فلک ‌الافلاک لرستان

[Nicol]

فلک‌الافلاک یا دژ شاپورخواست

فلک‌الافلاک یا دژ شاپورخواست قلعه‌ای‌ تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان است. فلک الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می‌شود. قلعه فلک الافلاک بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم آباد و در نزدیکی رودخانه خرم آباد قرار گرفته و چشمگیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون شهر خرم آباد است.

قلعه فلک الافلاک موقعیت جغرافیایی:
قلعه تاریخی فلک الافلاک بر بلندای تپه ای باستانی و در مرکز شهر خرم آباد واقع شده است . حریم این بنای باشکوه از سمت شرق و جنوب غربی به رودخانه خرم آباد ، از غرب به خیابان دوازده برجی و از شمال به خیابان دوازده برجی و از شمال به خیابان فلک الافلاک محدود می گردد .

 

[Nicol]

نام شناسی
قلعه فلک الشنگل با نام‌های گوناگونی در طول زمان شناخته شده‌است. دژ شاپورخواست، سابر خواست، قلعه خرم آباد، دوازده برجی و کاخ اتابکان از آن جمله‌اند. قلعه خرم آباد از دوره قاجار به بعد با نام فلک الافلاک ضبط شده‌است. با توجه به اینکه ممکن است دوازده برجی، اشاره‌ای به دوازده برج فلکی باشد، ممکن است نام فلک الافلاک نیز از همین جا ریشه گرفته باشد.

تاریخچه
در مورد تاریخ دقیق ساخت قلعه اطلاعی در دست نیست اما برخی شواهد تاریخی قدمت این قلعه را به دوره ساسانیان می‌رساند. ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در منطقه‌ای ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید. گمان می‌رود که قلعه فلک الافلاک همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته‌است.

ویژگیها: احداث بنا بر فراز صخره های سنگی و اشراف کامل آن به دره تارخی خرم آباد و نیز جاری شدن چشمه پر آب گلستان از دامنه شمالی تپه از ویژگیهای اصلی بنا به شمار می آیند . از سوی دیگر نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره خرم آباد و دیگر آثار دوران تاریخی نظیر سنگ نبشته ، مناره آجری آسیاب گبری ، پل شکسته و گرداب سنگی ، بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با آثار یاد شده می باشد .

 

[Nicol]

معماری:
معماری کنونی بنا ، بیانگر الحاقات فراوانی است که در دوران های گوناگون به دان افزوده شده ، بیشترین این تحولات مربوط به دوره صفویه تا قاجار می باشد . بر اساس مدارک تصویری تا حدود یکصد سال پیش بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته ، که اکنون آثار این برج از آن در محوطه شمال غربی قلعه ، قابل مشاهده است . وسعت تقریبی بنا ۵۳۰۰ متر مربع ، شامل ۸ برج دو صحن و ۳۰۰ جان پناه می باشد . ارتفاع بلند ترین دیوار تا سطح تپه ۲۳ متر و مصالح آن از سنگ آجر ، خشت و ملات گچ و آهک است . ورودی بنا به سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده که پس از گذر از راهرو ورودی به حیاط اول وصل می گردد .

حیاط اول: ابعاد این حیاط که در جهت شمالی – جنوبی طراحی شده ۲۲/۵*۳۱ متر است . پیرامون آن از چهار برج تشکیل شده که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی قرار دارد .
حمام قدیمی: بر اساس شواهد موجود ، حمام قلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه قلعه قرار داشته است . این حمام در تا اواخر دوره قاجاریه مورد استفاده بوده و اکنون آثاری از آن نظیر تنوبوشه های سفالی ، نقش های آهک بری و کانالهای زیر زمینی قابل مشاهده است.
چاه قلعه: در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یک طاق نمای بلند ، چاه آب قلعه قرار دارد . عمق این چاه که بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه گلستان راه یافته نزدیک به چهل متر است . در گذشته آب مورد نیاز ساکنین دژ از همین چاه تامین می شده و اکنون نیز قابل بهره برداری است .

حیاط دوم: ابعاد این حیاط که در جهت شرقی – غربی طراحی شده ۲۱*۲۹ و همانند حیاط اول از چهار برج تشکیل می گردد . در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه ، تغییر کاربری یافته اند . از نکات قابل تامل در معماری بنا ، وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیرزمینی در ضلع شمال و شرق آن می باشد .
قلعه در متون تاریخی:در متون تاریخی با نامهای گوناگونی نظیر :”دژشاپور خواست ” یا “سابر خواست ” “دز بر ” “قلعه خرم آباد ” “قلعه دوازده برجی ” و قلعه ” فلک الافلاک ازآن یاد شده است . «فلک الافلاک » که در لغت به معنی «سپهر سپهران » یا « فلک نهم » می باشد . عنوانی است که در دوره قاجار به این بنا اطلاق گردیده و اکنون به همین نام مشهور است .

 

[Nicol]

کاربری قلعه در گذشته: « خزانه حکومتی » خاندان بدر در قرن چهارم ، «مقر حکومتی » اتابکان و والیان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام «پادگان نظامی » و «زندان سیاسی » در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربری های قلعه در گذشته محسوب می گردد .
کاربری کنونی: این اثر ارزشمند در سال ۱۳۴۹ از ارتش به فرهنگ و هنر سابق واگذار و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید . در سال ۱۳۵۴ با راه اندازی موزه مردم شناسی و مفرغ های لرستان بنا به موزه تبدیل گردید . در سالیان اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل قلعه موزه های باستان شناسی ، مردم شناسی ، آزمایشگاه مرمت اشیاء ، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی – تاریخی راه اندازی و هر ساله پذیرای انبوهی از بازدیدکنندگان داخلی و خارجی می باشد .
منبع:
ویکی پدیا
تبیان لرستان
پهنای آن در فصل پرآبی حدود 15 متر می‌باشد.می‌توان گفت به علت اینکه آب آن به صورت مخلوط با هوا بر اثر برخورد با سنگها به شکل حباب سفید در می‌آید به آب سفید معروف شده.در مسیر الیگودرز به آبشار مکانهای زیبای قرار دارد که حیرت هر بازدید کنندهای را بر می‌انگیزد.خود آبشار در درهای تاریک که در اثر فعالیتهای زمین شناختی و فرسایش توسط آب در چند هزار سال بوجود آمده قرار دارد.

 

[Nicol]

قلعه فلک الافلاک


قلعه فلک الافلاک با قدمت دوره ساسانیان دارای 12 برج است که هر برج آن در ماه شاخص نیمروز بوده و به دوازده برجی معروف شده است و اطلاق نام فلک الافلاک یعنی آسمان آسمان ها به دوره قاجار بر می گردد.

این قلعه بر فراز تپه ای در وسط شهر خرم آباد واقع شده است که دارای برج، بارو و چشم اندازهای مناسب و مشرف بر منطقه بوده و محل امنی برای حکام مرکزی به شمار می آمده است .

در سال 1404 هجری قمری آن را با نام دژ شاپور خواست تلقی می نموده اند اما در قرن هجدهم آن را با عنوان دژ خرم آبادمعرفی کردند .

این قلعه دارای دو حیاط است که سالن های جنوبی حیاط اول به وسیله راهروی به هم وصل می شوند ودر سالن حیاط دوم دو راهروی زیر زمینی وجود دارد که به خارج قلعه راه داشته تا در مواقع ضروری از آن استفاده شود.

در زمان رژیم پهلوی مدت زمانی از این قلعه به عنوان زندان سیاسی استفاده شده است و بزرگ مردانی چون آیت الله کاشانی و تعدادی از عشایر لرستان در جریان مبارزه با رضاه شاه سالها در آن زندانی بوده اند که بعدها به خاطر ترس از نا رضایتی مردم تبدیل به موزه آثار باستانی گردیده است و در آن گنجینه های بسیار ارزشمند غار کلما کره که گویای قدمت تاریخی لرستان است به چشم می خورد که همه حکایت از تمدن کهن این سرزمین دارد .

در زیر قلعه سمت شمال غربی آن سرچشمه های جاری است که آب مورد نیاز قلعه به وسیله چاهی عمیق در حدود 50 متر از آن تامین می شده است .

محیط کلی این قلعه 60/228 متر و بلندترین دیوار آن تا سطح تپه 5/22 متر می باشد .

در ورودی قلعه به جانب شمال باز می شود و در برج جنوب غربی ساخته شده است و پهنای آن 210 مترو بلندی آن 3 متر است .این در به یک راهرو سر پوشیده منتهی می گردد که داخل برج در سمت غربی دو اطاق و در شرق آن یک اطاق ساخته اندو این راهرو باشیب کمی و پس از یک پیچ به سمت شرق به اولین صحن می رسد .

صحن اول 5/22 .31 متر و طول آن شمالی جنوبی است و 8 اتاق داردو در شمال شرقی راهرویی است که با هفت پله به محوطه ای منتهی است که چاه قلعه در آن واقع شده است که آب مورد نیاز ساکنین قلعه از این چاه تامین می شده است .

در جنوب بنای وسط قلعه ، راهرویی است قرینه راهرو منتهی به چاه که به صحن دوم می رسد که طول این راهرو 22 متر است و در سمت چپ راهرو آب ریز گاه قلعه ساخته شده ودر سمت دیگر راهی است که به پشت بام قلعه منتهی می شود .

این صحن مستطیل شکل است و مساحت آن 21.29 متر و طول شرقی و غربی دارای شانزده اطاق و یازده کفش کن بین اتاق هاست .

گفتنی است ستاره شناسان برای هر یک از برج ها ی دوازده گانه قلعه فلک الافلاک نام یک حیوان انتخاب نمود ه اند که در طالع بینی های هندی ،مصری وچینی یه نام این حیوانات اشاره شده است و هرسال را نیز برطبق عادات و رسوم پیشینیان به عنوان سال های بد یمن و خوش یمن بودن برای کشاورزی ومراسم های مختلف انتخاب می کردند .

هم اکنون این دژ کهن یادگار دوره ساسانیان همچنان پابرجا و استوار شاهد گذر شکوه و انحطاط دوره های مختلف تاریخی است و هر ساله در ایام تعطیلات به ویژه ایام نوروز پذیرای گردشگران وجهانگردان فراوانی است که توجه مسوولان به این اماکن تاریخی می تواند در رشد و توسعه استان نقش به سزایی داشته باشد .

این اثر تاریخی در سال 1248 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .

 

[Nicol]

قلعه در نوشته های تاریخی

در نوشته های تاریخی با نامهای گوناگونی مانند :"دژشاپور خواست " یا "سابر خواست " "دز بر " "قلعه خرم آباد " "قلعه دوازده برجی " و قلعه " فلک الافلاک ازآن یاد شده است . «فلک الافلاک » که در لغت به معنی «سپهر سپهران » یا « فلک نهم » می باشد . عنوانی است که در دوره قاجار به این بنا اطلاق گردیده و اکنون به همین نام مشهور است .



حمام قدیمی



بر اساس شواهد موجود ، حمام دژ در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه دژ قرار داشته است . این حمام در تا اواخر دوره قاجاریه مورد استفاده بوده و اکنون آثاری از آن نظیر تنوبوشه های سفالی ، نقش های آهک بری و کانالهای زیر زمینی قابل مشاهده است.

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

عکس مربوط به هجری شمسی1285 قلعه فلک الافلاک