Maryam
متخصص بخش ادبیات
طرح بهشت درچارچوب دار
فرش ايراني را مي‌توان از نظر طرح و نقش به دو گروه كلي تقسيم كرد، فرش‌هايي با طرح هندسي و فرش‌هايي با نقوش منحني كه به نام فرش‌هاي گلدار هم شناخته مي‌شوند.
تمام فرش‌هاي اين گروه با خطوط افقي، عمودي و موربي كه در اندازه‌هاي مختلف و نقش‌هاي تكرار شونده در سراسر فرش قرار مي‌گيرند تزئين مي‌شوند. اين قالي‌ها توسط ايل‌هاي چادرنشين بافته مي‌شود كه هر يك نقوش و موتيف‌هاي خاص خود را دارند. يك روش مهم تشخيص اين كه فرش مورد نظر حاصل دست چه ايلي و در چه منطقه‌اي است، از طريق همين نقوش ويژه ميسر مي‌شود.
يك خصوصيت برجسته قالي ايراني، نقش‌هاي پيچيده و نمادين آن است كه همواره متخصصان و هنردوستان را در سراسر جهان به تحسين واداشته است. عده بسياري عقيده دارند كه نقش قالي ايراني بر خلاف آنچه تصور مي‌شود نمادين يا سمبوليك نيست، بلكه بازتاب آن احساس قرابت و نزديكي است كه فرد ايراني نسبت به محيط اطراف خود و نقش‌هاي موجود در طبيعت در خود داشته است.
طبيعت، بزرگ‌ترين منبع الهام طراحان فرش بوده است. گاهي نيز بعضي طراحان نقوشي از فرهنگ‌هاي ديگر چون چين و عربستان را در طرح‌هاي خود وارد كرده‌اند. طراحي فرش در ايران از سابقه‌اي چندين صد ساله برخوردار است كه با نقوش نزديك به طبيعت درخت، گل، پرنده و ابر اجرا مي‌شده است و اين اشكال با عبور از هر نسل به تدريج ساده و انتزاعي شده و در عين حال به پيچيدگي نقوش آن افزوده گشته است. يك شكل عمده در فرش ايراني بخصوص در انواع بزرگ‌تر آن، طرح لچكي يا استفاده از يك قاب بيضي يا گاهي متمايل به لوزي در مركز است كه نقش‌ها در دور و ميان آن قرار مي‌گيرند و به آن ترنج مي‌گويند.
طي ساليان، پژوهشگران هنر و متخصصان قاليبافي و هنرهاي دستي در زمينه طبقه‌بندي طرح‌ها و نقوش قالي ايراني به كوشش‌هايي دست زده‌اند و آنها را به 17 گروه اصلي تقسيم كرده‌اند كه البته هر يك داراي طرح فرعي است. اين 17 گروه از اين قرارند:
طرح ابنيه باستاني: در اين طرح، نقوش با الهام از كاشيكاري، ساختار و اشكال هندسي بناها به وجود مي‌آيند. از نقش‌هاي اصلي اين سبك، چندين طرح فرعي حاصل شده كه از بين آنها مي‌توان به طرح‌هاي تخت جمشيد، طاق بستان، طاق كسري (ايوان مدائن) و طرح جديدتر زير خاكي را نام برد.
طرح شاه‌عباسي: شاه‌عباس صفوي ازجمله شخصيت‌هاي تاثيرگذار در هنر ايران به شمار مي‌رود و طرح شاه‌عباسي نيز با گل زنبق درشت و معروفش كه گل شاه‌عباسي ناميده مي‌شود ازجمله طرح‌هاي محبوب زمان او به شمار مي‌رود. در فرش‌هايي با اين نقوش، گل شاه‌عباسي با برگ‌ها و گل‌ها جلوه مي‌كند. ازجمله طرح‌هاي فرعي اين طرح مي‌توان به شيخ صفي، درخت، حيوان، شاه‌عباسي مزين و لچك ترنج اشاره كرد.
طرح اسليمي يا مارپيچ: عنصر اصلي اين طرح، شاخه‌هاي مارپيچي هستند كه با گل و برگ احاطه شده و انشعاب‌هاي آن به نقوش اسليمي ختم مي‌شوند. معروف‌ترين اسليمي‌ها، اسليمي دهن‌اژدر است. در اين نوع اسليمي انتهاي هر شاخه به 2 بخش متقارن منشعب مي‌گردد و به صورت دهان اژدها نشان داده مي‌شود و روي ساقه شاخه‌ها جوانه‌هايي در نقاط مختلف تزئين شده است كه بيشتر اين جوانه‌ها را اسليم مي‌نامند. شايد كلمه اسليمي از اسليم به معناي جوانه باشد و شايد هم اين لغت مصغر اسلامي باشد، مي‌دانيم كه در هنرهاي اسلامي از اين طرح بسيار استفاده شده است.
اين طرح به دليل تغييرات و دخل و تصرف‌ها به گروه‌هاي فرعي بسيار تقسيم شده است. مانند اسليمي، اسليمي‌بندي، اسليمي شكسته، اسليمي دهان‌اژدر، اسليمي لچك ترنج، اسليمي ترنجدار و اسليمي ماري.
طرح افشان: در طرح‌هاي افشان، نقوش معمولا از يك نوع (مثلا گل يا پرنده) بوده و به يكديگر متصل هستند. قلم طراح در طول اجراي طرح‌هاي افشان از ابتدا تا انتها روي كاغذ باقي مي‌ماند و طرح در هيچ نقطه‌اي قطع نمي‌شود.تنها در جاهايي كه شاخ و برگ‌ها در زمينه پخش و پراكنده مي‌شوند، طرح از هم گشوده مي‌شود. طرح‌هاي ختايي افشان، دسته گل افشان، طرح حيواني افشان و ترنج افشان ازجمله طرح‌هاي فرعي اين طرح هستند.
طرح تزئيني: بعضي از اين طرح‌ها شبيه نقش بافته‌هاي مناطق مرزي كشورهاي همسايه با ايران است و گاهي به نام آنها شهرت يافته است. تحقيقات فراوان نشان مي‌دهد كه بعضي از آنها در واقع ايراني هستند و توسط همسايگان ايران الگوبرداري شده‌اند. بعضي از اين طرح‌هاي مشهور عبارتند از طرح افغاني، طرح قفقازي و گوبلن.
طرح‌بندي (بندبندي): هنگامي كه يك بخش كوچك از طرح تكرار شود و در طول و عرض قالي نقشي پيوسته ايجاد كند، نقش حاصل، طرح‌بندي ناميده مي‌شود. در زير مجموعه طرح‌بندي گروه‌هاي متعددي وجود دارند كه ازجمله مي‌توان به بندي مستوفي، بندي شكسته، بندي كتيبه، بندي ورامين، بندي درختي، بندي مجلسي، بندي بختياري و بندي خشتي اشاره كرد.
طرح بوته: اساس اين طرح، موتيف سرو خميده (بوته) است كه از قديمي‌ترين نقوش ايران و هند است. در قالي ايران، اين طرح شكل‌ها و اندازه‌هاي متعددي مي‌يابد. بعضي از طرح‌هاي فرعي مشهور بوته عبارتند از: بته (بوته) جقه، بوته سرابند، بوته خرقه‌اي، بوته قلمدان اصفهان، بوته سنندجي و بوته افشاري.
طرح درختي: هرچند استفاده از شاخه‌هاي ساده و انتزاعي در طراحي قالي ايراني بسيار معمول است، اما نقوش درختي به خاطر شباهت مشخص خود به فرم‌هاي طبيعي از آن متمايز است. در ميان شاخه‌هاي فرعي اين طرح مي‌توان به درخت و حيوان، درخت گلداني و بيد مجنون اشاره كرد.
طرح شكارگاه: درست مانند طرح درختي، حيوانات موجود در اين طرح هم بسيار نزديك به طبيعت ترسيم مي‌شوند. طرح‌هاي فرعي آن شامل شكارگاه خشتي، شكارگاه لچكي و شكارگاه افشان هستند.
طرح قابي يا خشتي: اساس اين طرح استفاده از قاب‌هاي متعددي است كه در هر يك تصوير مستقلي وجود دارد كه مي‌تواند تكراري يا تك باشد. ازجمله طرح‌هاي فرعي آن مي‌توان به خشتي مارپيچ و خشتي ستوني اشاره كرد.
طرح گل‌فرنگ (گل اروپايي): اين طرح در اصل تركيب‌بندي‌هايي با نقوش اصيل ايراني است كه در آنها گل سرخ با رنگ‌هاي تيره و روشن وجود داشت و بعدها به خاطر طبيعت‌گرا بودن به طرح اروپايي يا فرنگي مشهور شد. ازجمله زيرگروه‌هاي اين طرح مي‌توان طرح گل بيجار، گل مستوفي، گل خشتي، دسته گل و گل و مرغ را نام برد.
تركمن يا بخارا: طرح فرش‌هاي تركمن از لحاظ هندسي و شكستگي خطوط در رديف طرح‌هاي ايلي و خاص مردم كوچ‌نشين است كه به طور ذهني و بدون نقشه بافته مي‌شود. تركمني قاب يموني، تركمني شانه‌اي، تركمني غزال گز (چشم آهو)، تركمني آخال، تركمني چهار قاب، تركمني خورجيني و تركمني قاشقي، طرح‌هاي فرعي اين طرح را تشكيل مي‌دهند.
طرح گلداني: در اين طرح، گلدان در اندازه‌هاي مختلف به كار برده مي‌شود. ممكن است يك گلدان بزرگ تمام قالي را بپوشاند يا نقش گلدان‌هاي كوچك در سراسر فرش تكرار شود. اين طرح زير مجموعه بزرگي دارد كه گلدان ختايي، گلدان دو طرفه، گلدان محرابي، گلدان افشان، گلدان حاجي خانم و گلدان لچك ترنجي از آن جمله‌اند.
طرح ماهي درهم: هرچند اين طرح توسط طراحان امروزي بسيار متنوع و غني شده است، اما نقش آن در اصل محصول خلاقيت چادرنشيناني است كه آن را حفظ كرده‌اند. اين طرح براي اولين بار در بيرجند بافته شد و طرح آن به‌زودي از محبوبيت فراواني برخوردار شده و تا شهرهاي دوري چون همدان و آذربايجان نيز رواج يافت و در هر ناحيه خصوصيات خاصي پيدا كرد. از اين رو طرح ماهي درهم تنوع زيادي دارد كه ماهي كردستان، ماهي ريز، ماهي فراهان از آن جمله‌اند.
طرح محرابي يا سجاده‌اي: اين طرح با زمينه ساده، ستون‌ها و شمعدان‌هايي در دو طرف و نقوش گل و گياه اجرا مي‌شود. طرح‌هاي فرعي آن شامل محرابي گلدان و ستون‌دار، محراب و منظره و محراب و شمعدان است.
طرح محرمات: اين نام به طرحي اطلاق مي‌شود كه به شكل نوارهايي در طول قالي اجرا مي‌شود. هر نوار داراي نقش‌ها و رنگ‌هاي خاص خودش است.اين طرح در بعضي از مناطق ايران طرح قلمداني ناميده مي‌شود. زير مجموعه آن شامل قلمداني افشان، گل ريز (با پس زمينه تك‌رنگ) و بوته (با رنگ‌هاي متعدد پس‌زمينه).
طرح مركب: علاوه بر طرح‌هاي اصيل و اورژينال، طرح‌ها در گذر زمان با يكديگر تركيب شده و طرح‌هاي تركيبي از به هم پيوستن 2 يا چند طرح اصلي به وجود آمده‌اند.
فرش ايراني را مي‌توان از نظر طرح و نقش به دو گروه كلي تقسيم كرد، فرش‌هايي با طرح هندسي و فرش‌هايي با نقوش منحني كه به نام فرش‌هاي گلدار هم شناخته مي‌شوند.
طرح‌هاي هندسي
تمام فرش‌هاي اين گروه با خطوط افقي، عمودي و موربي كه در اندازه‌هاي مختلف و نقش‌هاي تكرار شونده در سراسر فرش قرار مي‌گيرند تزئين مي‌شوند. اين قالي‌ها توسط ايل‌هاي چادرنشين بافته مي‌شود كه هر يك نقوش و موتيف‌هاي خاص خود را دارند. يك روش مهم تشخيص اين كه فرش مورد نظر حاصل دست چه ايلي و در چه منطقه‌اي است، از طريق همين نقوش ويژه ميسر مي‌شود.
طرح‌هاي منحني
يك خصوصيت برجسته قالي ايراني، نقش‌هاي پيچيده و نمادين آن است كه همواره متخصصان و هنردوستان را در سراسر جهان به تحسين واداشته است. عده بسياري عقيده دارند كه نقش قالي ايراني بر خلاف آنچه تصور مي‌شود نمادين يا سمبوليك نيست، بلكه بازتاب آن احساس قرابت و نزديكي است كه فرد ايراني نسبت به محيط اطراف خود و نقش‌هاي موجود در طبيعت در خود داشته است.
طبيعت، بزرگ‌ترين منبع الهام طراحان فرش بوده است. گاهي نيز بعضي طراحان نقوشي از فرهنگ‌هاي ديگر چون چين و عربستان را در طرح‌هاي خود وارد كرده‌اند. طراحي فرش در ايران از سابقه‌اي چندين صد ساله برخوردار است كه با نقوش نزديك به طبيعت درخت، گل، پرنده و ابر اجرا مي‌شده است و اين اشكال با عبور از هر نسل به تدريج ساده و انتزاعي شده و در عين حال به پيچيدگي نقوش آن افزوده گشته است. يك شكل عمده در فرش ايراني بخصوص در انواع بزرگ‌تر آن، طرح لچكي يا استفاده از يك قاب بيضي يا گاهي متمايل به لوزي در مركز است كه نقش‌ها در دور و ميان آن قرار مي‌گيرند و به آن ترنج مي‌گويند.
طي ساليان، پژوهشگران هنر و متخصصان قاليبافي و هنرهاي دستي در زمينه طبقه‌بندي طرح‌ها و نقوش قالي ايراني به كوشش‌هايي دست زده‌اند و آنها را به 17 گروه اصلي تقسيم كرده‌اند كه البته هر يك داراي طرح فرعي است. اين 17 گروه از اين قرارند:
طرح ابنيه باستاني: در اين طرح، نقوش با الهام از كاشيكاري، ساختار و اشكال هندسي بناها به وجود مي‌آيند. از نقش‌هاي اصلي اين سبك، چندين طرح فرعي حاصل شده كه از بين آنها مي‌توان به طرح‌هاي تخت جمشيد، طاق بستان، طاق كسري (ايوان مدائن) و طرح جديدتر زير خاكي را نام برد.
طرح شاه‌عباسي: شاه‌عباس صفوي ازجمله شخصيت‌هاي تاثيرگذار در هنر ايران به شمار مي‌رود و طرح شاه‌عباسي نيز با گل زنبق درشت و معروفش كه گل شاه‌عباسي ناميده مي‌شود ازجمله طرح‌هاي محبوب زمان او به شمار مي‌رود. در فرش‌هايي با اين نقوش، گل شاه‌عباسي با برگ‌ها و گل‌ها جلوه مي‌كند. ازجمله طرح‌هاي فرعي اين طرح مي‌توان به شيخ صفي، درخت، حيوان، شاه‌عباسي مزين و لچك ترنج اشاره كرد.
طرح اسليمي يا مارپيچ: عنصر اصلي اين طرح، شاخه‌هاي مارپيچي هستند كه با گل و برگ احاطه شده و انشعاب‌هاي آن به نقوش اسليمي ختم مي‌شوند. معروف‌ترين اسليمي‌ها، اسليمي دهن‌اژدر است. در اين نوع اسليمي انتهاي هر شاخه به 2 بخش متقارن منشعب مي‌گردد و به صورت دهان اژدها نشان داده مي‌شود و روي ساقه شاخه‌ها جوانه‌هايي در نقاط مختلف تزئين شده است كه بيشتر اين جوانه‌ها را اسليم مي‌نامند. شايد كلمه اسليمي از اسليم به معناي جوانه باشد و شايد هم اين لغت مصغر اسلامي باشد، مي‌دانيم كه در هنرهاي اسلامي از اين طرح بسيار استفاده شده است.
اين طرح به دليل تغييرات و دخل و تصرف‌ها به گروه‌هاي فرعي بسيار تقسيم شده است. مانند اسليمي، اسليمي‌بندي، اسليمي شكسته، اسليمي دهان‌اژدر، اسليمي لچك ترنج، اسليمي ترنجدار و اسليمي ماري.
طرح افشان: در طرح‌هاي افشان، نقوش معمولا از يك نوع (مثلا گل يا پرنده) بوده و به يكديگر متصل هستند. قلم طراح در طول اجراي طرح‌هاي افشان از ابتدا تا انتها روي كاغذ باقي مي‌ماند و طرح در هيچ نقطه‌اي قطع نمي‌شود.تنها در جاهايي كه شاخ و برگ‌ها در زمينه پخش و پراكنده مي‌شوند، طرح از هم گشوده مي‌شود. طرح‌هاي ختايي افشان، دسته گل افشان، طرح حيواني افشان و ترنج افشان ازجمله طرح‌هاي فرعي اين طرح هستند.
نكته: طي ساليان، پژوهشگران هنر و متخصصان قاليبافي و هنرهاي دستي در زمينه طبقه‌بندي طرح‌ها و نقوش قالي ايراني به كوشش‌هايي دست زده‌اند و آنها را به 17 گروه اصلي تقسيم كرده‌اند
طرح تزئيني: بعضي از اين طرح‌ها شبيه نقش بافته‌هاي مناطق مرزي كشورهاي همسايه با ايران است و گاهي به نام آنها شهرت يافته است. تحقيقات فراوان نشان مي‌دهد كه بعضي از آنها در واقع ايراني هستند و توسط همسايگان ايران الگوبرداري شده‌اند. بعضي از اين طرح‌هاي مشهور عبارتند از طرح افغاني، طرح قفقازي و گوبلن.
طرح‌بندي (بندبندي): هنگامي كه يك بخش كوچك از طرح تكرار شود و در طول و عرض قالي نقشي پيوسته ايجاد كند، نقش حاصل، طرح‌بندي ناميده مي‌شود. در زير مجموعه طرح‌بندي گروه‌هاي متعددي وجود دارند كه ازجمله مي‌توان به بندي مستوفي، بندي شكسته، بندي كتيبه، بندي ورامين، بندي درختي، بندي مجلسي، بندي بختياري و بندي خشتي اشاره كرد.
طرح بوته: اساس اين طرح، موتيف سرو خميده (بوته) است كه از قديمي‌ترين نقوش ايران و هند است. در قالي ايران، اين طرح شكل‌ها و اندازه‌هاي متعددي مي‌يابد. بعضي از طرح‌هاي فرعي مشهور بوته عبارتند از: بته (بوته) جقه، بوته سرابند، بوته خرقه‌اي، بوته قلمدان اصفهان، بوته سنندجي و بوته افشاري.
طرح درختي: هرچند استفاده از شاخه‌هاي ساده و انتزاعي در طراحي قالي ايراني بسيار معمول است، اما نقوش درختي به خاطر شباهت مشخص خود به فرم‌هاي طبيعي از آن متمايز است. در ميان شاخه‌هاي فرعي اين طرح مي‌توان به درخت و حيوان، درخت گلداني و بيد مجنون اشاره كرد.
طرح شكارگاه: درست مانند طرح درختي، حيوانات موجود در اين طرح هم بسيار نزديك به طبيعت ترسيم مي‌شوند. طرح‌هاي فرعي آن شامل شكارگاه خشتي، شكارگاه لچكي و شكارگاه افشان هستند.
طرح قابي يا خشتي: اساس اين طرح استفاده از قاب‌هاي متعددي است كه در هر يك تصوير مستقلي وجود دارد كه مي‌تواند تكراري يا تك باشد. ازجمله طرح‌هاي فرعي آن مي‌توان به خشتي مارپيچ و خشتي ستوني اشاره كرد.
طرح گل‌فرنگ (گل اروپايي): اين طرح در اصل تركيب‌بندي‌هايي با نقوش اصيل ايراني است كه در آنها گل سرخ با رنگ‌هاي تيره و روشن وجود داشت و بعدها به خاطر طبيعت‌گرا بودن به طرح اروپايي يا فرنگي مشهور شد. ازجمله زيرگروه‌هاي اين طرح مي‌توان طرح گل بيجار، گل مستوفي، گل خشتي، دسته گل و گل و مرغ را نام برد.
تركمن يا بخارا: طرح فرش‌هاي تركمن از لحاظ هندسي و شكستگي خطوط در رديف طرح‌هاي ايلي و خاص مردم كوچ‌نشين است كه به طور ذهني و بدون نقشه بافته مي‌شود. تركمني قاب يموني، تركمني شانه‌اي، تركمني غزال گز (چشم آهو)، تركمني آخال، تركمني چهار قاب، تركمني خورجيني و تركمني قاشقي، طرح‌هاي فرعي اين طرح را تشكيل مي‌دهند.
طرح گلداني: در اين طرح، گلدان در اندازه‌هاي مختلف به كار برده مي‌شود. ممكن است يك گلدان بزرگ تمام قالي را بپوشاند يا نقش گلدان‌هاي كوچك در سراسر فرش تكرار شود. اين طرح زير مجموعه بزرگي دارد كه گلدان ختايي، گلدان دو طرفه، گلدان محرابي، گلدان افشان، گلدان حاجي خانم و گلدان لچك ترنجي از آن جمله‌اند.
طرح ماهي درهم: هرچند اين طرح توسط طراحان امروزي بسيار متنوع و غني شده است، اما نقش آن در اصل محصول خلاقيت چادرنشيناني است كه آن را حفظ كرده‌اند. اين طرح براي اولين بار در بيرجند بافته شد و طرح آن به‌زودي از محبوبيت فراواني برخوردار شده و تا شهرهاي دوري چون همدان و آذربايجان نيز رواج يافت و در هر ناحيه خصوصيات خاصي پيدا كرد. از اين رو طرح ماهي درهم تنوع زيادي دارد كه ماهي كردستان، ماهي ريز، ماهي فراهان از آن جمله‌اند.
طرح محرابي يا سجاده‌اي: اين طرح با زمينه ساده، ستون‌ها و شمعدان‌هايي در دو طرف و نقوش گل و گياه اجرا مي‌شود. طرح‌هاي فرعي آن شامل محرابي گلدان و ستون‌دار، محراب و منظره و محراب و شمعدان است.
طرح محرمات: اين نام به طرحي اطلاق مي‌شود كه به شكل نوارهايي در طول قالي اجرا مي‌شود. هر نوار داراي نقش‌ها و رنگ‌هاي خاص خودش است.اين طرح در بعضي از مناطق ايران طرح قلمداني ناميده مي‌شود. زير مجموعه آن شامل قلمداني افشان، گل ريز (با پس زمينه تك‌رنگ) و بوته (با رنگ‌هاي متعدد پس‌زمينه).
طرح مركب: علاوه بر طرح‌هاي اصيل و اورژينال، طرح‌ها در گذر زمان با يكديگر تركيب شده و طرح‌هاي تركيبي از به هم پيوستن 2 يا چند طرح اصلي به وجود آمده‌اند.
مجله اينترنتي فريا