هنر خوشنویسی در عصر تکنولوژی

[Miss zahra]

​

اگر چه انتقال تفکر از طریق تفسیرهای شفاهی می تواند بر روی شنونده بی نهایت موثر واقع شود، اما وسایل بصری در مقایسه با زبان، سرشتی کاملا متفاوت داشته و تاثیر گذارتر در ذهن می‌مانند. رسیدن به حد اعلای این تاثیر گذاری که همان انتقال تفکر در بین انسان ها است، در هنر خوشنویسی خلاصه می شود


مقدمه

خط، این عامل ضروری و لاینفک در ارتباطات بشری به لحاظ وسعت عملکرد خود در طول زمان دستخوش تغییرات بسیاری شده که همین امر موجب اعتلای آن گردیده است. شکل بصری خط که عامل مهمی در انتقال پیام به شمار می رود شاخه های مختلفی از کاربردهای خط را در طول تاریخ به وجود آورده است. هنر خوشنویسی به عنوان یکی از اصیل ترین هنرهای بشری شکل تکامل یافته ی ذهنیت انتزاعی بشر به پدیده های پیرامون خود می باشد.
پژوهش حاضر بر آن است ضمن آشنایی با جایگاه خوشنویسی در عصر تکنولوژی، افق گسترده ای را که خوشنویسی در زمان حاضر دارد، بهتر معرفی کند. به همین جهت در این پژوهش به طرح مسائلی که زاییده ی تحولات تکنولوژی است، پرداخته شده و در نهایت پیشنهاداتی برای یافتن مسیری درست و منطقی برای ادامه ی این گونه فعالیت ها ارائه می شود.
لازم به ذکر است که به دلیل فقدان منابع مکتوب در زمان تحریر این پژوهش، ذکر ارجاعات معمول پژوهشی مقدور نبوده و این پژوهش حاصل کنجکاوی ها و مطالعات شخصی نگارنده می باشد. هر چند در خاتمه فهرست منابعی که به مدد آنها مطالعات صورت گرفته، ذکر گردیده است.

جایگاه خوشنویسی در عصر تکنولوژی
پیشرفت و تجلی اندیشه های انسان متمدن در حضور همیشگی عنصری خلاصه می شود که بر معانی متعدد و مختلفی، از زبان الفبایی گرفته تا کاربرد نماد، برای بازآفرینی ایده ها و مفاهیم دلالت می کند. عنصری که به تنهایی بار سنگین تفکر انسان را بر دوش می کشد، و آن چیزی نیست جز خط.اگر چه انتقال تفکر از طریق زبان و تفسیرهای شفاهی می تواند بر روی شنونده بی نهایت موثر واقع شود، اما وسایل بصری در مقایسه با زبان، به دلیل ارتباط تصویری خاصی که با بیننده برقرار می کنند، سرشتی کاملا متفاوت دارند و تاثیر گذارتر و عمیق تر در ذهن می مانند.
رسیدن به حد اعلای این تاثیر گذاری که همان انتقال تفکر در بین انسان ها است، در هنر خوشنویسی خلاصه می شود. این هنر که عناصر تجریری شالوده ی اصلی آن را بنیان نهاده اند از زمان ظهور تا کنون دستخوش تحولات فراوانی شده و ماندگاری و اهمیت خود را به عنوان یک هنر سنتی در کاربردهای مورد نیاز هر دوره هم چنان حفظ نموده است. این مقاله به بحث پیرامون جایگاه هنر خوشنویسی در عصر تکنولوژی و ره آورد های این عصر می پردازد.
هنر خوشنویسی، بازتاب ذوق و اندیشه و به بیانی حکایت رابطه ی تنگاتنگ انسان با زندگی است. هنری که مرور بر شناسنامه ی کهن و پر بارش را می باید با شناخت اندیشه ای زلال و دست های پرتوان شیفتگان آن دنبال کرد. هنری که در حصار صفحات کاغذ و رابطه ی صمیمانه ی کلمات و حروف متولد شده و اوج این رابطه ی صمیمانه در بستر فرهنگ و تمدن جهان اسلام ظهور پیدا کرده است.
چنین است که خوشنویسی در کشورهای اسلامی تنها آزمون ذوق نمی شود و راهی به تفنن و دلمشغولی نمی یابد، بلکه خوشنویسی، شناسنامه ی خلقیات مردم می شود، بازتابی از معنویت و سادگی، هنر ارتباط، سکون، با هم بودن و کنار هم زیستن، هنری به همراه ابعاد و ارزش های والا، که می بایست در پی باز شناختن هر یک از این ابعاد قدم برداشت و بازگشتی به اصل بی پیرایگی و انتزاعی آن کرد.

(1)​

 

[Miss zahra]

خصوصیت انتزاعی نهفته در هنر خوشنویسی

خصوصیت انتزاعی نهفته در هنر خوشنویسی، نکته قابل توجهی است که از زمان های بسیار دور ذهن هنرمندان خوشنویس را به تحول مشغول کرده است. با نگاهی موشکافانه در تاریخ هنر کشورهایی که دارای هنرمندان هم مرز و بوم شکل گرفته و هویت خوشنویسی آن سرزمینی را به وجود آورده است. هنر خوشنویسی، هنری مبتنی بر شکل و ساختار بصری است. این ساختار بر اصول و قواعدی بنا شده است که در پیوند با شرایط روحی و معنوی هنرمند خوشنویس، تاثیرات گوناگونی بر ناظران مختلف می گذارد. به عبارتی هنر خوشنویسی، مجموعه ای هماهنگ از تجسم یک تجربه ی انسانی است و خوشنویس کسی است که از میان تجارب زندگی خود مواردی را برگزیده و به آنها شکلی زیبا می بخشد.
این عامل زیبایی از آن حیث که یک تجلی است، مقتضی کمال بوده و این کمال در انعکاس نحوه ای از نظم و قاعده مستتر است. بنابراین هیچ نشانه ی بصری بهتر از مجموعه ای از یک رشته شکل های هماهنگ نیست که در خوشنویسی کاملا مشهود است. به طور مثال، زیبایی و غنای خوشنویسی ایرانی در رابطه ای هماهنگ میان سه حرکت تکامل یافته عمودی، افقی و دورانی نهفته است. حرکت عمودی که به حروف وقار خاصی می بخشد، حرکت افقی ( سطح ) که حروف را به یکدیگر در روندی مستمر پیوند می دهد و حرکت دورانی ( دور ) که زیبایی خوشنویسی ایرانی را دو چندان نموده و موجب گردش چشم بین دو حرکت افقی و عمودی می شود و نوعی لذت بصری در بیننده به وجود می آورد و در عین حال نمودی از ارتباط تنگاتنگ خوشنویسی با عنصر تصویری خاص هنر ایران، یعنی اسلیمی است.
بنابراین شکل در هنر خوشنویسی هر منطقه منشعب از عناصر تصویری خاص آن است که به صورتی انتزاعی و بسیار خلاصه شده ظهور کرده و تاثیرات بصری خاصی بر ذهن و چشم بیننده می گذارد. این تاثیر پذیری به درک بهتر مطلب می انجامد و اوج هنر خوشنویسی نیز در همین جا است، جایی که چشم و ذهن به واسطه ی شکل حروف و کلمات به هم پیوند خورده و عالی ترین مفاهیم در ذهن جای می گیرد. در این جریان، قطره ی کوچک مرکب بر روی کاغذ می نشیند و علائمی قراردادی را شکل میدهد که ناب ترین شکل هنر انتزاعی ( آبستره ) به شمار می آید. هنرمند خوشنویس که در طول زمانی بس طولانی به شکل دادن حروف می پردازد، شیفته ی همین خصوصیت ناب و انتزاعی شده و آن چنان در این جریان غوطه ور می شود که دیگر مفهوم و معنا را در نظر نمی گیرد، بلکه شکل تجریدی حروف را تکامل می بخشد. در اینجا هنر خوشنویسی پا به عرصه وجود می گذارد، یعنی جایی که هنرمند، آزاد و رها از هر وابستگی مجازی به خلق ظریف ناب بصری می پردازد و نوعی حس و حال را در تک تک حروف به جا می گذارد که با ترکیب بندی های مختلف در کنار یکدیگر، می تواند بیان احساسات مختلفی را بنماید. همین خصوصیت هنر خوشنویسی موجب می گردد که حتی بینندگانی نیز که قادر به خواندن مطلب نیستند از لحاظ بصری، جذب اثر شده و آن را به عنوان یک تصویر آبستره که حاوی مفاهیم تاثیر گذار است، بپذیرند. این خصوصیت نشانگر ظرفیت های نهفته در هنر خوشنویسی است که اگر به طور صحیح شناسایی شده و در خدمت تکنولوژی معاصر قرار گیرد، این هنر سنتی را فراگیرتر خواهد کرد.در عصر حاضر که عصر تکنولوژی نامیده می شود، خوشنویسی نیز همانند سایر هنرها تحت تاثیر تکنولوژی قرار گرفته و با ورود صنعت چاپ، تحولات مهمی در شیوه ی نگارش خط به وجود می آید. بدین ترتیب جایگاه تکثیر آثار خوشنویسی و کاربرد آن در آثار چاپی گرافیک مانند: پوستر، نشانه، صفحه آرایی، بسته بندی، بیل بورد، تیتراژ، تیزرهای تبلیغاتی، صفحات وب و ... به تصویب می رسد.
تحولات تکنولوژی، در نیم قرن گذشته شتاب بیشتری یافته و در بخش فن شانسی، صنایع الکترونیک با ارائه ی کامپیوتر عصر حاضر را تبدیل به دهکده ی جهانی کرده است. پدیده های جدیدی که به واسطه ی ظهور تکنولوژی به وجود آمده، نه تنها موجب دگر گونی روش ها شده، بلکه تجدید نظر در تمامی سطوح اجرایی این هنر را نیز فراهم کرده است. امروزه حضور خوشنویسی سنتی در نرم افزارهای رایانه ای نشانگر ارتباط میان هنر سنتی با تکنولوژی روز است، حرکتی که شاید تا دو دهه ی پیش غیر ممکن به نظر می رسید.امروزه ادبیات مکتوب به کمک خوشنویسی برای ارائه ی بهتر و غنی تر بار معنایی خود به مدد برنامه های رایانه ای در اختیار قرار می گیرد. هر یک از این امکانات در واقع نشانه ی جایگاه خوشنویسی در عصر تکنولوژی است، اما باید توجه داشت که عصر تکنولوژی، نسلی را پرورش می دهد که درک بصری آن بسیار گسترده تر از نسل های پیشین است. این حرکت پر شتاب نیازمند آگاهی و برنامه ریزی های دقیقی است که جایگاه خوشنویسی را در کنار علم روز به تثبیت می رساند. در حال حاضر لازم است هر دو گروه، یعنی هنرمندان خوشنویس و متخصصان رایانه ای، به دلیل بهره گیری از روش ها و ابزارهای جدید تولید، که لازمه ی عصر تکنولوژی است، ارتباط بیشتری پیدا نمایند و گام های جدید و پر باری جهت گسترش و قابلیت های خوشنویسی از طریق امکانات تکنولوژی جدید بردارند.
از زمان ابن مقله تا میرزا محمد رضا کلهر، دانش و هنر نسبت به امروز به یکدیگر نزدیگتر بود، اما با ورود تکنولوژی چاپ و به دنبال آن تکنیک های جدید، نیاز به مطالعه و فعالیت برای کسب پیشرفت های بیشتر در علوم و هنر ضرورت بیشتری یافت و گام هایی در جهت به کارگیری خوشنویسی در تکنولوژی نیز صورت گرفت. اما قابلیت های بالقوه هنر خوشنویسی فراتر از این است و استفاده از تکنولوژی در شناسایی ابعاد نوین این هنر هدفی است که باید برای آن برنامه ریزی دقیق و کارشناسانه ای صورت بگیرد.دستیابی به ابعاد نوین در به کارگیری اصول و قواعد خوشنویسی و ترکیب آنها با تکنولوژی رایانه ای، بستگی تام با مهارت های خوشنویس دارد. او باید با تجربه های زیبایی شناختی جدیدی که در عصر حاضر به وجود آمده، َآنها شود و اصول و قواعدی را که میراث پر مایه ی استادان خوشنویسی است، در علم روز به کار ببرند.

(2)​

 

[Miss zahra]

تغيیرات هنر خوشنویسی با توجه به پیشرفت تکنولوژی
سال های متمادی هنرمندان خوشنویس پیشرو و خلاق به تجربه ای گوناگون پرداختند تا در پی دگرگونی های فنی و نیاز به فراتر رفتن از حد قالب های تکراری و تطبیق با شرایط و نیازهای جدید به اهمیت خوشنویسی و کاربردی که می تواند در تکنولوژی روز ارائه دهد،پی ببرند.
مرحله ی اول این تحول از زمان ابداع قلم هی گوناگون سنتی کوفی، نسخ، ثلث، محقق، ریحان، توقیع، رقاع، تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق تا ظهور صنعت چاپ بود.در مرحله ی دوم، خوشنویسی دستخوش تحولات بسیار وسیعی از لحاظ شکل و ساختار حروف شد تا امکان استفاده در چاپ را بیابد و به دنبال آن موضوعاتی نظیر تایپوگرافی ( Typography ) و تایپ ستینگ (Type setting ) مطرح شد.
مرحله ی سوم که زمان حاضر می باشد، اوج حرکت های شتابنده ای است که توسط رایانه در هنر خوشنویسی معاصر به وجود آمده است. در این دوره تکنولوژی، زمینه ی مناسب تری را برای بسط تایپوگرافی و تایپ ستینگ، نسبت به دوره ی قبل فراهم آورده است.
امروزه خوشنویسان بنا به سلیقه ی خود و با توجه به نیاز سفارش دهنده به دو گروه تقسیم می شوند:
- گروه اول، خوشنویسی را به شیوه ی سابق و با رعایت اصول و قواعد دقیق و موزون به کار می برند.- گروه دوم، خوشنویسی را به شیوه سابق و با رعایت اصول و قواعد دقیق، با ترکیب بندی های جدید و مناسب با موضوع مورد استفاده قرار می دهند.
- افزون بر دو شیوه ی مذکور، هنر خوشنویسی معاصر دستخوش دگرگونی دیگری نیز شده که ناشی از مسائل تجاری است. بدین معنا که کاربرد خوشنویسی در صنعت چاپ موجب گردیده تا شکل های جدیدی از کاربرد خط در ترکیب بندی های متنوع به وجود آید که نوع و اندازه ی قلم، رنگ و تمامی عواملی که به ترکیب بندی کمک می کند را شامل می شود، از همین رو خوشنویس معاصر باید شناخت و تجربه ی کافی از اصول و مبانی هنرهای تجسمی داشته باشد، چرا که بدون آشنایی با این اصول، استفاده ی صرف از امکانات تکنولوژی معاصر، نتیجه ای جز ارائه ی آثاری در حد نازل که دون شان هنر خوشنویسی است، نخواهد داشت.
عصر حاضر که امکانات مختلفی را در دست هنرمندان قرار داده است، آگاهی و دقت بیشتری را هم از او می طلبد. زیرا در این دوره نظریه های مختلفی در باب جهانی شدن خط و زبان مطرح شده است. در اوایل عصر حاضر برخی مردم به فیلسوف و ریاضیدان قرن 17 میلادی لیب نیتس بر این باورند که می توان یک زبان کاملا مکتوب برای ارتباطات جهانی موسیقی و ریاضیات اختراع کرد.
البته به دلایل مختلفی این رویا هرگز به واقعیت نپیوست ولی این امر دلیل بر آن نمی شود که هنرمند خوشنویس معاصر صرفا در فکر ایجاد ترکیب های زیبا با استفاده از خطوط به یادگار مانده ی سنتی استادان گذشته باشد. او باید در کنار آن به تحقیق و پژوهش پیرامون شناسایی ابعاد و ظرایف دقیقی که اصول و قواعد خوشنویسی را تشکیل می دهند، پرداخته و این هنر ارزنده را با ذکر نمونه های منحصر به فرد به جهانیان معرفی می نماید تا بدین ترتیب ذهن و چشم بینندگان در سراسر جهان با شکل های انتزاعی موجود در این هنر آشنا شده و امکان گسترش این هنر را در سطح جهانی بیشتر کند.
عصر رایانه، اسکنر (Scanner) ، ایمیج ستر (Image Setter) و ... عصری است با تمام ابعاد و تبعات تکنولوژیکی اش. ماندگاری در این عصر بستگی مستقیم با پژوهش های کاربردی دارد. وقتی گفته می شود خوشنویس در زمان ایجاد اثر، تابع نوعی درک شهودی است، بدان معنا است که ذهن او دائما در پی تحلیل و گزینش است.
تحلیل و گزینشی که در عصر حاضر صورت می گیرد از لحاظ پوسته ی خارجی و تکنیک های اجرایی ظاهرا متفاوت می نماید، اما پوسته ی داخلی حاوی همان اصول و قواعد سنتی خوشنویسی است. اصول نسبت، قوت، ضعف، صعود، نزول، سطح، دور و ... حاوی نکات بصری ارزنده ای است که از استادان خوشنویسی گذشته برای ما به یادگار مانده است. افق گسترده ی دید آنان چنان بوده که با قرار دادن دو اصل معنوی «صفا» و «شان» در کنار اصول فنی، خط خود را دائما صیقل می داده اند.
بدیهی است که در عصر حاضر، نوع صیقل تفاوت یافته است، اما آیا به راستی ذات هنر خوشنویسی تابع مطلقی از ظهور امکانات تکنولوژی است؟ مسلما پاسخ منفی است. آنچه ضامن بقای یک شاخه ی هنری می شود، تکنیک نیست، بلکه روح حاکم بر تک تک عناصر تشکیل دهنده ی آن هنر است که هر چه غنی تر باشد، ماندگارتر می گردد.

(3)​

 

[Miss zahra]

نتیجه گیری
مطالعه در کاربردهای هنر خوشنویسی در تکنولوژی عصر حاضر، نشانگر ظرفیت بالای این هنر می باشد. جای آن دارد که با نگاهی عمیق و آینده نگر راهکارهای مناسبی برای رشد و توسعه ی هر چه بیشتر این هنر اصیل در ارتباط با تکنولوژی روز برداشته شود. به همین جهت توجه به موارد زیر از اهمیت خاصی برخودار است:
1 - آشنایی حرفه ای با تکنولوژی های خاصی که امروزه می توانند در روند کاربرد خوشنویسی مورد استفاده قرار گیرند.این آشنایی باید با حضور کارشناسان فنی به همراه خوشنویسان حرفه ای انجام گیرد ( لازم به ذکر است، خوشنویسانی که در این زمینه به فعالیت خواهند پرداخت باید در زمینه ی اصول و مبانی هنرهای تجسمی تجارب فراوانی داشته و علاوه بر تبحر در اصول خوشنویسی با تکنولوژی رایانه نیز آشنا باشند. زیرا بیشترین کاربرد خوشنویسی در عصر تکنولوژی در زمینه ی ارائه ی نرم افزارهای حروفچینی است که قادر به نگارش اقلام سنتی هستند. هم چنین همراهی خوشنویسان صاحب ذوق و پیشرو در کنار متخصصان رایانه می تواند نتایج ارزنده ای را به وجود آورد که در حال حاضر نیاز به آن بسیار حساس می گردد.)2 - برگزاری دوره های آشنایی خوشنویسان با علوم و هنرهای روز.3 - برگزاری نمایشگاه های بین المللی جهت آشنایی با تحولات مختلفی که در زمینه ی کاربردهای خوشنویسی در کشورهای دیگر صورت می پذیرد.4 - برگزاری دوره های تخصصی آشنایی با اصول و ضوابط خوشنویسی سنتی.5 - انجام پژوهش های مرتبط با کاربردهای خوشنویسی و شناخت ظرفیت های آن درتکنولوژی روز و ارائه ی این پژوهش ها به صورت کاربردی در امور انتشاراتی که میتواند در دسترش عموم قرار گیرد.
برگزاری جلسات بحث و بررسی پیرامون راهکارهای جدید استفاده از خوشنویسی در تکنولوژی روز.

منبع: کتاب ماه هنر،