نویسنده: یزدان صفایی
نام بنیادگذار دودمان هخامنشی در میان فارسی‌نویسان امروزی به دو صورت «کورش» و «کوروش» نوشته می‌شود. هر یک از نویسندگان یکی از این دو املاء را برگزیده و به کار می‌برند.
پیش از آن‌که بخواهیم یکی از این دو املاء را برگزینیم، ممکن است این پرسش پیش بیاید که اصلاً چه لزومی دارد یکی از این دو املاء انتخاب شود؟ یعنی چرا هر دو املاء را نمی‌پذیریم؟
پاسخ به این پرسش این است که کاربرد خط به نگارش درآوردنِ زبان است. در این موردِ ویژه، خط می‌باید نام و واژه‌ای را ثبت و ضبط کند که از قضا اهمیت خاصی نیز برای اهل زبان، پیدا کرده است. در واقع می‌توان خط را به عنوان پدیده‌ای ایستا به نوعی نظم‌دهنده و روشن‌کننده‌ی زبان به عنوان پدیده‌ای پویا، دانست.
هدفِ نگارنده از نگارش این مقاله نیز، آغازاندن گفتگو میان اهلِ فن درباره‌ی اهمیت استفاده از یک املاء برای نام کورش/کوروش و ارائه‌ی دلایلش برای به کارگیری ضبط «کورش» بوده است.
۱. اگر بخواهیم به «سنت خط و زبان فارسی» پایبند باشیم، می‌بایست ضبط «کورش» را به کار ببریم. چرا که در قدیمی‌ترین متون فارسی و عربی‌ای که نام «کورش» در آن‌ها آمده، از همین ضبط استفاده شده است. مثلاً «وهب بن منبه» (۱۱۰ ق) در تفسیر آیه‌ی ۲۵۹ سوره‌ای بقره، آورده است که:
«ثم أخر به بختنصر….. من ملوک فارس یقال له کورش»
ضبط نام «کورش» در تفسیرهای قرآن از ضبط این نام در عهد عتیق به صورت «کورِش» گرفته شده است. (احمد پاکتچی ۱۳۹۰: ۱۲۴)
البته در متون، ضبط‌های بی‌ربطی مثل «کیرش» هم دیده می‌شود که ناشی از ریشه شناسی‌های عامیانه است. اما آنچه به این بحث مربوط است. ضبط «کورش» به تعداد فراوان دیده می‌شود در صورتی که- تا جایی که من گشته‌ام – نشانی از ضبط «کوروش» در متون قدیمی فارسی و عربی نیست.
سمعانی شعری عربی را به نقل از یک شاعر ایرانی نقل کرده است:
«و بیت المقدس المعمور بیت // ورثناه عن المتقدمینا
بناه کورش البانی المعالی // بأمر الله خیر الآمرینا» (احمد پاکتچی ۱۳۹۰: ۱۳۰)
همچنین مسعودی(۲۳۱:۱۹۷۳ ) و ابن خلدون (۱۳۵:۲۰۰۰) از ضبط کورش استفاده کرده‌اند.
۲. دلیل دومم، آوانگاری است. «کورش» معادل فارسیِ Kuroš است اما «کوروش» معادلی است برای Kuruš. ما فارسی زبان‌ها، «امروزه»، این نام را kuroš تلفظ می‌کنیم. در نتیجه من شخصاً ضبط «کورش» را بیشتر می‌پسندم البته ممکن است در اینجا بحثی گشوده شود مبنی بر این‌که تلفظ باستانی این نام اهمیت دارد. مثلاً ما امروزه در فارسی، واژگانی مانند «خواهر» داریم که شکل نوشتاریشان با خوانش آن‌ها تفاوت دارد. در واقع، خط تلفظ قدیمی‌تر آن‌ها را حفظ کرده است. واژگانی مانند این، قابل مقایسه با واژگانی مانند کورش نیستند چرا که «خواهر» (و مانند آن) روند تطوری طبیعی در زبان طی کرده‌اند و هم‌زمان در خط و زبان وجود می‌داشته‌اند اما واژگانی مانند کورش، سده‌ها در زبان فارسی فراموش گشته بودند- جز چند نمونه‌ی نادر – و فقط در سده‌ی اخیر بار دیگر معروف گشته‌اند و سیر طبیعی تغییر را طی نکرده‌اند. بنابراین تلفظ باستانی نام کورش (برای آگاهی درباره‌ی ریشه این نام نک به رضائی باغ‌بیدی ۱۳۹۰: ۶۳-۷۱) “Kuruš” ارتباطی با ضبط این نام به خط کنونی فارسی ندارد و نگارنده، تلفظ کنونی این نام را معیار مناسبتری برای برگزیدن املای آن می‌داند.
کتاب‌نامه
ابن خلدون: ظبط المتن و وضع الحواشی و الفهارس: استاذ خلیل شحادة/مراجعة الدکتور: سهیل زکار/ انتشارات دارالفکر بیروت ۱۴۲۱ قمری / ۲۰۰۰ میلادی
پاکتچی، احمد. ۱۳۹۰. مقاله‌ی آشنایی با شخصیت کورش در منابع اسلامی، در کتاب کورش و ذوالقرنین، به کوشش عسگر بهرامی. تهران: مرکز دایره المعارف اسلامی.
رضائی باغ‌بیدی، حسن، ۱۳۹۰. مقاله‌ی «درباره‌ی نام کورش»، در کتاب «کورش و ذوالقرنین» به کوشش عسگر بهرامی. تهران: مرکز دائره المعارف اسلامی. صفحه‌های ۶۳-۷۴.
مسعودی: به تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید/انتشارات دارالفکر بیروت ۱۳۹۳ قمری/ ۱۹۷۳ میلادی
صفایی. یزدان. (۱۳۹۱). «کورش یا کوروش؟» ، دوفصلنامه مارلیک، سال نخست، شماره ۲ . صفحات ۵۴-۵۵
نام بنیادگذار دودمان هخامنشی در میان فارسی‌نویسان امروزی به دو صورت «کورش» و «کوروش» نوشته می‌شود. هر یک از نویسندگان یکی از این دو املاء را برگزیده و به کار می‌برند.
پیش از آن‌که بخواهیم یکی از این دو املاء را برگزینیم، ممکن است این پرسش پیش بیاید که اصلاً چه لزومی دارد یکی از این دو املاء انتخاب شود؟ یعنی چرا هر دو املاء را نمی‌پذیریم؟
پاسخ به این پرسش این است که کاربرد خط به نگارش درآوردنِ زبان است. در این موردِ ویژه، خط می‌باید نام و واژه‌ای را ثبت و ضبط کند که از قضا اهمیت خاصی نیز برای اهل زبان، پیدا کرده است. در واقع می‌توان خط را به عنوان پدیده‌ای ایستا به نوعی نظم‌دهنده و روشن‌کننده‌ی زبان به عنوان پدیده‌ای پویا، دانست.
هدفِ نگارنده از نگارش این مقاله نیز، آغازاندن گفتگو میان اهلِ فن درباره‌ی اهمیت استفاده از یک املاء برای نام کورش/کوروش و ارائه‌ی دلایلش برای به کارگیری ضبط «کورش» بوده است.
۱. اگر بخواهیم به «سنت خط و زبان فارسی» پایبند باشیم، می‌بایست ضبط «کورش» را به کار ببریم. چرا که در قدیمی‌ترین متون فارسی و عربی‌ای که نام «کورش» در آن‌ها آمده، از همین ضبط استفاده شده است. مثلاً «وهب بن منبه» (۱۱۰ ق) در تفسیر آیه‌ی ۲۵۹ سوره‌ای بقره، آورده است که:
«ثم أخر به بختنصر….. من ملوک فارس یقال له کورش»
ضبط نام «کورش» در تفسیرهای قرآن از ضبط این نام در عهد عتیق به صورت «کورِش» گرفته شده است. (احمد پاکتچی ۱۳۹۰: ۱۲۴)
البته در متون، ضبط‌های بی‌ربطی مثل «کیرش» هم دیده می‌شود که ناشی از ریشه شناسی‌های عامیانه است. اما آنچه به این بحث مربوط است. ضبط «کورش» به تعداد فراوان دیده می‌شود در صورتی که- تا جایی که من گشته‌ام – نشانی از ضبط «کوروش» در متون قدیمی فارسی و عربی نیست.
سمعانی شعری عربی را به نقل از یک شاعر ایرانی نقل کرده است:
«و بیت المقدس المعمور بیت // ورثناه عن المتقدمینا
بناه کورش البانی المعالی // بأمر الله خیر الآمرینا» (احمد پاکتچی ۱۳۹۰: ۱۳۰)
همچنین مسعودی(۲۳۱:۱۹۷۳ ) و ابن خلدون (۱۳۵:۲۰۰۰) از ضبط کورش استفاده کرده‌اند.
۲. دلیل دومم، آوانگاری است. «کورش» معادل فارسیِ Kuroš است اما «کوروش» معادلی است برای Kuruš. ما فارسی زبان‌ها، «امروزه»، این نام را kuroš تلفظ می‌کنیم. در نتیجه من شخصاً ضبط «کورش» را بیشتر می‌پسندم البته ممکن است در اینجا بحثی گشوده شود مبنی بر این‌که تلفظ باستانی این نام اهمیت دارد. مثلاً ما امروزه در فارسی، واژگانی مانند «خواهر» داریم که شکل نوشتاریشان با خوانش آن‌ها تفاوت دارد. در واقع، خط تلفظ قدیمی‌تر آن‌ها را حفظ کرده است. واژگانی مانند این، قابل مقایسه با واژگانی مانند کورش نیستند چرا که «خواهر» (و مانند آن) روند تطوری طبیعی در زبان طی کرده‌اند و هم‌زمان در خط و زبان وجود می‌داشته‌اند اما واژگانی مانند کورش، سده‌ها در زبان فارسی فراموش گشته بودند- جز چند نمونه‌ی نادر – و فقط در سده‌ی اخیر بار دیگر معروف گشته‌اند و سیر طبیعی تغییر را طی نکرده‌اند. بنابراین تلفظ باستانی نام کورش (برای آگاهی درباره‌ی ریشه این نام نک به رضائی باغ‌بیدی ۱۳۹۰: ۶۳-۷۱) “Kuruš” ارتباطی با ضبط این نام به خط کنونی فارسی ندارد و نگارنده، تلفظ کنونی این نام را معیار مناسبتری برای برگزیدن املای آن می‌داند.
کتاب‌نامه
ابن خلدون: ظبط المتن و وضع الحواشی و الفهارس: استاذ خلیل شحادة/مراجعة الدکتور: سهیل زکار/ انتشارات دارالفکر بیروت ۱۴۲۱ قمری / ۲۰۰۰ میلادی
پاکتچی، احمد. ۱۳۹۰. مقاله‌ی آشنایی با شخصیت کورش در منابع اسلامی، در کتاب کورش و ذوالقرنین، به کوشش عسگر بهرامی. تهران: مرکز دایره المعارف اسلامی.
رضائی باغ‌بیدی، حسن، ۱۳۹۰. مقاله‌ی «درباره‌ی نام کورش»، در کتاب «کورش و ذوالقرنین» به کوشش عسگر بهرامی. تهران: مرکز دائره المعارف اسلامی. صفحه‌های ۶۳-۷۴.
مسعودی: به تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید/انتشارات دارالفکر بیروت ۱۳۹۳ قمری/ ۱۹۷۳ میلادی
صفایی. یزدان. (۱۳۹۱). «کورش یا کوروش؟» ، دوفصلنامه مارلیک، سال نخست، شماره ۲ . صفحات ۵۴-۵۵