آشنایی کامل با باغ فین كاشان اصفهان

[Nicol]

موقعیت باغ فین- كاشان


شهر كاشان در حاشیه كویر در فاصله 220 كیلومتری جنوب شهر تهران و 86 كیلومتری جنوب شهر قم واقع است. مختصات جغرافیایی آن 51 درجه و 27 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و 59 دقیقه عرض شمالی است و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد بین 940 تا 1130 متر می‌باشد.
ناحیه فین یكی از تفرجگاه‌های اطراف كاشان است و می‌توان نسبت ناحیه فین به كاشان را مانند منطقه تجریش به تهران دانست. ناحیه‌ای كه باغ فین در آن قرار گرفته‌است, به نام فین كوچك معروف بوده و موقعیت آن در جنوب غربی شهر كاشان می‌باشد. باغ تاریخی فین در منتهاالیه جنوب شرقی جاده فین (خیابان امیركبیر) در شهر كاشان و در مجاورت مظهر چشمه تاریخی سلیمان قرار گرفته‌است. در گذشته در ناحیه فین منظومه‌ای از باغ‌ها وجود داشته كه باغ فین با اهمیت‌ترین و در حقیقت نگین آن منظومه بوده‌است.

تاریخچه باغ فین


به نظر میرسد در دوران بارانی بین آخرین دورههای یخچالی دوران چهارم Plistocem در نجد ایران دریاچه پهناوری گسترده بوده است. این دریا با شروع عهد خشكسالی به تدریج خشك شده و اكنون در محل آن كویر بزرگ مركزی برجاست. در اواخر هزاره ششم در سرزمین حاصلخیز رسوبی در جوار كوهستان و حاشیه كویر مركزی اولین استقرارها در ناحیه سیلك شناسایی شده است. یكی از مهمترین عوامل این امر كه موجب استقرار طولانی در این ناحیه گردیده را میتوان وجود چشمه فین در 2 كیلومتری این ناحیه ذكر كرد. در واقع مهمترین عامل شكلگیری تمدنها از قدیمیترین دورانها در این ناحیه، وجود آب سرشار و دائمی در سرچشمه فین است، كه باعث جذب انسان به این منطقه شده و در شكلگیری و پیشرفت تمدن در این ناحیه نقش اساسی ایفا نموده است. از دوران هخامنشی این ناحیه مطلب خاصی نمیدانیم، تنها در روستای مرق مجموعهای از سكههای داریوش سوم به همراه تعدادی سكههای سلوكی یافت شده است. وجود آتشكده نیاسر بجای مانده از زمان ساسانیان در حومه كاشان نشان از آبادانی و معمور بودن ناحیه در آن دوران دارد، به حدی كه طبق گزارشهای اعثمكوفی در جنگ نهاوند، دلاوری از ناحیه كاشان (آذرگرد) با بیش از بیست هزار سوار در این نبرد شركت داشته كه رویاروی لشكر اعراب ایستاده اند. و دست آخر اینكه حمدا. . . مستوفی در نزهته القلوب بنای شهر كاشان را در دوره اسلامیبه زبیده خاتون همسر هارون الرشید نسبت داده است.

 

[Nicol]

ناحیه فین ​

«فین قصبهای است در بخش مركزی شهرستان كاشان كه دارای دو قسمت جداگانه فین بزرگ و فین كوچك است، و بعضی آن را فینین نامند. فین در شش هزار گزی باختر كاشان قرار گرفته است و به واسطه كثرت اشجار و آب و هوای خوب یكی از تفرجگاههای اطراف كاشان است، آب آن از چشمه معروف سلیمانیه و سفیدآب تأمین میشود و . . . (لغتنامه دهخدا). طبق نوشته دونالد ویلبر در كتاب باغهای ایرانی و كوشكهای آن: «وقتی مسافر به شهر تاریخی كاشان نزدیك میگردد میتواند در سمت راست جاده، باغ فین را با سروهای زیبایش مشاهده كند، با بازدید از این نقطه میتوان گفت كه مهمترین نقطه این شهر را دیده است.»
قدیمیترین منبعی كه در مورد تاریخ فین و آبهای آن اشاراتی دارد، كتاب تاریخ قم (تألیف سال 378 هجری قمری) است كه البته مانند بسیاری از مناطق دیگر پایهگذاری آن را با شخصیتهای اساطیری آمیخته چنین مینویسد: «فین آن را بشتاسب بنا كرد و در آن وقت كه با ارجاسف ملك ترك كارزار كرد و كاریزهای آن دیه را با اشارت ملك جم بیرون آورده و بسیار آبند»
فین كوچك كه باغ فین نیز در آن واقع است، دارای 17 محله میباشد، این محلات عبارتند از: محله سرپایین، محله پشت باغ، محله مصلی، محله ملتی، محله رودخانه، محله باغكهنه، محله سازمان آب، محله ملاقطب، محله انار، محله توتستان، محله زیارت، محله شاهزاده ابراهیم، محله گذر، محله پنجروزه، محله حیدری، محله تنبیلی، زبان مردم فین فارسی است، ولی زبان محلی كه ریشههای فرس قدیم دارد در این قسمت رایج است. مذهب مردم فین شیعه اثنی عشری است.
مفضلبنسعد مافروخی در كتاب محاسن اصفهان چنین آورده است كه: «و به دیه ابروز كاشان كاریزی هست اسفذاب نام مشرب اهل آن دیه و صحراها و دیههایی چند كه در آن حوالی واقع است و به دیه پین غایض میشود» از این نوشته چنین استناد میشود كه نام قدیمیفین «پین» بوده است و بعدها بر اثر استعمال لغت به فین تبدیل شده است و نیز اینكه یكی از منابع تأمین آب فین سفیدآب است. در ادامه كتاب از حضور عمروبنلیث صفاری در كنار این رودخانه، و شگفتی او از این آب و جستجوی او برای یافتن سرچشمه آن كه بینتیجه مانده است، صحبت به میان آمده است.

چشمه سلیمانیه ​

در جنوب باغ فین چشمه آبی موسوم به چشمه سلیمانیه، با قریب به دوازده سنگ آب وجود دارد. آب آن فوق العاده صاف است ولی به واسطه داشتن بعضی املاح برای آشامیدن مناسب نیست. آب چشمه فین به واسطه كیفیتهای خاص خود مانند صافی و پاكی و روشنایی كمنظیر و همچنین كیفیت ثابت و تغییر ناپذیرش همواره مشهور و ضربالمثل بوده است و طبق نوشته فلاندن «مردم برای این آب عقاید موهوم دارند و میگویند خاصیت طبی دارد» این چشمه از بن صخرههایی به نام كوه دندانه و شكاف تخته سنگهای معدن گچ و آهك واقع در شش كیلومتری غرب كاشان از زمین میجوشد.
در وجه تسمیه این چشمه دو روایت نقل میشود:
الف: كاشان یكی از مراكز یهودی نشین ایران بوده كه طبق آمارگیری كه در دوران شاه عباس دوم انجام شده است بیش از 1000 خانوار یهودی در این شهر سكونت داشتهاند و در آن دوران با حضور چند تن از علمای یهود در این شهر لقب اورشلیم دوم به آن اطلاق شده است. یهودیان ساكن در این شهر برای این آب قداست خاصی قائل بودهاند زیرا معتقد بودند كه این چشمه از معجزات سلیمان نبی است، از همین روی آن را به نام چشمه سلیمانیه نامیده اند.
ب: برخی نیز اعتقاد دارند در دوران شاه سلیمان صفوی در اطراف این چشمه صفه یا بنایی ساخته شده است، به این سبب آن را به نام سلیمان صفوی چشمه سلیمانیه خوانند.
یك نظر حیدرصفدر به سلیمان شاه كرد آب سرچشمه فین را ز عصا پیدا كرد كه البته هر دو، روایتهایی شفاهی هستند كه برای آن سند مكتوبی موجود نیست اما در فرهنگ عامه مورد قبول واقع گردیده اند.
​

 

[Nicol]

سابقه تاریخ باغ فین ​

1- باغ كهنه ​

وجود باغ فین به دوران آلبویه منسوب است كه از این دوران شواهدی در دست نیست و اثبات این مطلب نیاز به تحقیقات و كاوشهای باستانشناسی دارد. بعد از این دوران نیز وجود باغ فین را به دوران ایلخانی منسوب كردهاند، یاقوتحموی (قرن هشتم) نیز از گشت و گزار مردم كاشان در اطراف باغات فین یاد كرده است.
در دوران آغازین حكومت شاهاسماعیل صفوی (909 هجری قمری) مردم كاشان كه از رسمیشدن مذهب شیعه به شوق آمده بودند، مشتاقانه در انتظار دیدار شاه محبوب خود به آذینبندی كوچه و خیابان شهر پرداختند. شاهاسماعیل به كاشان آمد، در باغ فین جلوس كرد، و در سرچشمه فین بار عام داد. همه اقشار مردم ـ در این جشن و سرور شركت كردند و پس از مراسم تشریفات به طعام دعوت شدند. شاه از آن همه احساسات و پذیراییهای بسیار شادمان شد و در پایان دستور برپایی جشن خلعت داد. (شاهاسماعیل دو بار باغ فین آمد و در آنجا جشن و سرور برپا كرده است.)
كاشان در دوران صفوی اهمیت فراوانی مییابد كه دلایل زیر را میتواند برای آن برشمرد.
1- توجه پادشاهان صفوی به مذهب شیعه و شهرهایی كه مركز شیعیان و علمای شیعه بودند، موجب اهمیت یافتن كاشان گردید.
2- اهمیتی كه پادشاهان صفوی برای صنایع دستی و هنر قائل بودند؛ با وجود هنرمندان و صنعتگران مختلف (كاشیكاری، قالی بافی، ابریشمبافی. . .) در این شهر، بر اهمیت آن افزوده گردید.
3- اهمیت یافتن اصفهان و پایتخت شدن آن موجب گردید كه شهرهای پیرامون آن از جمله كاشان كه بر سر راههای ری و خراسان قرار داشت آباد گردیده و صنایع و بازرگانی آن رونق گیرد.
4- قرار گرفتن كاشان بر سر راه تجاری بندرعباس.
این عوامل باعث شد كه كاشان در دوران صفوی از نظر مذهب، وسعت، ثروت و زیبایی دومین شهر ایران به شمار رفته و بازارهای آن پر از اجناس و كالاهای مختلف و مساجد و اماكن مذهبی، پر رونق و مركز علمی و فرهنگیاش فعال گردد. به نقل از سفرنامه فیگوئروآ: «شهر كاشان همواره مورد توجه پادشاهان ایران بوده است، نخست از این جهت كه اهالی آن بسیار صدیق و خوشمشربند، و دو دیگر بخاطر آنكه مركز تولید پارچههای ابریشمی و به خصوص قالیهای بسیار ظریف و مرغوبی است كه در سراسر جهان نظیر ندارد و از این طریق ثروت سرشاری را جلب میكند.»

​

​

2- باغ فین ​

1- در اواخر دوران شاه طهماسب زلزله مهیبی در شهر كاشان روی داد. كانون آن در منطقه فین بوده و در آنجا آسیب فراوانی به بناها وارد كرده است. پس از شاه طهماسب تا به حكومت رسیدن شاه عباس اول دو تن از خاندان صفوی به حكومت رسیدند. (شاه َاسماعیل دوم، و محمد خدابنده پدر شاه عباس) در تمامیاین دوران حكومت مركزی ضعیف بوده و چندین سال حكومت كاشان در دست تركمنان افتاده است كه در آن دوران خرابیهای بسیاری به بار آوردهاند.
2- در عهد شاه عباس پس از رفع فتنه تركمنها، شاه صفوی اوامری جهت عمران و آبادانی كاشان و تدارك وسایل توسعه و ترقی صنایع محلی و بهبود اوضاع عمومی آنجا صادر كرد و آقا خضرنهاوندی حاكم كاشان مأمور اجرای آن شد. حسن نراقی در كتاب آثار تاریخی شهرستانهای كاشان و نطنز آورده است:
«شاه عباس چون بنای سالخورده و ویران گشته فین را خور همسری با چشمه سلیمانیه و همت والای خود نمیدید، از این رو طرح كاخ جدیدی بدینگونه پی افكنده شد. مظهر آب روان چشمه را قریب500 متر بالاتر از باغ قدیم یعنی در مكان چشمه كنونی قرار داد و باغشاه جدید را در محدوده زمینهای نوگیر به ابعاد 157 متر طول شرقی و غربی در 142 متر عرض شمالی و جنوبی حصار بندی كرد و در چهارگوشه آن برجهای گرد و مرتفعی بنا كرد و. . .» ​

​

شاه عباس برای رفع خطر سیل در حدود یك كیلومتری جنوب باغ سدی مستحكم با سنگ و ساروج ساخت كه هنوز هم پا برجاست.
خضرنهاوندی سالها در كاشان حكومت كرد و در طی این دوران بر قدرت خود افزود، تا جایی كه قدرتش به حدی رسید كه شاه عباس از نفوذ او احساس خطر كرد.
در سال 1016 هجری قمری به هنگام حضور شاه عباس (احتمالاً در باغ فین) كلهپزی با كارد به او حمله كرد و وی را از پای در آورد از آنجایی كه برادر وی ملاعبدالباقی نهاوندی صاحب كتاب «مآثر رحیمی» پس از قتل برادر به هندوستان فرار كرده و بر طبق نوشته های او، این نتیجه دور از ذهن نیست كه این قتل، قتلی سیاسی بوده و به فرمان شاه اجرا شده است. در این باره حتی اسكندربیگ منشی نیز سكوت كرده است و مطلبی در كتاب عالم آرای عباسی ننوشته است.
شاه صفی پس از مرگ شاه عباس به حكومت رسید. او نیز مانند پدر خود برای عمران و آبادی این باغ كوشید و طبقه فوقانی بنای شترگلوی صفوی با چوب و آهن در زمان او ساخته شد (سال 1050 هجری قمری) تا وی بتواند مناظر اطراف را از بلندترین نقطه مشاهده كند. شاه صفی نیز چندین بار به كاشان و باغ فین آمده است و در آخرین سفر خود در عمارت دولتخانه كه از ابنیه دوران شاه عباس است بر اثر افراط در خوردن شراب از پای درآمد و فرزندش عباس دوم در سن 10 سالگی در آنجا تاجگذاری كرد.
لكهارت مینویسد: «شاه سلیمان و شاه سلطانحسین نیز حین عبور از كاشان مدتی در عمارتهای دولتخانه و باغ فین با تشریفات توقف و كامرانی می نموده اند.»

​

​

 

[Nicol]

قتل امیر كبیر در حمام فین كاشان

در ماه ذیقعده 1267 هجری قمری هنگام بازگشت ناصرالدین شاه از اصفهان به پایتخت وی به اتفاق میرزا تقی خان امیركبیر یك هفته در این باغ به سر برد. امیركبیر در آنجا به شاه اصرار كرد كه میرزا علیخان پیشخدمت خاصه شاه را كه محرم اسرار او بود از درگاه سلطنتی اخراج و به گروس تبعید كند و ناصرالدین شاه با تمام ناگواری به این خواسته امیر تن داد و این گواه بر قدرت امیر در آن زمان بود. اما این قدرت دیری نپایید، چند ماهی از این واقعه نگذشته بود كه در سال 1268 هجری قمری امیركبیر به كاشان تبعید شد، و پس از چهل روز در 18 ربیع الاول 1268 هجری قمری بر اثر سعایت بدخواهان در حمام كوچك باغ (حمام صفوی) به قتل رسید و باغ فین را در ماتم و اندوهی ابدی فرو برد. .
در دوران محمدعلیشاه (دوران مشروطه خواهی) نایب حسین كاشی و پسرانش در حدود 14 سال در اطراف كاشان و حتی در نواحی یزد بنای یاغیگری گذاشتند و در این دوران آسیب فراوانی به باغ و اشیاء و درختان آن وارد كردند. پس از این مدت سرانجام دولت مركزی توانست كه این شورش را كنترل كند و نایبحسین و پسرش ماشاءا . . . خان دستگیر شدند؛ دیوان حربی در مورخه 5 سنبله 1298 خورشیدی مطابق با 1337 هجری قمری در باغ تشكیل شد و حكم اعدام یاغیان را صادر كرد پس از آن به مرور باغ مورد توجه قرار گرفت و برخی از خرابیها مرمت گردید، تا اینكه سرانجام در تاریخ 15 آذر 1314 خورشیدی به شماره 238 در فهرست آثار ملی ثبت گردید.