تاريخچه ي قلمزني تاريخچه ي قلمزني روي فلز بر اساس آنچه در كتاب ها آمده است و همچنين آخرين يافته هاي بشري 7000سال پيش ميرسد و اگر بتوانيم تقسيم بندي مختصري داشته باشيم مي توان اين تاريخ را به ظروف زرين هخامنشيان- نقره هاي ساساني- ظروف نقره و مس سلجوقيان و عصر طلايي فلزكاري درايران يعني دوره ظروف مسي صفويان تقسيم بندي كرد. حال به شرح دوره هاي تاريخ قلمزني مي پردازيم. دوره ي هخامنشيان: در اين دوره ظروف از طلا ساخته مي شدند و بيشتر ظروف نوشيدن شراب براي پادشاهان آن دوره ساخته مي شده است.كه به اين نوع ظروف ريتون گفته مي شده است ( ريتون نوعي ليوان بزرگ است كه قسمت آبشخور آن شبيه سر حيواناتي همچون شير و بزكوهي است.) هخا منشيان به تصوير گري حيوانات –سربازهاواسطوره ها در قلم زني عقيده داشته اند.
دوره ساساني: در دوره ي ساساني به خاطر ورود اسلام به ايران و ممنو عيت استفاده از طلا در ظروف قلم زني شده ي اين دوره فلز نقره مرسوم شده بود.و مرسوم ترين ظروف اين دوره سيني بود. ساسانيان تصاوير شكار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هديه دادن را قلم مي زدند. دوره سلجوقي: در اين دوره از فلزات مختلفي استفاده مي شد.ولي آنچه در اين دوره بسيار مرسوم بود ترسيع فلزات بود به گونه اي كه جنس فلزات مورد استفاده براي قلم زني اغلب از جواهرات و فلزات كم ياب و گران قيمت بود. سلجوقيان عمدتا ظروفشان دو خصوصيت داشت:
يكي خشنويسي خطوط و ديگري استفاده از خط كوفي در قلم زني بود .
دوره ي صفويه : دراين دوره انواع تنگ ها و كاسه هاي قلم زني شده مرسوم شده بود. و از جمله ابداعات قلم زني در اين دوره مبتوان به كاسه ي چهل كليد و طبل باز شكاري اشاره كرد.كاسه ي چهل كليد به خاطر خرافاتي بودن شاهان دوره ي صفويه و اعتقادات آنها به رمل و اسطرالوب مرسوم شده بود به گونه اي كه حتي شاه عبا س بزرگ بدون اجازه گرفتن از منجمان و غيب گويان و ساحران تصميم نمي گرفت. در دوره ي صفويه تذهيب به خصوص استفاده از اسليمي مرسوم شده بود. و همچنين در اين دوره از خط نستعليق و ثلث در كارهاي قلمزني استفاده مي شد.
انواع سبک های قلم زنی از گذشته تا امروز :
1. برجسته کاری : این نوع قلم زنی که در اصفهان به جنده کاری معروف است توضیح آن بدین صورت است که ابتدا پشت کار را قیر کرده سپس طرح را روی کار کاربن می کنیم و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می نماییم پس از تثبیت طرح قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر می کنیم و توسط قلم های جنده کاری کا عبارتند از : قوشه ، کف رو ، کف تخت و غیره ظرف را برجسته می کنیم لازم به ذکر است که خطوط نیم بر شده در پشت کار راهنمای عمل قلم زنی می باشد پس از اینکه عمل برجسته کاری صورت گرفت مجددا قیر را به سمت اولیه گردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می پذیرد .
2. نیمه برجسته کاری : در این قلم زنی به جای استفاده از قلم های برجسته کاری از قلم های معمولی استفاده می کنیم و به جای اینکه کار را از پشت برجسته کنیم از طرف مقابل آنقدر زمینه را پائین می بریم که سطح پردازش شده نمایان شود .
3. ریزه قلم زنی : در این روش کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم بر و رو سازی و زمینه می گردد که دارای برجستگی نمی باشد . بیشتر از طرح های گل و مرغ اسلیمی و غیره استفاده می گردد .
4. حکاکی : در این روش کار به جای استفاده از چند قلم تنها از 1 قلم استفاده شده و این قلم عمل قلم زنی را انجام می دهد در واقع در این نوع قلم زنی توسط قلم تیزی گوشت فلز کنده می شود .
5. مشبک کاری : در این روش به جای اینکه در ریزه قلم زنی زمینه بزنیم یا در برجسته کاری زمینه را بخوابانیم زمینه را از سطح فلز جدا می کنیم از این روش معمولا در قدیم در ساخت و ساز های چراغهای فانوسی و محل هایی که قرار است از آنها آب عبور کند استفاده می شد. قیر کاری : جهت قیر کردن اول می بایست قیر را عیار کرد .
طریقه عیار کردن قیر : جهت عیار کردن قیر می بایست قیر سفت را که تهیه نموده اید در ظرفی قرار داده و آن را روی مشعل گذاشته تا آب گردد سپس مقداری گچ را به نسبت مورد نیاز به آن اضافه می کنیم سپس مقدار کمی از آن را در یک ظرف آب سرد جهت امتحان می ریزید پس از سرد شدن قیر در آب آن را برداشته و خم می کنید . قیر درست شده باید حالت انعطاف داشته باشد . بعد از عیار کردن قیر نحوه قیر کردن در کار های مختلف متفاوت است مثلا اگر بخواهیم یک ورق مس را قیر نمائیم می بایست ورق را گذاشته و اطراف آن را توسط نوار های کارتنی و یا وسایلی مانند تکه های چوب و ... محصور نماییم .
سپس قیر آب شده را روی آنها ریخته و به دلیل این که ورق در هنگام کار از حالت خود خارج نشود پشت قیر را چوب گذاشته و می گذاریم تا سرد شود .
قلم ها : قلم ها از جنس خشکه می باشد که در اندازهای مورد نیاز کشیده می شوند و نوک آنها توسط قلم زن ساخته می شود . سپس آنها را آب داده و جلا می نمایند تا آماده استفاده گردد .
طریقه آب دادن قلم : پس از ساخته شدن قلم آن را به وسیله مشعل حرارت می دهیم تا جایی که نوک قلم سرخ گردد سپس تنها نوک قلم را سه مرتبه و هر مرتبه 3 ثانیه درون آب زده و بعد آن را کاملا درون آب می اندازیم باید توجه داشته باشیم که تنها نوک قلم را باید درون آب فرو ببریم ، در غیر این صورت از همان نقطه شکننده می شود .
طریقه جلا دادن قلم ها برای جلا دادن قلم ها در صورت داشتن سنگ جلای رومی می توان نوک قلم را سنگ کشیده تا کاملا سیقلی گردد اما با توجه به اینکه سنگ رومی در بازار کمیاب می باشد می توان از پماد جلاسنج استفاده نمود به این طریق که مقداری از جلاسنج را روی پارچه برزنتی و یا پارچه لی ریخته و نوک قلم را روی آن می کشیم تا حدی که نوک قلم کاملا سیقلی گردد .
تعدادی از قلم های مورد استفاده در هنر قلم زنی : نام قلم سایز قلم جنس قلم قطر قلم کاربرد نیم بر نیمبر بزرگ و کوچک سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر برای تثبیت طرح روی کار تیز بر کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر برای بریدن و مشبک کاری قلم پرداز کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت روسازی کار قلم ناخونی کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت روسازی کار قلم گرسم در شکلها و اندازه های متفاوت فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت مات نمودن زمینه قلم کاس در شکلها و اندازه های متفاوت فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت تخت کردن زمینه و صیقلی کردن سمبه کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت نشانه گذاری روی کار
وسایل مورد نیاز در قلم زنی : کنده ، پرگار ، چکش پلاستیکی و فلزی ، خط کش ، قیچی آهن بر ، سوهان ، پوس آب . طریقه دوده کردن کار : وسایل مورد نیاز تینر ، روغن جلا ، فرچه ، دوده ( صنعتی یا طبیعی ) ابتدا مقدار کمی از تینر را به روغن جلا اضافه می کنیم تا یک محلول رقیق به دست آید با استفاده از فرچه این محلول را روی سطح پردازش شده جا می دهیم پس از اینکه تمام شیار ها و برجسته ها حاوی این محلول شد به نسبت مورد نیاز دوده روی کار می پاشیم و توسط فرچه دوده را بین نواحی مختلف کار پخش کرده تا اینکه دوده کاملا بین شیار های کا را گرفته و آنجا را سیاه نماید
. منابع : کتاب آموزش هنر قلم زنی – غلامحسین توانگر زمین کتاب آموزش هنر قلم زنی – حسین یاوری کتاب آثار استاد محمود دهنوی کتاب 7000 سال هنر قلم زنی ایران کتاب گنجینه آثار ایرانی در موزه مترو پلیتن محل های تحقیق میدانی : آموزشگاه قلم زنی سلطان آباد استاد محمد مهدی بابا خانی آموزشگاه قلم زنی مسینه استاد محمد صحرا نورد شما دوستان میتونید از طریق جستجوگر گوگل و یا آدرس زیر کارهای هنری استادم آقای محمدمهدی باباخانی رو ببینید. 1- http://www.irandidar.com/articles16.htm
دوره ساساني: در دوره ي ساساني به خاطر ورود اسلام به ايران و ممنو عيت استفاده از طلا در ظروف قلم زني شده ي اين دوره فلز نقره مرسوم شده بود.و مرسوم ترين ظروف اين دوره سيني بود. ساسانيان تصاوير شكار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هديه دادن را قلم مي زدند. دوره سلجوقي: در اين دوره از فلزات مختلفي استفاده مي شد.ولي آنچه در اين دوره بسيار مرسوم بود ترسيع فلزات بود به گونه اي كه جنس فلزات مورد استفاده براي قلم زني اغلب از جواهرات و فلزات كم ياب و گران قيمت بود. سلجوقيان عمدتا ظروفشان دو خصوصيت داشت:
يكي خشنويسي خطوط و ديگري استفاده از خط كوفي در قلم زني بود .
دوره ي صفويه : دراين دوره انواع تنگ ها و كاسه هاي قلم زني شده مرسوم شده بود. و از جمله ابداعات قلم زني در اين دوره مبتوان به كاسه ي چهل كليد و طبل باز شكاري اشاره كرد.كاسه ي چهل كليد به خاطر خرافاتي بودن شاهان دوره ي صفويه و اعتقادات آنها به رمل و اسطرالوب مرسوم شده بود به گونه اي كه حتي شاه عبا س بزرگ بدون اجازه گرفتن از منجمان و غيب گويان و ساحران تصميم نمي گرفت. در دوره ي صفويه تذهيب به خصوص استفاده از اسليمي مرسوم شده بود. و همچنين در اين دوره از خط نستعليق و ثلث در كارهاي قلمزني استفاده مي شد.
انواع سبک های قلم زنی از گذشته تا امروز :
1. برجسته کاری : این نوع قلم زنی که در اصفهان به جنده کاری معروف است توضیح آن بدین صورت است که ابتدا پشت کار را قیر کرده سپس طرح را روی کار کاربن می کنیم و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می نماییم پس از تثبیت طرح قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر می کنیم و توسط قلم های جنده کاری کا عبارتند از : قوشه ، کف رو ، کف تخت و غیره ظرف را برجسته می کنیم لازم به ذکر است که خطوط نیم بر شده در پشت کار راهنمای عمل قلم زنی می باشد پس از اینکه عمل برجسته کاری صورت گرفت مجددا قیر را به سمت اولیه گردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می پذیرد .
2. نیمه برجسته کاری : در این قلم زنی به جای استفاده از قلم های برجسته کاری از قلم های معمولی استفاده می کنیم و به جای اینکه کار را از پشت برجسته کنیم از طرف مقابل آنقدر زمینه را پائین می بریم که سطح پردازش شده نمایان شود .
3. ریزه قلم زنی : در این روش کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم بر و رو سازی و زمینه می گردد که دارای برجستگی نمی باشد . بیشتر از طرح های گل و مرغ اسلیمی و غیره استفاده می گردد .
4. حکاکی : در این روش کار به جای استفاده از چند قلم تنها از 1 قلم استفاده شده و این قلم عمل قلم زنی را انجام می دهد در واقع در این نوع قلم زنی توسط قلم تیزی گوشت فلز کنده می شود .
5. مشبک کاری : در این روش به جای اینکه در ریزه قلم زنی زمینه بزنیم یا در برجسته کاری زمینه را بخوابانیم زمینه را از سطح فلز جدا می کنیم از این روش معمولا در قدیم در ساخت و ساز های چراغهای فانوسی و محل هایی که قرار است از آنها آب عبور کند استفاده می شد. قیر کاری : جهت قیر کردن اول می بایست قیر را عیار کرد .
طریقه عیار کردن قیر : جهت عیار کردن قیر می بایست قیر سفت را که تهیه نموده اید در ظرفی قرار داده و آن را روی مشعل گذاشته تا آب گردد سپس مقداری گچ را به نسبت مورد نیاز به آن اضافه می کنیم سپس مقدار کمی از آن را در یک ظرف آب سرد جهت امتحان می ریزید پس از سرد شدن قیر در آب آن را برداشته و خم می کنید . قیر درست شده باید حالت انعطاف داشته باشد . بعد از عیار کردن قیر نحوه قیر کردن در کار های مختلف متفاوت است مثلا اگر بخواهیم یک ورق مس را قیر نمائیم می بایست ورق را گذاشته و اطراف آن را توسط نوار های کارتنی و یا وسایلی مانند تکه های چوب و ... محصور نماییم .
سپس قیر آب شده را روی آنها ریخته و به دلیل این که ورق در هنگام کار از حالت خود خارج نشود پشت قیر را چوب گذاشته و می گذاریم تا سرد شود .
قلم ها : قلم ها از جنس خشکه می باشد که در اندازهای مورد نیاز کشیده می شوند و نوک آنها توسط قلم زن ساخته می شود . سپس آنها را آب داده و جلا می نمایند تا آماده استفاده گردد .
طریقه آب دادن قلم : پس از ساخته شدن قلم آن را به وسیله مشعل حرارت می دهیم تا جایی که نوک قلم سرخ گردد سپس تنها نوک قلم را سه مرتبه و هر مرتبه 3 ثانیه درون آب زده و بعد آن را کاملا درون آب می اندازیم باید توجه داشته باشیم که تنها نوک قلم را باید درون آب فرو ببریم ، در غیر این صورت از همان نقطه شکننده می شود .
طریقه جلا دادن قلم ها برای جلا دادن قلم ها در صورت داشتن سنگ جلای رومی می توان نوک قلم را سنگ کشیده تا کاملا سیقلی گردد اما با توجه به اینکه سنگ رومی در بازار کمیاب می باشد می توان از پماد جلاسنج استفاده نمود به این طریق که مقداری از جلاسنج را روی پارچه برزنتی و یا پارچه لی ریخته و نوک قلم را روی آن می کشیم تا حدی که نوک قلم کاملا سیقلی گردد .
تعدادی از قلم های مورد استفاده در هنر قلم زنی : نام قلم سایز قلم جنس قلم قطر قلم کاربرد نیم بر نیمبر بزرگ و کوچک سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر برای تثبیت طرح روی کار تیز بر کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر برای بریدن و مشبک کاری قلم پرداز کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت روسازی کار قلم ناخونی کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت روسازی کار قلم گرسم در شکلها و اندازه های متفاوت فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت مات نمودن زمینه قلم کاس در شکلها و اندازه های متفاوت فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت تخت کردن زمینه و صیقلی کردن سمبه کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت نشانه گذاری روی کار
وسایل مورد نیاز در قلم زنی : کنده ، پرگار ، چکش پلاستیکی و فلزی ، خط کش ، قیچی آهن بر ، سوهان ، پوس آب . طریقه دوده کردن کار : وسایل مورد نیاز تینر ، روغن جلا ، فرچه ، دوده ( صنعتی یا طبیعی ) ابتدا مقدار کمی از تینر را به روغن جلا اضافه می کنیم تا یک محلول رقیق به دست آید با استفاده از فرچه این محلول را روی سطح پردازش شده جا می دهیم پس از اینکه تمام شیار ها و برجسته ها حاوی این محلول شد به نسبت مورد نیاز دوده روی کار می پاشیم و توسط فرچه دوده را بین نواحی مختلف کار پخش کرده تا اینکه دوده کاملا بین شیار های کا را گرفته و آنجا را سیاه نماید
. منابع : کتاب آموزش هنر قلم زنی – غلامحسین توانگر زمین کتاب آموزش هنر قلم زنی – حسین یاوری کتاب آثار استاد محمود دهنوی کتاب 7000 سال هنر قلم زنی ایران کتاب گنجینه آثار ایرانی در موزه مترو پلیتن محل های تحقیق میدانی : آموزشگاه قلم زنی سلطان آباد استاد محمد مهدی بابا خانی آموزشگاه قلم زنی مسینه استاد محمد صحرا نورد شما دوستان میتونید از طریق جستجوگر گوگل و یا آدرس زیر کارهای هنری استادم آقای محمدمهدی باباخانی رو ببینید. 1- http://www.irandidar.com/articles16.htm
آخرین ویرایش توسط مدیر:
