول در ساخت درهاي اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهاي منازل و کاخها و نردهها استفاده ميشده است. از دوران صفوي به بعد تعبيه شيشههاي رنگي در چوبهاي مشبک رايج شده و در اصطلاح به "ارسي" مشهور شد. هنرهاي چوبي پس از صفويه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فني نداشت بلکه با افت فني نيز روبرو شد. البته هنر ارسيسازي در اين دوره به اوج خود رسيد.
به طور کلي از چوب و فرآوردههاي آن در بناهاي صد سال اخير به عنوان مصالحي موثر در ستونهاي چوبي، پوشش سقفهاي دوجداره خارجي و توفالسازي، در ساختن پنجرههاي ارسي و پنجرههاي ظريف با کارهاي هنري مختلف گره سازي، قوارهبري و غيره استفاده شده است.
تعريف گره چيني
گره چيني به هنري ايجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شيشههاي رنگي در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدتگراي هندسي که به طور هماهنگ در يک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته ميشود. در واقع هندسه نقوش و گرهکشي جزء جدانشدني اين هنر به حساب ميآيد.
در اصطلاح هنري گرهچيني عبارت است از مجموعهاي از شکلهاي هندسي که با نظم و ترتيب و پيچ و شکلهاي هماهنگ و قرينه در کنار هم چيده شدهاند. در تعريف ديگر، گرهچيني عبارت است از يک ترکيب هماهنگ از شکلهاي هندسي به هم پيچيده، موزون و جذاب که با استفاده از خطهاي راست شکل گرفته است.
اجزا گره
آلت: واحد کار در گره، آلت ناميده ميشود. آلت در لغت به معني ابزار، افزار واسطه اي ميان فاعل و مفعول براي رسيدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزي اطراف لقاط ميباشد خطهاي مرزي در گرههاي گوناگون متفاوت هستند.
لقط: در گره لقط به شکلهاي گره گفته ميشود، که از خطهاي مستقيم و بر اساس قاعدهاي منظم به شکلهاي هندسي در آمده و در يک قاب يا زمينه محدود شده است. لقاط ميتوانند ساخته شده از چوب و يا شيشه و يا هر جنس ديگري باشند.
فرآيند توليد
روش توليد گرهچيني به اين صورت است که ابتدا طراحي و ترسيم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام ميشود. سپس از روي قسمتهاي مورد نياز گره رسم شده، الگو يا قالب برداشته ميشود و چهارچوب يا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته ميشود.
گرهها اتصالات کوچکي از چوب هستند که به صورت زبانهاي به يکديگر قفل ميشوند و نقشهاي زيبايي را بوجود ميآورند که هر چه ظريفتر باشند، از نظر هنري ارزش بيشتري دارند. براي ايجاد نقش گره، چوبها به ضخامت بند رسم شده بريده و در عين حال چوبهاي واگيره (قطعاتي که در کار تکرار ميشود )از قالبهاي آماده شده تهيه ميشود. سپس به وسيله اره پشتبنددار، زاويههاي اتصالات روي چوب را برش ميزنند و با رنده ابزار، روي آلتها ابزار ميزنند. سپس دو سر هر يک از آلتها فاق و زبانه (يا هر نوع اتصال ديگر که مورد نظر استاد کار باشد) ميزنند و در آخر، کار چيدن گره و درگير کردن اتصالهاي ساخته شده و شيشههاي رنگي برش خورده کار به پايان ميرسد.
ابزارآلات و مواد اوليه
ابزار آلاتي که براي ساختن گره استفاده ميشود همان ابزاري است که دريک کارگاه دوردگري وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلکي، اره دوربري، اره راديکال، اره چکشي، اره برقي، اره فارسيبر و انواع ارههاي دستي)، رنده (رنده کفبر، گندهگير، رنده ابزار، رنده خشتي، رنده دوراهي و رنده دست)، گيره (انواع گيرهدستي و گيره روي ميز) خطکش (خط کش تيزهدار،کوليس، گونيا90درجه، گونيا فارسي، گونيا بازشو)، سمباده (ماشين سمبادهزني، نواري، ديسکي، لرزشي و سنگ چرخ)، انواع دريل، سوهان، چکش، مته، فرز و ميز کار و... .
بهترين ماده اوليه ساخت گرهچيني که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه اين درخت، درخت بومي ايران است زيرا بافتي منسجم داشته و از مقاومت بالايي برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابي، گردو، عناب و از چوب درختهاي جنگلي ايران از نوع آزاد و راش نيز براي ساخت گرهچيني استفاده ميشود.
نمونههاي تاريخي
از بهترين نمونههاي گرهچيني در ايران ميتوان عمارت چهلستون، هشتبهشت و خانههاي تاريخي خانه اعلم، شيخالاسلام، سوکياس در اصفهان و تعدادي از خانههاي تاريخي کاشان همچون خانه طباطبائيها، خانه عباسيان، خانه بروجرديها و تعدادي ديگر از اين انواع خانهها در يزد و شهرهاي قديمي را نام برد.
رشتههايي که روزگاري به دليل داشتن کاربرد از جايگاه ويژهاي در زندگي مردم برخوردار بوده و امروزه به سبب ورود توليداتي که از تنوع و کاربري مناسبتري برخوردارند جايگاه خود را از دست دادهاند.
صنايعدستي در معماري ايران تنها نقش مزينکننده فضا را ندارد بلکه هرکدام در جايگاه خود کاربردهاي گوناگوني دارد و از جمله اين رشتهها گرهچيني است.
تاريخچه
گرهچيني چوب از هنرهاي ظريفي است که از اوايل دوره اسلامي در ايران رايج بوده است. برخي پژوهشگران احتمال دادهاند استفاده از اين هنر از دوران خلفا عباسي آغاز شده و در قرن 6 تا 8 هجري قمري در مصر و سوريه متداول شده و از همان زمان به ايران رسيده است.
بر اساس شواهد و آثار موجود پيشينه هنر گرهچيني در معماري ايران به دوره سلجوقي و صفوي باز ميگردد و خاستگاه آن نيز شهر اصفهان بوده است. از اين سبک کار به طور معمول در ساخت درهاي اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهاي منازل و کاخها و نردهها استفاده ميشده است. از دوران صفوي به بعد تعبيه شيشههاي رنگي در چوبهاي مشبک رايج شده و در اصطلاح به "ارسي" مشهور شد. هنرهاي چوبي پس از صفويه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فني نداشت بلکه با افت فني نيز روبرو شد. البته هنر ارسيسازي در اين دوره به اوج خود رسيد.
به طور کلي از چوب و فرآوردههاي آن در بناهاي صد سال اخير به عنوان مصالحي موثر در ستونهاي چوبي، پوشش سقفهاي دوجداره خارجي و توفالسازي، در ساختن پنجرههاي ارسي و پنجرههاي ظريف با کارهاي هنري مختلف گره سازي، قوارهبري و غيره استفاده شده است.
تعريف گره چيني
گره چيني به هنري ايجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شيشههاي رنگي در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدتگراي هندسي که به طور هماهنگ در يک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته ميشود. در واقع هندسه نقوش و گرهکشي جزء جدانشدني اين هنر به حساب ميآيد.
در اصطلاح هنري گرهچيني عبارت است از مجموعهاي از شکلهاي هندسي که با نظم و ترتيب و پيچ و شکلهاي هماهنگ و قرينه در کنار هم چيده شدهاند. در تعريف ديگر، گرهچيني عبارت است از يک ترکيب هماهنگ از شکلهاي هندسي به هم پيچيده، موزون و جذاب که با استفاده از خطهاي راست شکل گرفته است.
اجزا گره
آلت: واحد کار در گره، آلت ناميده ميشود. آلت در لغت به معني ابزار، افزار واسطه اي ميان فاعل و مفعول براي رسيدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزي اطراف لقاط ميباشد خطهاي مرزي در گرههاي گوناگون متفاوت هستند.
لقط: در گره لقط به شکلهاي گره گفته ميشود، که از خطهاي مستقيم و بر اساس قاعدهاي منظم به شکلهاي هندسي در آمده و در يک قاب يا زمينه محدود شده است. لقاط ميتوانند ساخته شده از چوب و يا شيشه و يا هر جنس ديگري باشند.
فرآيند توليد
روش توليد گرهچيني به اين صورت است که ابتدا طراحي و ترسيم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام ميشود. سپس از روي قسمتهاي مورد نياز گره رسم شده، الگو يا قالب برداشته ميشود و چهارچوب يا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته ميشود.
گرهها اتصالات کوچکي از چوب هستند که به صورت زبانهاي به يکديگر قفل ميشوند و نقشهاي زيبايي را بوجود ميآورند که هر چه ظريفتر باشند، از نظر هنري ارزش بيشتري دارند. براي ايجاد نقش گره، چوبها به ضخامت بند رسم شده بريده و در عين حال چوبهاي واگيره (قطعاتي که در کار تکرار ميشود )از قالبهاي آماده شده تهيه ميشود. سپس به وسيله اره پشتبنددار، زاويههاي اتصالات روي چوب را برش ميزنند و با رنده ابزار، روي آلتها ابزار ميزنند. سپس دو سر هر يک از آلتها فاق و زبانه (يا هر نوع اتصال ديگر که مورد نظر استاد کار باشد) ميزنند و در آخر، کار چيدن گره و درگير کردن اتصالهاي ساخته شده و شيشههاي رنگي برش خورده کار به پايان ميرسد.
ابزارآلات و مواد اوليه
ابزار آلاتي که براي ساختن گره استفاده ميشود همان ابزاري است که دريک کارگاه دوردگري وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلکي، اره دوربري، اره راديکال، اره چکشي، اره برقي، اره فارسيبر و انواع ارههاي دستي)، رنده (رنده کفبر، گندهگير، رنده ابزار، رنده خشتي، رنده دوراهي و رنده دست)، گيره (انواع گيرهدستي و گيره روي ميز) خطکش (خط کش تيزهدار،کوليس، گونيا90درجه، گونيا فارسي، گونيا بازشو)، سمباده (ماشين سمبادهزني، نواري، ديسکي، لرزشي و سنگ چرخ)، انواع دريل، سوهان، چکش، مته، فرز و ميز کار و... .
بهترين ماده اوليه ساخت گرهچيني که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه اين درخت، درخت بومي ايران است زيرا بافتي منسجم داشته و از مقاومت بالايي برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابي، گردو، عناب و از چوب درختهاي جنگلي ايران از نوع آزاد و راش نيز براي ساخت گرهچيني استفاده ميشود.
نمونههاي تاريخي
از بهترين نمونههاي گرهچيني در ايران ميتوان عمارت چهلستون، هشتبهشت و خانههاي تاريخي خانه اعلم، شيخالاسلام، سوکياس در اصفهان و تعدادي از خانههاي تاريخي کاشان همچون خانه طباطبائيها، خانه عباسيان، خانه بروجرديها و تعدادي ديگر از اين انواع خانهها در يزد و شهرهاي قديمي را نام برد.