ahmadfononi
معاونت انجمن
تپه باستاني حسنلو به همراه مهمترين اثر مکشوفه آن يعني جام زرين حسنلو با قدمتي بيش از هشت هزار سال قبل از ميلاد مسيح در نقده استان آذربايجان غربي نمادي از تاريخ کهن ايران اسلامي است که مهياي استقبال از مسافران نوروزي است.
به گزارش مهر، اين تپه باستاني در ميان جلگه اي سرسبز و خرم که به نام «سلدوز» معروف است در کنار دهکده اي به همين نام قراردارد.
دهکده حسنلو را چند روستاي ديگر مانند نگيني در بر گرفته‌اند و تپه‌هاي باستاني زيادي پيرامون تپه حسنلو را فرا گرفته‌است و گويا هنگام آبادي حسنلو و تمدن عظيمش تمدن‌هاي ديگري نيز با اين تپه در تماس بوده و همدوره تمدن حسنلو به وجود آمده‌اند.
وجود تپه‌هاي باستاني ديگر حکايت از اين دارد که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه‌هاي اطرافش از يک تيره بوده و با هم داد و ستد و ارتباط داشته‌اند که از جمله اين تپه‌ها مي‌توان به تپه باستاني پسدلي، حاج فيروز، تابيه، عقرب تپه، تپه کوييک، ميرآباد، ساخسي تپه، نظام آباد و محمدشاه که به فاصله‌هاي مختلف از يکديگر و به فاصله دو کيلومتر تا شعاع 15 کيلومتر از تپه حسنلو قرار گرفته‌اند.
تپه حسنلو تپه بزرگ و مدوري به قطر تقريبي 285 تا 250 متر و ارتفاع 20 متر از سطح رودخانه «گدار» است، اين تپه بين دو دهکده امين‌لو و حسنلو از طرف مغرب و مشرق قرار گرفته است.
ساکنان اوليه تپه حسنلو احتمالا قوم مناعي بوده‌اند که تمدن بس وسيع و درخشاني از خود به يادگار گذاشته‌اند و از اشياي مکشوفه در اين تپه چنين به نظر مي‌رسد که آثار مفرغي آنها کاملا قابل مقايسه با آثار مفرغي لرستان يعني قوم کاسي است و شايد قرابتي بين اين دو قوم موجود باشد از قوم مناعي و محل سکونت آنها که سرزمين‌هاي جنوبي درياچه اروميه بوده، يادي در تورات شده و قوم مناعي را قوم «مان» هم گفته‌اند.
بر اساس داده‌هاي باستان‌شناسي اين تپه در 10 دوره مورد سکونت قرار گرفته و ضخامت لايه‌هاي هر دوره معلوم است که دوره دهم که قديمي‌ترين دوره سکونت حسنلو به حساب مي‌آيد، مربوط به هزاره ششم تا هزاره سوم قبل از ميلاد است و اين دوران از دوره ابتدايي سنگي آغاز و تا دوره باستاني، مادها و دوره اسلامي ادامه مي‌يابد.
دورتا دور قلعه را ديواري به قطر سه متر و ارتفاع هفت متر فرا گرفته بوده و در سراسر اين ديوار برج‌هاي مربع شکلي به فاصله‌هاي 30 متر از يکديگر و به ابعاد 10 متر در 10 ساخته شده بود و ارتفاع برج‌ها به درستي معلوم نيست.
با احتساب هر 30 متر يک برج، تقريبا محل هفت برج در روي ديوار دفاعي قلعه روشن مي‌شود و طرز قرار گرفتن برج‌ها در ميان ديوارها طوري بوده که سه متر از طول برج داخل ديوار و پنج متر آن خارج ديوار و دو متر آن در سوي ديگر ديوار (داخل قلعه) قرار داشته و از اين برج‌ها براي حفاظت قلعه استفاده مي‌شده است.
در جانب ورودي حياط، مجموعه‌اي از بناهايي مانند تالار بزرگ يا معبد و تعدادي اتاق‌هاي متصل و مربوط به هم قرار داشته و در اين ميان معبد بيش از ديگر بناها قابل توجه است اين پرستشگاه يا معبد داراي سقف و ستون‌هاي چوبي بود و بيش از 30 متر طول و بيش از پنج متر عرض داشته است.
در دژ حسنلو، اتاق‌هايي نيز به انبار و آشپزخانه و اسلحه‌خانه اختصاص داشته است از اسلحه‌خانه که معلوم نشده کارگاه اسلحه‌سازي يا محل نگهداري جنگ‌افزار بود، مقدار زيادي شمشير و سه نيزه آهني کشف شده است.
در اطراف غربي حياط، حدود 15باب اتاق بزرگ و کوچک وجود داشته و جام زرين حسنلو در يکي از اتاق‌هاي همين قسمت کشف شده است.
بناهاي شمالي حياط مرکزي گوياي جايگاه ويژه زنان و کنيزان بوده است چون در اين قسمت مقدار زيادي جعبه‌هاي ويژه نگهداري وسايل آرايشي چون سرمه دان و وسمه دان استخواني يافت شده است.
از تپه باستاني حسنلو در سال‌هاي 1313 تا 1358 طي حفاري‌هاي باستان‌شناسان ايراني و آمريکايي انواع و اقسام ابزار و ادوات جنگي مانند شمشير، خنجر، نيزه، سرنيزه‌هايي از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالي و اشياي استخواني سنگي سفالي، شيشه‌اي و فلزي گوناگون که هر يک داراي ارزش تاريخي، باستاني و هنري هستند، کشف شده است که در موزه‌هاي ايران باستان، آمريکا، فرانسه و ديگر کشورهاي جهان نگهداري مي‌شود.
در سال 1336 کاوش علمي و تخصصي تپه باستاني حسنلو را هيئت حفاري و کاوش مشترک ايراني -آمريکايي آغاز کرد و در اين حفاري و کاوش، از خرابه ها شهر، دژي از زير خاک بيرون آمد که به عقيده باستان شناسان متعلق به قوم «ماننا» است.ديوارهاي اين بناها و منازل و معابد آن با پايه هاي سنگي ساخته شده و در بالاي آنها از آجرهاي بزرگي به طول،40 عرض 23 سانتيمتر و ضخامت 14 سانتيمتر استفاده شده است. در قسمت حفاري شده اين تپه، ويرانه هاي شهر يا دژي ديده مي شود که از دو بخش عمده تشکيل شده است.
تپه باستاني حسنلو يکي از مهمترين اماکن باستاني و تاريخي ايران و جهان به شمار مي رود و باستان شناسان ايراني و خارجي قدمت آن را حدود 800 تا 1400 سال قبل از ميلاد تخمين زده اند. حدس ديگر آن است که آثار مربوط به ويرانه هاي تپه حسنلو در 700 يا 650 سال قبل از ميلاد به آتش کشيده شده است.
مهمترين اثر مکشوفه تپه باستاني حسنلو که اهميت ويژه اي در جهان و باستان شناسي دارد، جام طلايي حسنلو است. وزن اين جام 950 گرم، بلنداي آن 21 سانتيمتر، قطر آن 25 سانتيمتر و محيط لبه آن 61 سانتيمتر است و در موزه ايران باستان تهران نگهداري مي شود.
اين جام اثر کاملا خيره کننده اي است، زيرا بيش از حد ظريف کاري داشته و فاقد ترکيب مجلل است.
قدمت جام طلايي کشف شده از تپه حسنلو در حدود 800 سال قبل از ميلاد مسيح است، بر روي بدنه اين جام معروف، نقش هاي بسياري حک شده است که احتمالا داستان حماسي را روايت مي کنند.
علاوه بر تپه تاريخي حسنلوي نقده در آذربايجان غربي تپه هاي تاريخي فراواني وجود دارد که هر يک روايتگر تاريخ تمدن هزاران ساله کشور است.
تپه حاجي فيروز در بخش شرقي دره «سلدوز» و تقريباً در دو کيلومتري جنوب شرقي تپه حسنلو قرار دارد، حفاري هاي اين تپه 16 لايه استقرار و يازده مرحله ساختمان سازي را مشخص مي کند.
بر طبق اين حفاري ها، واحدهاي ساختمان هاي هزاره ششم ق.م حاجي فيروز به صورت واحدهايي مستقل از يک ديگر بنا شده بودند.
واحدهاي ساختماني داراي اتاق هاي نشيمن، محل آماده سازي غذا و پخت و پز، انبارک هاي غذا و آذوقه و خمره هاي ذخيره بود. اجساد کودکان را هم معمولا در زير کف اين قسمت دفن مي کردند. ديوارها را معمولا از چينه و در بعضي موارد از خشت هايي که بدون قالب بود، مي ساختند،سطوح ديوارها را گاهي با مخلوطي از کاهگل و گچ اندود کرده بودند. روي قسمتي از ديوار يکي از منازل اثر رنگ قرمز مشاهده شد. کف بعضي از اتاق هاي نشيمن را هم با محلول گل آجري قرمز کرده باشند.
سفال هاي منقوش حاجي فيروز را مي توان يکي از عناصر فرهنگي مشخصه دوره حاجي فيروز محسوب کرد. نقاشي روي سطح خارجي ظرف صورت مي گرفت و به ندرت نمونه هايي ديده شده است که سطح داخلي ظرف را نيز با نقاشي تزيين کرده بودند.
عناصر نقشي عبارت بودند از: انواع نقوش هندسي و خطي مانند جناقي ها، زيگزاگ ها، مثلث هاي سرو ته، نقوش درختي و نقطه چين ها.
تپه تاريخي دالما در جنوب غربي درياچه اروميه و در چند صد متري روستاي «دالما» قرار دارد. در اين تپه شش لايه استقراري مشخص شده است که تاريخ آنها مربوط به هزاره هاي پنجم و چهارم ق . م است. معماري تنها در لايه طبقاتي چهارم و پنجم تپه به دست آمد که به صورت بناهاي مجرد و در اطراف يک حياط ساخته شده بودند و در ساخت آنها از چينه و ملاط بسيار نازک گلي بهره گرفته شده بود.
تمامي سفال هاي به دست آمده از تپه دالما دست ساز و اکثرا منقوش است. از ديگر آثار به دست آمده از اين تپه مي توان به دسته هاون سنگي، سردوک هاي سفالي، اشياي استخواني و... اشاره کرد.
تپه اهرنجان در دشت سلماس، در شمال غرب درياچه اروميه قرار دارد. براساس اطلاعات موجود، علاوه بر قطعات سفال هاي دوره نو سنگي، تعدادي مشته سنگ، سنگ ساب، هاون سنگي، تيغه هاي ابسيدين، انواع سردوک ها و ادوات ساخته شده از استخوان حيوانات نيز از سطح اين تپه جمع آوري شده است. سفال هاي منقوش اهرنجان را با عناصر هندسي تزيين کرده اند.
بيشتر ظروف اهرنجان را انواع کاسه هاي ساده و سبو تشکيل مي دهند. بعضي از کاسه هاي اهرنجان داراي لوله کوتاهي در زير لبه هستند که شبيه آن ها تاکنون در هيچ محل باستاني ديده نشده است.
گوي تپه در حدود شش کيلومتري جنوب شرقي شهر اروميه و در دره اي به همين نام واقع شده است. ابعاد تپه 455 متر در جهت شمال به جنوب و 600 متر در جهت غرب به شرق و ارتفاع آن 24.5متر است. يکي از آثار به دست آمده از اين تپه، صفحه مفرغي منقش به تصوير «گيلگمش» – پهلوان حماسي بابلي – است. در اين نقش گيلگمش ميان دايره اي دو گاو وحشي را گرفته و آن ها را بلند کرده است. اين شيء به سده هشتم ق. م تعلق دارد.
ثر ديگر مهري استوانه اي شکل است که در عمق هشت متري پيدا شده و نقش مايه هايي از خدايان بابلي را بر خود دارد و احتمالاً متعلق به حدود دو هزار ق. م است. اين اثر تاريخي در حال حاضر در موزه هنرهاي زيباي مترو پوليتن نيويورک نگهداري مي شود.
در حفاري علمي اين تپه در سال 1948 ميلادي هفت طبقه را که به ترتيب از پايين به بالا نام گذاري شده اند مشخص شده است.
طبقه زيرين آن مربوط به هزاره چهارم ق.م است. آثاري از هزاره هاي سوم، دوم و اول ق . م نيز در اين تپه قابل مشاهده است. بناهاي ساخته شده در تپه ساده است و از گل و بعضاً از خشت خام براي ساختن ديوارها استفاده شده است.
اين تپه يکي از بزرگ ترين تپه هاي منطقه است و در 15 کيلومتري شمال غربي درياچه اروميه، در وسط جلگه حاصلخيز سلماس قرار گرفته است. اين تپه از هزاره سوم ق. م تا دوره ساساني، هشت دوره فرهنگي را در بر مي گيرد و داراي آثار معماري از خشت خام و سنگ است.
در اين تپه سفال هاي منقوش نيز به دست آمده است. هشت دوره فرهنگي اين تپه از بالا به پايين عبارت اند از اشياء و آثار مربوط به دوره هاي ساساني، هخامنشي، اورارتو، دوره آهن، آهن، هزاره دوم ق . م طبقه مربوط به آغاز دوره شهر نشيني در اطراف درياچه اروميه (هزاره سوم ق . م) و آخرين طبقه مربوط به هزاره چهارم ق. م است.
تپه باستاني کردلر يکي ديگر از تپه‌هاي باستاني اروميه است که در 25 کيلومتري شرق اروميه و در مجاورت روستاي کردلر قرار گرفته است، فاصله تپه از جاده اروميه به دريا حدود يک کيلومتر است، بقاي آثار تاريخي تپه کردلر بر روي تپه نسبتاُ مرتفعي که در غرب روستا قرار گرفته واقع شده است و در اثر عمليات حفاري باستان‌شناسان مقداري از بقاياي آثار معماري مدفون از زير خاک‌هاي آن بيرون آورده شده است.
قدمت اين بقايا مربوط به هزاره اول تا چهارم قبل از ميلاد است و از آثار به دست آمده مشهود است که اين مجموعه محل استقرار و زندگي عده‌اي از مردمان جهان باستان بوده که به صورت ساده مورد استفاده و سکونت بود چون به خاطر نوع مصالح به کار رفته در ساختمان مجموعه که بيشتر آن ديوار چينه‌اي و از خشت خام انتخاب شده است و طي گذشت زمان، آسيب ديده و به صورت مخروبه درآمده است.
اين تپه تاريخي در 12 کيلومتري شمال شرقي شهر بوکان قرار دارد. اين مجموعه به دوره حکومتي مانا متعلق است .
علاوه بر موارد فوق تپه‌هاي تاريخي ديگري از جمله تپه للهام، تپه ساعتلو، تپه انگنه، تپه بزوه، تپه ربط، تپه هنگروان، تپه سه گرد، تپه سبزعلي، تپه توپوزآباد، تپه بخشي قلعه، تپه بيات، تپه بالانج، تپه سمباتان، تپه نرگي، تپه خان بابا، تپه ثمرتو، تپه قلاع، تپه ژاژآباد، تپه خليل‌آباد، بغاتپه، تپه گنج چين، تپه خانقاه سرخ، تپه قزقلعه، تپه علي‌خان ، شربت تپه ، ساري تپه، تپه حيدرلو، تپه شهرستانک، کول تپه، تپه ريحان آباد، تپه براشان، تپه ميرشکارلو ، تپه گويجه لو، تپه چندرلو، تپه اوصالو، تپه علي بيگلو، تپه زيويه، تپه محمودآباد، تپه موانا، تپه هلاکو و تپه نادر وجود دارد.
به گزارش مهر، اين تپه باستاني در ميان جلگه اي سرسبز و خرم که به نام «سلدوز» معروف است در کنار دهکده اي به همين نام قراردارد.
دهکده حسنلو را چند روستاي ديگر مانند نگيني در بر گرفته‌اند و تپه‌هاي باستاني زيادي پيرامون تپه حسنلو را فرا گرفته‌است و گويا هنگام آبادي حسنلو و تمدن عظيمش تمدن‌هاي ديگري نيز با اين تپه در تماس بوده و همدوره تمدن حسنلو به وجود آمده‌اند.
وجود تپه‌هاي باستاني ديگر حکايت از اين دارد که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه‌هاي اطرافش از يک تيره بوده و با هم داد و ستد و ارتباط داشته‌اند که از جمله اين تپه‌ها مي‌توان به تپه باستاني پسدلي، حاج فيروز، تابيه، عقرب تپه، تپه کوييک، ميرآباد، ساخسي تپه، نظام آباد و محمدشاه که به فاصله‌هاي مختلف از يکديگر و به فاصله دو کيلومتر تا شعاع 15 کيلومتر از تپه حسنلو قرار گرفته‌اند.
تپه حسنلو تپه بزرگ و مدوري به قطر تقريبي 285 تا 250 متر و ارتفاع 20 متر از سطح رودخانه «گدار» است، اين تپه بين دو دهکده امين‌لو و حسنلو از طرف مغرب و مشرق قرار گرفته است.
ساکنان اوليه تپه حسنلو احتمالا قوم مناعي بوده‌اند که تمدن بس وسيع و درخشاني از خود به يادگار گذاشته‌اند و از اشياي مکشوفه در اين تپه چنين به نظر مي‌رسد که آثار مفرغي آنها کاملا قابل مقايسه با آثار مفرغي لرستان يعني قوم کاسي است و شايد قرابتي بين اين دو قوم موجود باشد از قوم مناعي و محل سکونت آنها که سرزمين‌هاي جنوبي درياچه اروميه بوده، يادي در تورات شده و قوم مناعي را قوم «مان» هم گفته‌اند.
بر اساس داده‌هاي باستان‌شناسي اين تپه در 10 دوره مورد سکونت قرار گرفته و ضخامت لايه‌هاي هر دوره معلوم است که دوره دهم که قديمي‌ترين دوره سکونت حسنلو به حساب مي‌آيد، مربوط به هزاره ششم تا هزاره سوم قبل از ميلاد است و اين دوران از دوره ابتدايي سنگي آغاز و تا دوره باستاني، مادها و دوره اسلامي ادامه مي‌يابد.
دورتا دور قلعه را ديواري به قطر سه متر و ارتفاع هفت متر فرا گرفته بوده و در سراسر اين ديوار برج‌هاي مربع شکلي به فاصله‌هاي 30 متر از يکديگر و به ابعاد 10 متر در 10 ساخته شده بود و ارتفاع برج‌ها به درستي معلوم نيست.
با احتساب هر 30 متر يک برج، تقريبا محل هفت برج در روي ديوار دفاعي قلعه روشن مي‌شود و طرز قرار گرفتن برج‌ها در ميان ديوارها طوري بوده که سه متر از طول برج داخل ديوار و پنج متر آن خارج ديوار و دو متر آن در سوي ديگر ديوار (داخل قلعه) قرار داشته و از اين برج‌ها براي حفاظت قلعه استفاده مي‌شده است.
در جانب ورودي حياط، مجموعه‌اي از بناهايي مانند تالار بزرگ يا معبد و تعدادي اتاق‌هاي متصل و مربوط به هم قرار داشته و در اين ميان معبد بيش از ديگر بناها قابل توجه است اين پرستشگاه يا معبد داراي سقف و ستون‌هاي چوبي بود و بيش از 30 متر طول و بيش از پنج متر عرض داشته است.
در دژ حسنلو، اتاق‌هايي نيز به انبار و آشپزخانه و اسلحه‌خانه اختصاص داشته است از اسلحه‌خانه که معلوم نشده کارگاه اسلحه‌سازي يا محل نگهداري جنگ‌افزار بود، مقدار زيادي شمشير و سه نيزه آهني کشف شده است.
در اطراف غربي حياط، حدود 15باب اتاق بزرگ و کوچک وجود داشته و جام زرين حسنلو در يکي از اتاق‌هاي همين قسمت کشف شده است.
بناهاي شمالي حياط مرکزي گوياي جايگاه ويژه زنان و کنيزان بوده است چون در اين قسمت مقدار زيادي جعبه‌هاي ويژه نگهداري وسايل آرايشي چون سرمه دان و وسمه دان استخواني يافت شده است.
از تپه باستاني حسنلو در سال‌هاي 1313 تا 1358 طي حفاري‌هاي باستان‌شناسان ايراني و آمريکايي انواع و اقسام ابزار و ادوات جنگي مانند شمشير، خنجر، نيزه، سرنيزه‌هايي از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالي و اشياي استخواني سنگي سفالي، شيشه‌اي و فلزي گوناگون که هر يک داراي ارزش تاريخي، باستاني و هنري هستند، کشف شده است که در موزه‌هاي ايران باستان، آمريکا، فرانسه و ديگر کشورهاي جهان نگهداري مي‌شود.
در سال 1336 کاوش علمي و تخصصي تپه باستاني حسنلو را هيئت حفاري و کاوش مشترک ايراني -آمريکايي آغاز کرد و در اين حفاري و کاوش، از خرابه ها شهر، دژي از زير خاک بيرون آمد که به عقيده باستان شناسان متعلق به قوم «ماننا» است.ديوارهاي اين بناها و منازل و معابد آن با پايه هاي سنگي ساخته شده و در بالاي آنها از آجرهاي بزرگي به طول،40 عرض 23 سانتيمتر و ضخامت 14 سانتيمتر استفاده شده است. در قسمت حفاري شده اين تپه، ويرانه هاي شهر يا دژي ديده مي شود که از دو بخش عمده تشکيل شده است.
تپه باستاني حسنلو يکي از مهمترين اماکن باستاني و تاريخي ايران و جهان به شمار مي رود و باستان شناسان ايراني و خارجي قدمت آن را حدود 800 تا 1400 سال قبل از ميلاد تخمين زده اند. حدس ديگر آن است که آثار مربوط به ويرانه هاي تپه حسنلو در 700 يا 650 سال قبل از ميلاد به آتش کشيده شده است.
جام زرين حسنلو
مهمترين اثر مکشوفه تپه باستاني حسنلو که اهميت ويژه اي در جهان و باستان شناسي دارد، جام طلايي حسنلو است. وزن اين جام 950 گرم، بلنداي آن 21 سانتيمتر، قطر آن 25 سانتيمتر و محيط لبه آن 61 سانتيمتر است و در موزه ايران باستان تهران نگهداري مي شود.
اين جام اثر کاملا خيره کننده اي است، زيرا بيش از حد ظريف کاري داشته و فاقد ترکيب مجلل است.
قدمت جام طلايي کشف شده از تپه حسنلو در حدود 800 سال قبل از ميلاد مسيح است، بر روي بدنه اين جام معروف، نقش هاي بسياري حک شده است که احتمالا داستان حماسي را روايت مي کنند.
تپه هاي باستاني آذربايجان غربي
علاوه بر تپه تاريخي حسنلوي نقده در آذربايجان غربي تپه هاي تاريخي فراواني وجود دارد که هر يک روايتگر تاريخ تمدن هزاران ساله کشور است.
تپه حاجي فيروز
تپه حاجي فيروز در بخش شرقي دره «سلدوز» و تقريباً در دو کيلومتري جنوب شرقي تپه حسنلو قرار دارد، حفاري هاي اين تپه 16 لايه استقرار و يازده مرحله ساختمان سازي را مشخص مي کند.
بر طبق اين حفاري ها، واحدهاي ساختمان هاي هزاره ششم ق.م حاجي فيروز به صورت واحدهايي مستقل از يک ديگر بنا شده بودند.
واحدهاي ساختماني داراي اتاق هاي نشيمن، محل آماده سازي غذا و پخت و پز، انبارک هاي غذا و آذوقه و خمره هاي ذخيره بود. اجساد کودکان را هم معمولا در زير کف اين قسمت دفن مي کردند. ديوارها را معمولا از چينه و در بعضي موارد از خشت هايي که بدون قالب بود، مي ساختند،سطوح ديوارها را گاهي با مخلوطي از کاهگل و گچ اندود کرده بودند. روي قسمتي از ديوار يکي از منازل اثر رنگ قرمز مشاهده شد. کف بعضي از اتاق هاي نشيمن را هم با محلول گل آجري قرمز کرده باشند.
سفال هاي منقوش حاجي فيروز را مي توان يکي از عناصر فرهنگي مشخصه دوره حاجي فيروز محسوب کرد. نقاشي روي سطح خارجي ظرف صورت مي گرفت و به ندرت نمونه هايي ديده شده است که سطح داخلي ظرف را نيز با نقاشي تزيين کرده بودند.
عناصر نقشي عبارت بودند از: انواع نقوش هندسي و خطي مانند جناقي ها، زيگزاگ ها، مثلث هاي سرو ته، نقوش درختي و نقطه چين ها.
تپه دالما
تپه تاريخي دالما در جنوب غربي درياچه اروميه و در چند صد متري روستاي «دالما» قرار دارد. در اين تپه شش لايه استقراري مشخص شده است که تاريخ آنها مربوط به هزاره هاي پنجم و چهارم ق . م است. معماري تنها در لايه طبقاتي چهارم و پنجم تپه به دست آمد که به صورت بناهاي مجرد و در اطراف يک حياط ساخته شده بودند و در ساخت آنها از چينه و ملاط بسيار نازک گلي بهره گرفته شده بود.
تمامي سفال هاي به دست آمده از تپه دالما دست ساز و اکثرا منقوش است. از ديگر آثار به دست آمده از اين تپه مي توان به دسته هاون سنگي، سردوک هاي سفالي، اشياي استخواني و... اشاره کرد.
تپه اهرنجان
تپه اهرنجان در دشت سلماس، در شمال غرب درياچه اروميه قرار دارد. براساس اطلاعات موجود، علاوه بر قطعات سفال هاي دوره نو سنگي، تعدادي مشته سنگ، سنگ ساب، هاون سنگي، تيغه هاي ابسيدين، انواع سردوک ها و ادوات ساخته شده از استخوان حيوانات نيز از سطح اين تپه جمع آوري شده است. سفال هاي منقوش اهرنجان را با عناصر هندسي تزيين کرده اند.
بيشتر ظروف اهرنجان را انواع کاسه هاي ساده و سبو تشکيل مي دهند. بعضي از کاسه هاي اهرنجان داراي لوله کوتاهي در زير لبه هستند که شبيه آن ها تاکنون در هيچ محل باستاني ديده نشده است.
گوي تپه
گوي تپه در حدود شش کيلومتري جنوب شرقي شهر اروميه و در دره اي به همين نام واقع شده است. ابعاد تپه 455 متر در جهت شمال به جنوب و 600 متر در جهت غرب به شرق و ارتفاع آن 24.5متر است. يکي از آثار به دست آمده از اين تپه، صفحه مفرغي منقش به تصوير «گيلگمش» – پهلوان حماسي بابلي – است. در اين نقش گيلگمش ميان دايره اي دو گاو وحشي را گرفته و آن ها را بلند کرده است. اين شيء به سده هشتم ق. م تعلق دارد.
ثر ديگر مهري استوانه اي شکل است که در عمق هشت متري پيدا شده و نقش مايه هايي از خدايان بابلي را بر خود دارد و احتمالاً متعلق به حدود دو هزار ق. م است. اين اثر تاريخي در حال حاضر در موزه هنرهاي زيباي مترو پوليتن نيويورک نگهداري مي شود.
در حفاري علمي اين تپه در سال 1948 ميلادي هفت طبقه را که به ترتيب از پايين به بالا نام گذاري شده اند مشخص شده است.
طبقه زيرين آن مربوط به هزاره چهارم ق.م است. آثاري از هزاره هاي سوم، دوم و اول ق . م نيز در اين تپه قابل مشاهده است. بناهاي ساخته شده در تپه ساده است و از گل و بعضاً از خشت خام براي ساختن ديوارها استفاده شده است.
تپه هفتوان
اين تپه يکي از بزرگ ترين تپه هاي منطقه است و در 15 کيلومتري شمال غربي درياچه اروميه، در وسط جلگه حاصلخيز سلماس قرار گرفته است. اين تپه از هزاره سوم ق. م تا دوره ساساني، هشت دوره فرهنگي را در بر مي گيرد و داراي آثار معماري از خشت خام و سنگ است.
در اين تپه سفال هاي منقوش نيز به دست آمده است. هشت دوره فرهنگي اين تپه از بالا به پايين عبارت اند از اشياء و آثار مربوط به دوره هاي ساساني، هخامنشي، اورارتو، دوره آهن، آهن، هزاره دوم ق . م طبقه مربوط به آغاز دوره شهر نشيني در اطراف درياچه اروميه (هزاره سوم ق . م) و آخرين طبقه مربوط به هزاره چهارم ق. م است.
تپه کردلر
تپه باستاني کردلر يکي ديگر از تپه‌هاي باستاني اروميه است که در 25 کيلومتري شرق اروميه و در مجاورت روستاي کردلر قرار گرفته است، فاصله تپه از جاده اروميه به دريا حدود يک کيلومتر است، بقاي آثار تاريخي تپه کردلر بر روي تپه نسبتاُ مرتفعي که در غرب روستا قرار گرفته واقع شده است و در اثر عمليات حفاري باستان‌شناسان مقداري از بقاياي آثار معماري مدفون از زير خاک‌هاي آن بيرون آورده شده است.
قدمت اين بقايا مربوط به هزاره اول تا چهارم قبل از ميلاد است و از آثار به دست آمده مشهود است که اين مجموعه محل استقرار و زندگي عده‌اي از مردمان جهان باستان بوده که به صورت ساده مورد استفاده و سکونت بود چون به خاطر نوع مصالح به کار رفته در ساختمان مجموعه که بيشتر آن ديوار چينه‌اي و از خشت خام انتخاب شده است و طي گذشت زمان، آسيب ديده و به صورت مخروبه درآمده است.
تپه باستاني قلايچي
اين تپه تاريخي در 12 کيلومتري شمال شرقي شهر بوکان قرار دارد. اين مجموعه به دوره حکومتي مانا متعلق است .
علاوه بر موارد فوق تپه‌هاي تاريخي ديگري از جمله تپه للهام، تپه ساعتلو، تپه انگنه، تپه بزوه، تپه ربط، تپه هنگروان، تپه سه گرد، تپه سبزعلي، تپه توپوزآباد، تپه بخشي قلعه، تپه بيات، تپه بالانج، تپه سمباتان، تپه نرگي، تپه خان بابا، تپه ثمرتو، تپه قلاع، تپه ژاژآباد، تپه خليل‌آباد، بغاتپه، تپه گنج چين، تپه خانقاه سرخ، تپه قزقلعه، تپه علي‌خان ، شربت تپه ، ساري تپه، تپه حيدرلو، تپه شهرستانک، کول تپه، تپه ريحان آباد، تپه براشان، تپه ميرشکارلو ، تپه گويجه لو، تپه چندرلو، تپه اوصالو، تپه علي بيگلو، تپه زيويه، تپه محمودآباد، تپه موانا، تپه هلاکو و تپه نادر وجود دارد.