hamid_rahmati2
New member
آجر و تاریخچه آن رس خاکی است طبیعی، مواد آن دانه ریز و عموماً از گروهی کانی های متبلور بنام کانی های رسی و آلومینوسیلیکات ها تشکیل شده است. بسیاری از رس ها با جذب آب شکل پذیری از خود نشان داده ولی برخی از رس ها مثل هالویژیت و رس فلنیت دار این خاصیت را ندارند. از جهت ابعاد دانه بندی ماکزیمم اندازه دانه های رس در طبقه بندی گوناگون مقادیری ناهمسان دارد. برخی از پژوهشگران ذرات ریز 2 میکرون را رس تعریف می کنند.
تقسیم بندی رس ها :
رس ها را در 3 گروه کلی می توان طبقه بندی کرد :
الف – رس های کائولینیتی و نسوز
ب – رس های بنتونیتی
ج – رس های معمولی
الف – رس های کائولینیتی و نسوز
به خاکه ائی گویند که قبل از رسیدن به درجه حرارت زیر 1520 درجه سلزیوس شکل خود را تغییر نداده و سیستم را حفط کنند و تغییر فاز ندهند. خانواده اصلی رس های نسوز کائولینیت، هالویژیت، دیکیت، ناکریت و پیروفیلیت است.
ب – رس های بنتونیتی
اینگونه رس ها آبگیری، چسبانکی، شکل پذیری و جذب آب زیاد دارد. بطوریکه پس از جذب آب وزن آن به چند برابر افزایش پیدا می کند و در سرامیک سازی مصرف می شود. مثل : بنتونیت (گل سرشو).
رس معمولی
رس معمولی یا خاک رس خاکی است ریز دانه با ابعاد کوچکتر از 256÷1 میلی متر که به اندازه کافی برای تهیه قالب شکل پذیر است و با کانی های رسی، ایلیتی و کلریتی، کائولن و برخی از کانی های کلسیت – کوارتز و فلدسپات های تجزیه نشده، میکا و آلومین همراه است که در نتیجه تخریب، فرسایش و تجزیه شیمیائی سنگهای سیلیکاتی پدید آمده است. درصد عناصر و مواد تشکیل دهنده خاک رس به جنس سنگ مادر و طول مسیر حمل شده، شرایط اقلیمی و توپوگرافی منطقه بستگی دارد. برخی از ناخالصی های موجود در خاک رس مانند : هماتیت و لیمونیت به خاک رنگ قرمز یا قهوه ای روشن و زرد می دهد و مواد آلی موجود رنگ خاک را به خاکستری تبدیل می کند.
خاک رس آجرپزی
آجر علاوه بر آنکه در زمره قدیمی ترین محصولات سرامیکی است در حال حاضر به دلایل گوناگون، از جمله فراوانی خاک رس در طبیعت، سهولت نسبی آن در شکل گیری در طول زمان های زمین شناسی، استحکام در هنگام خشک شدن و مقاومت در موقع پخت، از جمله مسالح ساختمانی است که مصرف آن روبه افزایش میرود. سنگهای بلورین، مانند گرانیت و گنایس که بخش بزرگی از پوسته زمین را تشکیل می دهند از عمده ترین منابع اولیه خاک رس می باشند. این سنگهای آمیزه ای است نامتجانس از فلدسپات، کوارتز، میکا و فراوانترین کانی آن فلدسپات می باشد.
فلدسپات ها گروهی از کانی های آلومینو سیلیکاتی می باشند که فلدسپات پتاسیم (K2O.Al2O3.6SiO2) و فلدسپات سدیم (Na2O . Al2O3. 6SiO2) در بین فراوانترین آنها قرار دارند. سنگهای گرانیتی در معرض عوامل فیزیکی شیمیائی طبیعت از قبیل آب (اغلب کمی اسیدی)، یخبندان و باد (فرسایش و آلتره شدن) قرار می گیرند. مشخص ترین اثر فیزیکی : خرد شدن تدریجی سنگ اولیه (به ویژه در نزدیکی سطح خارجی که در تماس با عوامل فرسایش قرار دارند) است. قطعات خرد شده دارای سطح بسیار بزرگتری در واحد حجم هستند و آسیب پذیری آنها در برابر جمله شیمیائی بیشتر است. با توجه به شرایط آب و هوائی بسیار متتنوع در دوران های مختلف زمین شناسی و عوامل گوناگون دیگر از جمله فرایندهای تکتونیکی چنین واکنش های شیمیائی را نمی توان عیناً با نتایج آزمایش های شیمیائی در شرایط کنترل شده آزمایشگاهی مطابقت داد. اما حداقل یک واکنش را که آب حاوی دی اکسید کربن در تماس طولانی با فلدسپات پتاسیم انجام می دهد می توان بصورت زیر خلاصه نمود :
K2O.Al2O3.6SiO2+ 2H2O + Co2 ……. Al2O3. 2SiO2. 2H2O + 4SiO2 + k2Co3
کربنات پتاسیم سیلیس رس آب حاوی دیاکسیدکربن فلدسپات پتاسیم
ماده رسی ایجاد شده در واکنش بالا معمولترین نوع رس است اما تنها نوع آن نیست. کربنات پتاسیم که در آب محلول است با آب شسته و حمل می گردد و رس تولید شده مخلوط با سیلیس می باشد که چون سنگ مادر علاوه بر فلدسپات پتاسیم، میکا و مواد دیگر را با خود دارد. رس تولید شده همراه با مقادیر کمی از سایر ناخالصی ها (نظیر اکسیدهای آهن و دیاکسید تیتانیوم) و مواد متشکله سنگ مادر تولید می شود.
بعضی از ناخالصی های غیر آلی رنگ های متفاوتی به ماده رس می دهند. مثلاً اکسید فریک Fe2O3 آن را به رنگ زرد نخودی در می آورد. علاوه بر ناخالصی های غیرآلی، بقایای موجودات حیوانی و گیاهی می توانند سهم قابل ملاحظه ای در داخل بعضی از رس ها داشته باشند و آنها را به رنگ خاکستری یا تقریباً سیاه بدل کنند. در تولید آجر، سوختن این ماده آلی در طی پخت می تواند گاهی در صرفه جوئی سوخت موثر واقع شود : اما احتمالاً از کیفیت خواص فیزیکی و مکانیکی آجر بعلت خالی ماندن فضای حاصل از سوختن مواد آلی کاسته خواهد شد و همچنین باید متذکر شد که رنگ آجر پخته شده مثل آن نخواهد بود. برای مثال Ball Clay که رس رسوبی و شدیداً خمیری است در حالت پخته تیره است ولی اگر پخته شود رنگ آن سفید یا کرم خواهد شد. رس هایی که در محل اولیه تشکیل خود یافت می شوند، رس های برجا یا اولیه نامیده می شوند.
این رس ها فراوان نیستند و اغلب در اعماق زیرزمین تشکیل می شوند. تغییرات شیمیائی مورد لزوم برای تشکیل رس های فوق الذکر با تاثیر آب اسیدی بسیار گرم تحت فشار، که از پائین به بالا حرکت می کند، ایجاد می شود.
معمولاً این نوع ذخایر رس با ضخامت زیادی که دارند (گاهی چند صد متر) شناخته می شوند. بطور مثال ذخیره رس در Corn Wall انگلستان از این نوع است. مهمترین مشخصه بارز این ذخایر وجود کانی های اولیه درشت دانه نظیر کوارتز، میکا، فلدسپات است. رس های رسوبی یا رس های حمل شده بسیار فراوانتر از رس های برجا هستند. رس های رسوبی بنا بر شرایط نقل مکان و عمر (زمان تشکیل) ترکیب بسیار متفاوتی دارند.
رس هایی که توسط یخچال ها حرکت می کنند با ریگ یا شن مخلوط هستند وهمراه با آنها کلوخه BOULDER تشکیل می دهند. بخش غنی شده از این رس ها را در محل تشکیل در نهشته های فوقالذکر را بنام رس کلوخه ای می نامند.
رودخانه های آرامی که دارای پیچ های شاخص بنام (Meander) هستند و باعث فرسایش کناره های خود شده و مسیرشان گاه گاهی تغییر کرده است می توانند تشکیل ذخیره رس بدهند. این ذخایر با مقادیر مختلفی از خاک و ماسه نرم در دو طرف رودخانه تشکیل می شود. ولی بعلت اینکه چنین نهشته هایی دارای تغییرات زیادی در ترکیب بوده و عمق و گسترش آنها کم می باشد (دارای ذخیره کم هستند) استخراج آنها از نظر اقتصادی بعنوان ماده اولیه آجر بندرت توصیه می شود..
رودخانه های با سرعت زیاد که قطعات سنگ به اندازه های متفاوت را حمل می کنند با توجه به دبی رودخانه و مدت زمان فعالیت آن ممکن است این قطعات را به محلی که معمولاً نزدیک مصعب رودخانه است برساند. در محل مصعب رودخانه شیب بستر رودخانه شدیداً کاهش می یابد و بهمین علت افت شدیدی در سرعت آب رودخانه در محل فوق پیدا خواهد شد و این باعث ته نشست ذرات ریز ماسه و سایر ذرات می گردد. ذخایر خاک رس ماسه داری که بدین ترتیب تشکیل و به جای می ماند اغلب به ویژه برای تولید آجر مناسب است. لایه های خاک رس به طور طبیعی دانه بندی شده بیشتر در جایی که رودخانه به دریاچه میریزد تشکیل می شود. بزرگترین ذرات خرده سنگ در نزدیکی خشکی و ذرات ریزتر در نزدیکی مرکز دریاچه ته نشین می شوند. این نهشته ها در یک طرف لایه های ضخیمی از شن و ماسه، در قسمت میانی لایه هایی به ضخامت متوسط از ماسه و رس و در انتهای دیگر لایه های نازکی از خاک رس خالص ریز دانه تشکیل می دهند.
. ذخایر مشابه ولی با وسعت بیشتر، از خاک رس، در محل ورود رودخانه های قدیمی به دریاهایی که اکنون عقب نشینی کرده اند تشکیل شده است. در این موارد خاک رس تقریباً همیشه با مقادیر متفاوتی از گچ یا آهک (Chalk , Line) مخلوط است و احتمالاً بقایای صدف های دریایی کوچک در آن وجود دارد. اگر رسوب گذاری در اعماق کم عمق دریا صورت گیرد رسوبات تبخیری مانند نمک و بعضی از کلروها نیز رسوب خواهند کرد. اولین رس هایی که تشکیل شده اند مرتبط به دوره پرکامبرین بالائی می باشند که تحت فازهای مختلف تکتونیکی و فشار عظیم از رسوبات بعدی (سازندهای مختلف) قرار گرفته اند که بطور واضح هماکنون قابل تشخیص و طبقه بندی نیستند و بصورت سنگ لوح (State) درآمده اند.
گونه دیگری از رسوبات رسی که رس های فلینت (Flint Clay) نامیده می شوند در طی دوره کربونیفر یعنی حدود 250 میلیون سال قبل تشکیل شده اند که این رس تحت فشار طولانی و عظیم که تحمل کرده اند عمدتاً بصورت سنگ می باشند.
در دوره ترسیری رس های نرمتر و جوان تشکیل شده اند که عمده منابع خاک رس جهت مصرف و تولید آجر می باشند. و رس های کلوخ های در زمان یکی از یخبندان ها که در چند میلیون سال قبل اتفاق افتاده تشکیل شده اند و از منایع مهم ماده اولیه تولید آجر می باشند. بعضی از مواد مانند کائولن تجارتی بیش از 90 درصد مواد رسی دارند و برخی دیگر مانند بعضی خاک های رس آجرپزی تنها دارای 25-35 درصد رس هستند. کاربرد نام عمومی واحد برای همه رس ها بخاطر این است که آنها با توجه به بافت و خصوصیات فیزیکی و شیمیائی متفاوت در کل دارای کیفیت مهم مشخصی هستند یعنی اینکه همه آنها وقتی خیس هستند از خود حالت خمیری نشان می دهند و وقتی خشک می شوند سخت می گردند و چنانچه قبل از عمل پخت دوباره کاملاً خیس شوند حالت خمیری خود را باز می یابند، اگر پخته شوند بطور همیشگی حالت خمیری خود را از دست می دهند و از نظر مکانیکی و استحکام استوارتر می شوند.
مارن (گل آهک)
مارن مخلوط خاک رس و گرد سنگ آهک است که معمولاً بدلیل دارا بودن ناخالصی های ترکیبات آهن دار و مواد آلی و سایر عناصر موجود رنگ خاکستری متمایل به سبز و کبود مایل به قهوه ای به خاک می بخشد. منابع شناخته شده مارنی در کشور فراوان است که البته همه آنها برای تولید آجر مناسب نمی باشند. در ایران بجز زون زاگرس مناطقی که دارای شرایط مناسب برای مواد اولیه (خاک آجر) باشد به اندازه کافی یافت می شود و لذا منابع خاکی فراوانی وجود دارد که تاکنون بخش اندک از آنها مطالعه شده است.
بطوریکه علاوه بر خاک های رسی، دشت ها و کوهپایه ها منابع رسی و مارنی در سازندهای مختلف زمین شناسی برای تولید و فرآوری خاک آجر وجود دارد که بایستی مورد مطالعه قرار گیرند. تعدادی از این سازندها و تشکیلات عبارتند از :
1-قسمت هائی از بخش های مارنی سازند آغاجاری و میشان.
2-برخی از سازندهای شیلی و استیلی که در ایران گسترش وسیعی دارند مانند بخش هائی از شیل های سازند سلطانیه، و بخش شیلی سازند کرج.
3-بعضی از اسلیت ها و شیست های دگرگون.
با توجه به اینکه تهیه آجر و سفال از همه بخش های مزبور به دلیل نبود درصد عناصر و مواد مناسب میسر نیست و از طرفی همانطور که ذکر گردید هر روز با پیشرفت و تنوع صنایع مورد استفاده از خاک های مزبور و شناخت بیشتر در استفاده روز افزون از آنها، لذا پیجوئی و اکتشاف خاک های رسی و مارنی با ذخایر و کیفیت مناسب برای استفاده صنایع حاضر و همچنین صنایع شناخته شده در آینده برای کشور امری الزامی است.
شرایط تشکیل مارن مناسب خاک آجر و منابع موجود در ایران
الف – وجود سنگهای دارای سیلیکات های آلومینیوم
ب – وجود سنگهای کربناته و یا منابع آهکی
ج – آب و هوای معتدل با بارش مناسب و در برخی نقاط آب و هوای خشک که دو فصل خشک و مرطوب را بطور متنابو دارا باشد.
د – وجود شرایط مناسب توپوگرافی و مورفولوژی منطقه
ه- زمان کافی برای دگرسانی، فرسایش و رسوبگذاری
مارن ها در بیشتر مناطق کشور یافت می شود ولی مارن های مناسب خاک آجر که با شواهد بدست آمده بیانگر این است که استفاده های محلی در زمان های مختلف از آنها شده اندک می باشد، بطوریکه در بعضی مناطق که آثار آنها موجود است، قابلیت پیجوئی و اکتشاف مقدماتی آن را نشان می دهد از جمله :
1-در آذربایجان در نخستین رشته کوه شمالی استان مربوطه.
2-در خلیج فارس از خوزستان تا تنگه هرمز که در پیرامون بندر خمیر با آن آهک آبی (ساروج خمیر) می ریزند.
3-همچنین در شمال مشهد، دره هراز و تبریز و غیره.
تقسیم بندی رس ها :
رس ها را در 3 گروه کلی می توان طبقه بندی کرد :
الف – رس های کائولینیتی و نسوز
ب – رس های بنتونیتی
ج – رس های معمولی
الف – رس های کائولینیتی و نسوز
به خاکه ائی گویند که قبل از رسیدن به درجه حرارت زیر 1520 درجه سلزیوس شکل خود را تغییر نداده و سیستم را حفط کنند و تغییر فاز ندهند. خانواده اصلی رس های نسوز کائولینیت، هالویژیت، دیکیت، ناکریت و پیروفیلیت است.
ب – رس های بنتونیتی
اینگونه رس ها آبگیری، چسبانکی، شکل پذیری و جذب آب زیاد دارد. بطوریکه پس از جذب آب وزن آن به چند برابر افزایش پیدا می کند و در سرامیک سازی مصرف می شود. مثل : بنتونیت (گل سرشو).
رس معمولی
رس معمولی یا خاک رس خاکی است ریز دانه با ابعاد کوچکتر از 256÷1 میلی متر که به اندازه کافی برای تهیه قالب شکل پذیر است و با کانی های رسی، ایلیتی و کلریتی، کائولن و برخی از کانی های کلسیت – کوارتز و فلدسپات های تجزیه نشده، میکا و آلومین همراه است که در نتیجه تخریب، فرسایش و تجزیه شیمیائی سنگهای سیلیکاتی پدید آمده است. درصد عناصر و مواد تشکیل دهنده خاک رس به جنس سنگ مادر و طول مسیر حمل شده، شرایط اقلیمی و توپوگرافی منطقه بستگی دارد. برخی از ناخالصی های موجود در خاک رس مانند : هماتیت و لیمونیت به خاک رنگ قرمز یا قهوه ای روشن و زرد می دهد و مواد آلی موجود رنگ خاک را به خاکستری تبدیل می کند.
خاک رس آجرپزی
آجر علاوه بر آنکه در زمره قدیمی ترین محصولات سرامیکی است در حال حاضر به دلایل گوناگون، از جمله فراوانی خاک رس در طبیعت، سهولت نسبی آن در شکل گیری در طول زمان های زمین شناسی، استحکام در هنگام خشک شدن و مقاومت در موقع پخت، از جمله مسالح ساختمانی است که مصرف آن روبه افزایش میرود. سنگهای بلورین، مانند گرانیت و گنایس که بخش بزرگی از پوسته زمین را تشکیل می دهند از عمده ترین منابع اولیه خاک رس می باشند. این سنگهای آمیزه ای است نامتجانس از فلدسپات، کوارتز، میکا و فراوانترین کانی آن فلدسپات می باشد.
فلدسپات ها گروهی از کانی های آلومینو سیلیکاتی می باشند که فلدسپات پتاسیم (K2O.Al2O3.6SiO2) و فلدسپات سدیم (Na2O . Al2O3. 6SiO2) در بین فراوانترین آنها قرار دارند. سنگهای گرانیتی در معرض عوامل فیزیکی شیمیائی طبیعت از قبیل آب (اغلب کمی اسیدی)، یخبندان و باد (فرسایش و آلتره شدن) قرار می گیرند. مشخص ترین اثر فیزیکی : خرد شدن تدریجی سنگ اولیه (به ویژه در نزدیکی سطح خارجی که در تماس با عوامل فرسایش قرار دارند) است. قطعات خرد شده دارای سطح بسیار بزرگتری در واحد حجم هستند و آسیب پذیری آنها در برابر جمله شیمیائی بیشتر است. با توجه به شرایط آب و هوائی بسیار متتنوع در دوران های مختلف زمین شناسی و عوامل گوناگون دیگر از جمله فرایندهای تکتونیکی چنین واکنش های شیمیائی را نمی توان عیناً با نتایج آزمایش های شیمیائی در شرایط کنترل شده آزمایشگاهی مطابقت داد. اما حداقل یک واکنش را که آب حاوی دی اکسید کربن در تماس طولانی با فلدسپات پتاسیم انجام می دهد می توان بصورت زیر خلاصه نمود :
K2O.Al2O3.6SiO2+ 2H2O + Co2 ……. Al2O3. 2SiO2. 2H2O + 4SiO2 + k2Co3
کربنات پتاسیم سیلیس رس آب حاوی دیاکسیدکربن فلدسپات پتاسیم
ماده رسی ایجاد شده در واکنش بالا معمولترین نوع رس است اما تنها نوع آن نیست. کربنات پتاسیم که در آب محلول است با آب شسته و حمل می گردد و رس تولید شده مخلوط با سیلیس می باشد که چون سنگ مادر علاوه بر فلدسپات پتاسیم، میکا و مواد دیگر را با خود دارد. رس تولید شده همراه با مقادیر کمی از سایر ناخالصی ها (نظیر اکسیدهای آهن و دیاکسید تیتانیوم) و مواد متشکله سنگ مادر تولید می شود.
بعضی از ناخالصی های غیر آلی رنگ های متفاوتی به ماده رس می دهند. مثلاً اکسید فریک Fe2O3 آن را به رنگ زرد نخودی در می آورد. علاوه بر ناخالصی های غیرآلی، بقایای موجودات حیوانی و گیاهی می توانند سهم قابل ملاحظه ای در داخل بعضی از رس ها داشته باشند و آنها را به رنگ خاکستری یا تقریباً سیاه بدل کنند. در تولید آجر، سوختن این ماده آلی در طی پخت می تواند گاهی در صرفه جوئی سوخت موثر واقع شود : اما احتمالاً از کیفیت خواص فیزیکی و مکانیکی آجر بعلت خالی ماندن فضای حاصل از سوختن مواد آلی کاسته خواهد شد و همچنین باید متذکر شد که رنگ آجر پخته شده مثل آن نخواهد بود. برای مثال Ball Clay که رس رسوبی و شدیداً خمیری است در حالت پخته تیره است ولی اگر پخته شود رنگ آن سفید یا کرم خواهد شد. رس هایی که در محل اولیه تشکیل خود یافت می شوند، رس های برجا یا اولیه نامیده می شوند.
این رس ها فراوان نیستند و اغلب در اعماق زیرزمین تشکیل می شوند. تغییرات شیمیائی مورد لزوم برای تشکیل رس های فوق الذکر با تاثیر آب اسیدی بسیار گرم تحت فشار، که از پائین به بالا حرکت می کند، ایجاد می شود.
معمولاً این نوع ذخایر رس با ضخامت زیادی که دارند (گاهی چند صد متر) شناخته می شوند. بطور مثال ذخیره رس در Corn Wall انگلستان از این نوع است. مهمترین مشخصه بارز این ذخایر وجود کانی های اولیه درشت دانه نظیر کوارتز، میکا، فلدسپات است. رس های رسوبی یا رس های حمل شده بسیار فراوانتر از رس های برجا هستند. رس های رسوبی بنا بر شرایط نقل مکان و عمر (زمان تشکیل) ترکیب بسیار متفاوتی دارند.
رس هایی که توسط یخچال ها حرکت می کنند با ریگ یا شن مخلوط هستند وهمراه با آنها کلوخه BOULDER تشکیل می دهند. بخش غنی شده از این رس ها را در محل تشکیل در نهشته های فوقالذکر را بنام رس کلوخه ای می نامند.
رودخانه های آرامی که دارای پیچ های شاخص بنام (Meander) هستند و باعث فرسایش کناره های خود شده و مسیرشان گاه گاهی تغییر کرده است می توانند تشکیل ذخیره رس بدهند. این ذخایر با مقادیر مختلفی از خاک و ماسه نرم در دو طرف رودخانه تشکیل می شود. ولی بعلت اینکه چنین نهشته هایی دارای تغییرات زیادی در ترکیب بوده و عمق و گسترش آنها کم می باشد (دارای ذخیره کم هستند) استخراج آنها از نظر اقتصادی بعنوان ماده اولیه آجر بندرت توصیه می شود..
رودخانه های با سرعت زیاد که قطعات سنگ به اندازه های متفاوت را حمل می کنند با توجه به دبی رودخانه و مدت زمان فعالیت آن ممکن است این قطعات را به محلی که معمولاً نزدیک مصعب رودخانه است برساند. در محل مصعب رودخانه شیب بستر رودخانه شدیداً کاهش می یابد و بهمین علت افت شدیدی در سرعت آب رودخانه در محل فوق پیدا خواهد شد و این باعث ته نشست ذرات ریز ماسه و سایر ذرات می گردد. ذخایر خاک رس ماسه داری که بدین ترتیب تشکیل و به جای می ماند اغلب به ویژه برای تولید آجر مناسب است. لایه های خاک رس به طور طبیعی دانه بندی شده بیشتر در جایی که رودخانه به دریاچه میریزد تشکیل می شود. بزرگترین ذرات خرده سنگ در نزدیکی خشکی و ذرات ریزتر در نزدیکی مرکز دریاچه ته نشین می شوند. این نهشته ها در یک طرف لایه های ضخیمی از شن و ماسه، در قسمت میانی لایه هایی به ضخامت متوسط از ماسه و رس و در انتهای دیگر لایه های نازکی از خاک رس خالص ریز دانه تشکیل می دهند.
. ذخایر مشابه ولی با وسعت بیشتر، از خاک رس، در محل ورود رودخانه های قدیمی به دریاهایی که اکنون عقب نشینی کرده اند تشکیل شده است. در این موارد خاک رس تقریباً همیشه با مقادیر متفاوتی از گچ یا آهک (Chalk , Line) مخلوط است و احتمالاً بقایای صدف های دریایی کوچک در آن وجود دارد. اگر رسوب گذاری در اعماق کم عمق دریا صورت گیرد رسوبات تبخیری مانند نمک و بعضی از کلروها نیز رسوب خواهند کرد. اولین رس هایی که تشکیل شده اند مرتبط به دوره پرکامبرین بالائی می باشند که تحت فازهای مختلف تکتونیکی و فشار عظیم از رسوبات بعدی (سازندهای مختلف) قرار گرفته اند که بطور واضح هماکنون قابل تشخیص و طبقه بندی نیستند و بصورت سنگ لوح (State) درآمده اند.
گونه دیگری از رسوبات رسی که رس های فلینت (Flint Clay) نامیده می شوند در طی دوره کربونیفر یعنی حدود 250 میلیون سال قبل تشکیل شده اند که این رس تحت فشار طولانی و عظیم که تحمل کرده اند عمدتاً بصورت سنگ می باشند.
در دوره ترسیری رس های نرمتر و جوان تشکیل شده اند که عمده منابع خاک رس جهت مصرف و تولید آجر می باشند. و رس های کلوخ های در زمان یکی از یخبندان ها که در چند میلیون سال قبل اتفاق افتاده تشکیل شده اند و از منایع مهم ماده اولیه تولید آجر می باشند. بعضی از مواد مانند کائولن تجارتی بیش از 90 درصد مواد رسی دارند و برخی دیگر مانند بعضی خاک های رس آجرپزی تنها دارای 25-35 درصد رس هستند. کاربرد نام عمومی واحد برای همه رس ها بخاطر این است که آنها با توجه به بافت و خصوصیات فیزیکی و شیمیائی متفاوت در کل دارای کیفیت مهم مشخصی هستند یعنی اینکه همه آنها وقتی خیس هستند از خود حالت خمیری نشان می دهند و وقتی خشک می شوند سخت می گردند و چنانچه قبل از عمل پخت دوباره کاملاً خیس شوند حالت خمیری خود را باز می یابند، اگر پخته شوند بطور همیشگی حالت خمیری خود را از دست می دهند و از نظر مکانیکی و استحکام استوارتر می شوند.
مارن (گل آهک)
مارن مخلوط خاک رس و گرد سنگ آهک است که معمولاً بدلیل دارا بودن ناخالصی های ترکیبات آهن دار و مواد آلی و سایر عناصر موجود رنگ خاکستری متمایل به سبز و کبود مایل به قهوه ای به خاک می بخشد. منابع شناخته شده مارنی در کشور فراوان است که البته همه آنها برای تولید آجر مناسب نمی باشند. در ایران بجز زون زاگرس مناطقی که دارای شرایط مناسب برای مواد اولیه (خاک آجر) باشد به اندازه کافی یافت می شود و لذا منابع خاکی فراوانی وجود دارد که تاکنون بخش اندک از آنها مطالعه شده است.
بطوریکه علاوه بر خاک های رسی، دشت ها و کوهپایه ها منابع رسی و مارنی در سازندهای مختلف زمین شناسی برای تولید و فرآوری خاک آجر وجود دارد که بایستی مورد مطالعه قرار گیرند. تعدادی از این سازندها و تشکیلات عبارتند از :
1-قسمت هائی از بخش های مارنی سازند آغاجاری و میشان.
2-برخی از سازندهای شیلی و استیلی که در ایران گسترش وسیعی دارند مانند بخش هائی از شیل های سازند سلطانیه، و بخش شیلی سازند کرج.
3-بعضی از اسلیت ها و شیست های دگرگون.
با توجه به اینکه تهیه آجر و سفال از همه بخش های مزبور به دلیل نبود درصد عناصر و مواد مناسب میسر نیست و از طرفی همانطور که ذکر گردید هر روز با پیشرفت و تنوع صنایع مورد استفاده از خاک های مزبور و شناخت بیشتر در استفاده روز افزون از آنها، لذا پیجوئی و اکتشاف خاک های رسی و مارنی با ذخایر و کیفیت مناسب برای استفاده صنایع حاضر و همچنین صنایع شناخته شده در آینده برای کشور امری الزامی است.
شرایط تشکیل مارن مناسب خاک آجر و منابع موجود در ایران
الف – وجود سنگهای دارای سیلیکات های آلومینیوم
ب – وجود سنگهای کربناته و یا منابع آهکی
ج – آب و هوای معتدل با بارش مناسب و در برخی نقاط آب و هوای خشک که دو فصل خشک و مرطوب را بطور متنابو دارا باشد.
د – وجود شرایط مناسب توپوگرافی و مورفولوژی منطقه
ه- زمان کافی برای دگرسانی، فرسایش و رسوبگذاری
مارن ها در بیشتر مناطق کشور یافت می شود ولی مارن های مناسب خاک آجر که با شواهد بدست آمده بیانگر این است که استفاده های محلی در زمان های مختلف از آنها شده اندک می باشد، بطوریکه در بعضی مناطق که آثار آنها موجود است، قابلیت پیجوئی و اکتشاف مقدماتی آن را نشان می دهد از جمله :
1-در آذربایجان در نخستین رشته کوه شمالی استان مربوطه.
2-در خلیج فارس از خوزستان تا تنگه هرمز که در پیرامون بندر خمیر با آن آهک آبی (ساروج خمیر) می ریزند.
3-همچنین در شمال مشهد، دره هراز و تبریز و غیره.