سنندج مركز این شهرستان و استان كردستان است كه در فاصله 520 كیلومتری جنوبی غربی تهران در مسیر آسفالته میاندوآب ـ كرمانشاه و زنجان ـ كرمانشاه قرار دارد. به دلیل كوهستانی بودن منطقه كردستان، شهر سنندج كه دارای دشت، قشلاق و رودخانه است، همیشه عامل جذب عشایر كوچ‌روی كرد بوده است. این شهرستان دارای شهر دیگری به نام «شوشیه» است و جمعیت آن طبق برآورد سال 1379، 388138 نفر بوده است.
وجه تسمیه شهر سنندج (سنه یا سنه دژ) كه از شهرهای كهن و مقدس است به آیین مهر و زردشت در این بخش ایران باز می‌گردد. ارتباط این شهر و نواحی مجاور آن با اساطیر پهلوانی آریایی از اهمیت و قدمت این شهر حكایت می‌كند. این شهر در قدیم روی تپه بزرگی در كنار رودخانه قشلاق به نام «پیالكه توش نوذر» قرار داشته. قلعه حسن‌آباد كه دژی ساسانی بود، نزدیك این شهر واقع بود و همواره به عنوان پادگانی برای حمایت از این شعر عمل می‌كرد.
شعر كهن «سنه‌دژ» احتمالاً در اثر زلزله و هجوم مغول ویران شد و تا زمان صفوی به صورت دهكده‌ای به حیات خود ادامه داد. مركز حكومتی این شهر پس از ویرانی، به قلعه حسن‌آباد منتقل شد. شهر جدید سنندج در دوره صفوی و در روزگار شاه‌صفی در سال 1046 ه . ق توسط «سلیمان‌خان اردلان» پایه گذاری شد.
سلیمان خان مركز حكومت را از قلعه‌های حسن آباد و پلنگان به شهر سنه منتقل و اقدام به آباد ساختن آن نمود. وی قلعه حكومتی را با استحكام تمام در بالای تپه‌ای بنا نهاد و عمارات، حمام، مسجد و بازار را در خارج و اطراف قلعه ساخت. او با احداث یك رشته قنات در دشت «سرنووی» در فاصله هزار قدیمی شهر كه در سال 1309 ه . ق در اثر توسعه شهر داخل محدوده شهر شده بود آب را به داخل شهر و میان قلعه هدایت كرد.
گسترش شهر مربوط به زمان «امان‌الله خان اردلان» است. او قلعه حكومتی را توسعه دادو چندین تالار و عمارت در آنجا ساخت و در فاصله سال‌های 30 ـ 1220 ه . ق با احداث عمارت‌های، بازار، كاروان‌سرا و مسجد از جمله مسجد معروف به «دالاحسان» در میان شهر به توسعه شهر پرداخت. همچنین در سال 1222 ه . ق باغ و عمارت خسروآباد را توسعه بخشید.
گفتنی است سنندج به لحاظ موقعیت جغرافیایی و فعالیت‌های شهرسازی عصر صفوی و قاجار، از بافت شهری سنتی با ارزشی برخوردار است كه بناهای مسكونی و عام‌المنفعه متعددی مانند حمام، مساجد، بازار و تكیه در آن باقی مانده است.
مراكز دیدنی: بافت قدیمی شهر سنندج، مسجد دارالاحسان، مسجد دارالامان (مسجد والی)، بازار قدیمی و بازار سرتپوله، مسجد رشید قلعه بیگی، مسجد میرزا فرج‌الله، قرآن نگل در مسجد روستای نگل، مسجد وزیر، مسجد خورشید لقاخانم، مسجد وكیل، مسجد و تكیه عبدالله بیگ، مسجد ملااحمد قیامتی، مسجد آویهنگ، كلیسای سنندج، امامزاده پیر عمر، امامزاده هاجر خاتون امامزاده طاقه گوره، مقبره شرف‌الملك، بقعه شیخ‌نجم‌الدین، پل قشلاق، حمام پاشاخان، حمام خان، حمام دوخزینه، حمام شیشه، حمام صلاحی، حمام عبدالخالق، حمام وكیل الملك، عمارت آصف دیوان، عمارت و باغ آیت‌الله مردوخ، عمارت امجدالاشراف، عمارت سرهنگ آزموده اردلان، مجموعه عمارت شیخ محمدباقر غیاثی، خانه گله‌داری، خانه مجتهدی، عمارت مشیر دیوان، خانه معمارباشی، عمارت ملالطف‌الله شیخ‌الاسلام، عمارت ملك‌التجار، عمارت وكیل الملك، عمارت خسروآباد، ساختمان شهرداری، باغ امیریه، باغ امانیه، آبیدر، موزه سنندج و موزه تاریخ طبی.
شهرستان سقز :
