علی‌اکبر(ع) از فرزندان امام حسین(ع) است که پس از دلاوری‌های بسیار در صحرای کربلا به شهادت رسید. پیرامون زندگی این حضرت، سوالاتی وجود دارد که «مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات » تلاش کرده است به برخی از این سوال‌ها پاسخ دهد:
سن واقعی حضرت علی‌اکبر(ع)
پیرامون ولادت حضرت علی اکبر(ع) تاریخ دقیق و روشنی که ما را به مدت عمر آن حضرت راهنمایی نماید و یا اینکه سن و سال آن جناب را کاملا مشخص کند، وجود ندارد. بیشتر مورخینی که متعرض زندگانی آن حضرت شده اند، در ضمن وقایع سال 61 هجری قمری و حوادث عاشورا مطرح کرده اند.
در مورد سن و سال آن جناب، بین مورخین تفاوت فاحشی وجود دارد که برخی آنجناب را 19 ساله و عده ای 20 ساله و بعضی 38 ساله گفته اند و حتی گروهی گفته اند که آنجناب در روز عاشورا بالغ نبوده در عین حال عده ای سن آنجناب را 33 سال ذکر کرده‌اند.
با توجه به اختلافات فوق که در تعیین عمر حضرت علی اکبر(ع) وجود دارد، لقب «اکبر» نیز مجهول می نماید، لذا عده ای از بزرگان علم و فقاهت، در اینکه آیا لقب اکبر برای امام سجاد(ع) بوده و یا لقب برادرش علی است که در کربلا به شهادت رسیده است، توقف نموده و در این مورد مطلبی نفرموده اند.
عده‌ای دیگر، لقب اکبر را منسوب به امام سجاد(ع) می دانند و امام سجاد(ع) را بزرگتر از برادرش معرفی کرده اند.
صرف نظر از آراء گوناگونی که در مورد سن آن حضرت ارائه شده است، قرائن و دلایل قوی و مستدلی وجود دارد که با استناد به آنها می توان تاریخ نسبتاً دقیق و یا کاملا روشنی برای ولادت و عمر آنحضرت تحویل داد.
بعضی از محققین ضمن در نظر داشتن تمام نظراتی که پیرامون ولادت و عمر حضرت علی اکبر(ع) ارائه شده است، یازدهم شعبان سال 33 هجری قمری را سال ولادت آنحضرت بیان نموده اند. به عنوان مثال، آیت الله عبدالرزاق الموسوی المقرم به نقل از کتاب انیس الشیعه تألیف محمد عبدالحسین کربلائی و کتاب حدائق الوردیه فی مناقب ائمه الزیدیه تألیف حسام الدین محلی می نویسد: «علی اکبر(ع) در یازدهم شعبان المعظم سال 33 هجری قمری، دو سال قبل از کشته شدن (خلیفه سوم) عثمان،([4]) چشم به جهان گشود که عثمان در سال 31 هجری قمری کشته شده است.»
سپس اضافه می کند: مرحوم ابن ادریس حلّی در زیارات کتاب سرائر فرموده اند: «علی اکبر(ع) در زمان خلافت عثمان متولد شده اند و این کلام با تاریخی که بیان شد موافق است.
بنابراین سن آنجناب در روز عاشورا نزدیک به 27 سال بوده است.
از طرف دیگر جمع کثیری از مورخین حضرت علی اکبر(ع) را از حضرت سید الساجدین و امام العابدین، بزرگتر دانسته اند، به گونه ای که تزاید نقل علماء مشعر به اتفاق و اجماعی است که سایر اقوال مطرح شده را محکوم اتفاق فوق می نماید. (دلیل چهارم توضیح بیشتری در این مورد دارد).
همچینین وقتی آزادگان و اهل بیت امام مظلومان، حسین بن علی(ع) را وارد شام نمودند و در مجلس یزید وارد کردند، یزید لعنة الله علیه رو به امام سجاد(ع) کرد و گفت: نام تو چیست؟ امام سجاد(ع) فرمود: نامم علی بن الحسین است. یزید گفت: مگر خدا علی بن الحسین را نکشت؟ امام سجاد(ع) جواب دادند: «برادری بزرگتر از خود به نام علی داشتم، که شما او را کشتید.»
لحاظ ترتیب و تناسب سنی امام سجاد(ع) که در تاریخ 36 و یا 38 هجری قمری متولد گردیده([9]) و توجه به سن امام باقر(ع) که در کربلا حضور داشته و 4 سال از عمر مبارکشان می گذشته است،([10]) و با عنایت به فرمایش نقل شده از امام سجاد(ع) که مطرح شد، ما را به این نکته واقف می سازد که تاریخ روشن و زمان تولد حضرت علی اکبر(ع) سال 33 هجری قمری باشد که در وقت شهادت 28 ساله بوده است.
یکی دیگر از دلایلی که می تواند ما را به سن و سال آن حضرت راهنمایی نماید، عنایت به تعداد فرزندان حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) است. قبل از اینکه بخواهیم این دلیل را توضیح دهیم، باید ببینیم حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) چند فرزند داشته اند؟
در این مسأله که حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) چند فرزند داشته است و یا از فرزندان آن حضرت چند نفر دختر و چند نفر پسر بوده اند؟ باز اختلاف آراء مورخین بسیار است. مورخین، از 6 فرزند تا 12 فرزند برای حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع)نقل نموده اند.)
بعنوان مثال، شیخ مفید (ره) در کتاب ارشاد تعداد فرزندان حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع)را 6 نفر فرموده که 4 تا پسر و 2 دختر بوده اند. پسران آنحضرت اوّلی امام سجاد(ع) و دوّمی علی بن الحسین شهید کربلا و سومی جعفر بوده که قبل از قضیه کربلا وفات یافته و چهارمی نیز عبداللّه رضیع بوده که در روز عاشوراء در دامن حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) به شهادت رسیده است و دختران آنحضرت یکی سکینه از رباب و دیگری فاطمه از ام اسحاق نام داشتند. مرحوم اربلی در کشف الغمه، در یکی از نقلهای خود تعداد فرزندان حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) را 10 نفر گفته است که 6 پسر و 4 دختر بوده اند. پسرها به غیر از امام سجاد(ع) و حضرت علی اکبر(ع)، محمد و عبدالله و جعفر و علی اصغر و دختران را نیز زینب و سکینه و فاطمه که مشهورند نام برده و دختر چهارمی را ذکر نکرده است. و شاید دختر چهارمی، حضرت رقیه باشد که به جهت شهرت و معروفیتی که دارد ذکر نگردیده شده باشد. بعضی از مورخین نیز تعداد اولاد آن حضرت را 8 نفر و عده ای دیگر بیشتر از 10 نفر تا 12 نفر گفته اند. به هر حال این اختلاف در مورد اولاد حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) وجود دارد.
با توجه به دلایل یاد شده و قراین و شواهدی که در مورد زندگانی حضرت علی اکبر(ع) در دسترس ماست، سن آن جناب باید چیزی بین 27 تا 28 سالگی بوده باشد که با این سن در صحرای کربلا همراه پدر بزرگوار و عده ای از عشیره و فامیل هاشمی تبار خود، به شهادت رسیده است.
ازدواج حضرت علی اکبر(ع)
یکی دیگر از مسائلی که در راستای زندگی حضرت علی اکبر(ع) مطرح می گردد و تا اندازه ای هم اهمیت دارد، مسأله ازدواج آن حضرت است. حال باید به این سؤال پاسخ داد که آیا علی اکبر(ع) ازدواج کرده بودند و در صورت تأهل آیا بچه و فرزندی نیز داشته اند یا نه؟ جواب از این سؤال نیاز به تحقیق بیشتر دارد و تا آنجا که ما تحقیق کردیم قرائن و اماراتی وجود دارد که حاکی از ازدواج و تأهل آن حضرت است.
یکی از قرائنی که می رساند حضرت علی اکبر(ع) متأهل بوده و دارای فرزند نیز بوده اند، زیارت نامه ای است که مرحوم ابی القاسم جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه قمی، در کتاب شریف کامل الزیارات، برای حضرت علی اکبر(ع) نقل می کند. فرازهائی از این زیارت نامه، خبر از ازدواج و بچه داشتن آن حضرت می دهد. این زیارت نامه که به روایت ابو حمزه ثمالی از امام صادق(ع) نقل شده است، در فرازی از خود دارد: درود خداوند بر تو و عترت و اهل بیت و پدران و فرزندان و مادرانت باد برگزیدگانی که خداوند ناپاکی را از آنان دور داشته و بالاترین طهارت و پاکی را نصیب آنان کرده است.
همانگونه که محقق ربانی آیت الله موسوی مقرّم فرموده است، از این زیارت نامه به خوبی استفاده می گردد که آن حضرت دارای فرزند بوده اند مثلا لفظ «ابناء» دلالت روشی دارد بر داشتن فرزند. همانگونه که دلالت «عترتک» نیز می رساند که آن حضرت دارای فرزند و ذریه است. زیرا عترت شخص، همان ذریه اوست و اگر فردی فرزند یا ذریه نداشته باشد، اطلاق «عترت» بر او صحیح نمی باشد. در فراز دیگری از این زیارت نامه آمده است که: صورت را بر قبر (شریف حضرت علی اکبر(ع)) گذاشته و سه بار بگو (صلی اللّه علیک یا ابا الحسن).
یا ابالحسن، کنیه ای است برای آنحضرت که در این زیارت نامه مقدس به آن اشاره شده است. و خود این کنیه می رساند که حضرت دارای فرزندی پسر، به نام «حسن» بوده اند که بواسطه نام فرزند، حضرت نیز مکنی به اسم او گشته است.
حال اگر کسی دلالت «ابالحسن » یعنی این کنیه را بر داشتن فرزند، برای آن جناب قبول ننماید و بگوید در عربها رسم است که فرزند خود را از همان اول طفولیت مکنی به کنیه می نمایند ولو فرزندی هم نداشته باشد، در جواب می گوئیم:
اولا این مسأله که در تمام عربها این رسم باشد و همه آنان بچه هایشان را از اوان طفولیت به یک کنیه ای، نام نهاده باشند درست نیست و معمولا کنیه شخص، موقعی معروف و مشهور می گردد که دارای فرزند باشد.
ثانیا: مرحوم کلینی در فروع کافی روایتی را نقل می نماید که حضرت علی اکبر(ع) جاریه ای داشته و از آن جاریه دارای فرزندی نیز بوده است که این خود در کنار زیارت نامه شریف آن حضرت، دلیل قانع کننده ای بر ازدواج و داشتن فرزند حضرت علی اکبر(ع) است.
بزنطی می گوید: از حضرت امام رضا(ع) راجع به مردی که با زنی ازدواج نموده و ام ولد پدر آن زن را نیز به عقد و ازدواج در آورده سؤال کردم، امام(ع) فرمود اشکالی ندارد. سپس می گوید که به آقا امام رضا(ع) عرض کردم که برایمان از پدر بزرگوارت نقل شده که فرمودند امام سجاد(ع) با دختر امام حسن و ام ولد امام حسن(ع) ازدواج کرده اند و این مسئله را یکی از دوستانمان از من سؤال کرده تا از شما بپرسم (که آیا چنین چیزی بوده یا نه؟) امام رضا(ع) در جواب فرمودند: این طوری نیست، بلکه کسی که با دختر حسن(ع) ازدواج کرد امام سجاد(ع) بوده و آنکه با ام ولد حسن ازدواج کرد همان علی اکبر(ع) مقتول و شهیدی است که شما می شناسید.
سن واقعی حضرت علی‌اکبر(ع)
پیرامون ولادت حضرت علی اکبر(ع) تاریخ دقیق و روشنی که ما را به مدت عمر آن حضرت راهنمایی نماید و یا اینکه سن و سال آن جناب را کاملا مشخص کند، وجود ندارد. بیشتر مورخینی که متعرض زندگانی آن حضرت شده اند، در ضمن وقایع سال 61 هجری قمری و حوادث عاشورا مطرح کرده اند.
در مورد سن و سال آن جناب، بین مورخین تفاوت فاحشی وجود دارد که برخی آنجناب را 19 ساله و عده ای 20 ساله و بعضی 38 ساله گفته اند و حتی گروهی گفته اند که آنجناب در روز عاشورا بالغ نبوده در عین حال عده ای سن آنجناب را 33 سال ذکر کرده‌اند.
با توجه به اختلافات فوق که در تعیین عمر حضرت علی اکبر(ع) وجود دارد، لقب «اکبر» نیز مجهول می نماید، لذا عده ای از بزرگان علم و فقاهت، در اینکه آیا لقب اکبر برای امام سجاد(ع) بوده و یا لقب برادرش علی است که در کربلا به شهادت رسیده است، توقف نموده و در این مورد مطلبی نفرموده اند.
عده‌ای دیگر، لقب اکبر را منسوب به امام سجاد(ع) می دانند و امام سجاد(ع) را بزرگتر از برادرش معرفی کرده اند.
صرف نظر از آراء گوناگونی که در مورد سن آن حضرت ارائه شده است، قرائن و دلایل قوی و مستدلی وجود دارد که با استناد به آنها می توان تاریخ نسبتاً دقیق و یا کاملا روشنی برای ولادت و عمر آنحضرت تحویل داد.
بعضی از محققین ضمن در نظر داشتن تمام نظراتی که پیرامون ولادت و عمر حضرت علی اکبر(ع) ارائه شده است، یازدهم شعبان سال 33 هجری قمری را سال ولادت آنحضرت بیان نموده اند. به عنوان مثال، آیت الله عبدالرزاق الموسوی المقرم به نقل از کتاب انیس الشیعه تألیف محمد عبدالحسین کربلائی و کتاب حدائق الوردیه فی مناقب ائمه الزیدیه تألیف حسام الدین محلی می نویسد: «علی اکبر(ع) در یازدهم شعبان المعظم سال 33 هجری قمری، دو سال قبل از کشته شدن (خلیفه سوم) عثمان،([4]) چشم به جهان گشود که عثمان در سال 31 هجری قمری کشته شده است.»
سپس اضافه می کند: مرحوم ابن ادریس حلّی در زیارات کتاب سرائر فرموده اند: «علی اکبر(ع) در زمان خلافت عثمان متولد شده اند و این کلام با تاریخی که بیان شد موافق است.
بنابراین سن آنجناب در روز عاشورا نزدیک به 27 سال بوده است.
از طرف دیگر جمع کثیری از مورخین حضرت علی اکبر(ع) را از حضرت سید الساجدین و امام العابدین، بزرگتر دانسته اند، به گونه ای که تزاید نقل علماء مشعر به اتفاق و اجماعی است که سایر اقوال مطرح شده را محکوم اتفاق فوق می نماید. (دلیل چهارم توضیح بیشتری در این مورد دارد).
همچینین وقتی آزادگان و اهل بیت امام مظلومان، حسین بن علی(ع) را وارد شام نمودند و در مجلس یزید وارد کردند، یزید لعنة الله علیه رو به امام سجاد(ع) کرد و گفت: نام تو چیست؟ امام سجاد(ع) فرمود: نامم علی بن الحسین است. یزید گفت: مگر خدا علی بن الحسین را نکشت؟ امام سجاد(ع) جواب دادند: «برادری بزرگتر از خود به نام علی داشتم، که شما او را کشتید.»
لحاظ ترتیب و تناسب سنی امام سجاد(ع) که در تاریخ 36 و یا 38 هجری قمری متولد گردیده([9]) و توجه به سن امام باقر(ع) که در کربلا حضور داشته و 4 سال از عمر مبارکشان می گذشته است،([10]) و با عنایت به فرمایش نقل شده از امام سجاد(ع) که مطرح شد، ما را به این نکته واقف می سازد که تاریخ روشن و زمان تولد حضرت علی اکبر(ع) سال 33 هجری قمری باشد که در وقت شهادت 28 ساله بوده است.
یکی دیگر از دلایلی که می تواند ما را به سن و سال آن حضرت راهنمایی نماید، عنایت به تعداد فرزندان حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) است. قبل از اینکه بخواهیم این دلیل را توضیح دهیم، باید ببینیم حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) چند فرزند داشته اند؟
در این مسأله که حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) چند فرزند داشته است و یا از فرزندان آن حضرت چند نفر دختر و چند نفر پسر بوده اند؟ باز اختلاف آراء مورخین بسیار است. مورخین، از 6 فرزند تا 12 فرزند برای حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع)نقل نموده اند.)
بعنوان مثال، شیخ مفید (ره) در کتاب ارشاد تعداد فرزندان حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع)را 6 نفر فرموده که 4 تا پسر و 2 دختر بوده اند. پسران آنحضرت اوّلی امام سجاد(ع) و دوّمی علی بن الحسین شهید کربلا و سومی جعفر بوده که قبل از قضیه کربلا وفات یافته و چهارمی نیز عبداللّه رضیع بوده که در روز عاشوراء در دامن حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) به شهادت رسیده است و دختران آنحضرت یکی سکینه از رباب و دیگری فاطمه از ام اسحاق نام داشتند. مرحوم اربلی در کشف الغمه، در یکی از نقلهای خود تعداد فرزندان حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) را 10 نفر گفته است که 6 پسر و 4 دختر بوده اند. پسرها به غیر از امام سجاد(ع) و حضرت علی اکبر(ع)، محمد و عبدالله و جعفر و علی اصغر و دختران را نیز زینب و سکینه و فاطمه که مشهورند نام برده و دختر چهارمی را ذکر نکرده است. و شاید دختر چهارمی، حضرت رقیه باشد که به جهت شهرت و معروفیتی که دارد ذکر نگردیده شده باشد. بعضی از مورخین نیز تعداد اولاد آن حضرت را 8 نفر و عده ای دیگر بیشتر از 10 نفر تا 12 نفر گفته اند. به هر حال این اختلاف در مورد اولاد حضرت ابا عبداللّه الحسین(ع) وجود دارد.
با توجه به دلایل یاد شده و قراین و شواهدی که در مورد زندگانی حضرت علی اکبر(ع) در دسترس ماست، سن آن جناب باید چیزی بین 27 تا 28 سالگی بوده باشد که با این سن در صحرای کربلا همراه پدر بزرگوار و عده ای از عشیره و فامیل هاشمی تبار خود، به شهادت رسیده است.
ازدواج حضرت علی اکبر(ع)
یکی دیگر از مسائلی که در راستای زندگی حضرت علی اکبر(ع) مطرح می گردد و تا اندازه ای هم اهمیت دارد، مسأله ازدواج آن حضرت است. حال باید به این سؤال پاسخ داد که آیا علی اکبر(ع) ازدواج کرده بودند و در صورت تأهل آیا بچه و فرزندی نیز داشته اند یا نه؟ جواب از این سؤال نیاز به تحقیق بیشتر دارد و تا آنجا که ما تحقیق کردیم قرائن و اماراتی وجود دارد که حاکی از ازدواج و تأهل آن حضرت است.
یکی از قرائنی که می رساند حضرت علی اکبر(ع) متأهل بوده و دارای فرزند نیز بوده اند، زیارت نامه ای است که مرحوم ابی القاسم جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه قمی، در کتاب شریف کامل الزیارات، برای حضرت علی اکبر(ع) نقل می کند. فرازهائی از این زیارت نامه، خبر از ازدواج و بچه داشتن آن حضرت می دهد. این زیارت نامه که به روایت ابو حمزه ثمالی از امام صادق(ع) نقل شده است، در فرازی از خود دارد: درود خداوند بر تو و عترت و اهل بیت و پدران و فرزندان و مادرانت باد برگزیدگانی که خداوند ناپاکی را از آنان دور داشته و بالاترین طهارت و پاکی را نصیب آنان کرده است.
همانگونه که محقق ربانی آیت الله موسوی مقرّم فرموده است، از این زیارت نامه به خوبی استفاده می گردد که آن حضرت دارای فرزند بوده اند مثلا لفظ «ابناء» دلالت روشی دارد بر داشتن فرزند. همانگونه که دلالت «عترتک» نیز می رساند که آن حضرت دارای فرزند و ذریه است. زیرا عترت شخص، همان ذریه اوست و اگر فردی فرزند یا ذریه نداشته باشد، اطلاق «عترت» بر او صحیح نمی باشد. در فراز دیگری از این زیارت نامه آمده است که: صورت را بر قبر (شریف حضرت علی اکبر(ع)) گذاشته و سه بار بگو (صلی اللّه علیک یا ابا الحسن).
یا ابالحسن، کنیه ای است برای آنحضرت که در این زیارت نامه مقدس به آن اشاره شده است. و خود این کنیه می رساند که حضرت دارای فرزندی پسر، به نام «حسن» بوده اند که بواسطه نام فرزند، حضرت نیز مکنی به اسم او گشته است.
حال اگر کسی دلالت «ابالحسن » یعنی این کنیه را بر داشتن فرزند، برای آن جناب قبول ننماید و بگوید در عربها رسم است که فرزند خود را از همان اول طفولیت مکنی به کنیه می نمایند ولو فرزندی هم نداشته باشد، در جواب می گوئیم:
اولا این مسأله که در تمام عربها این رسم باشد و همه آنان بچه هایشان را از اوان طفولیت به یک کنیه ای، نام نهاده باشند درست نیست و معمولا کنیه شخص، موقعی معروف و مشهور می گردد که دارای فرزند باشد.
ثانیا: مرحوم کلینی در فروع کافی روایتی را نقل می نماید که حضرت علی اکبر(ع) جاریه ای داشته و از آن جاریه دارای فرزندی نیز بوده است که این خود در کنار زیارت نامه شریف آن حضرت، دلیل قانع کننده ای بر ازدواج و داشتن فرزند حضرت علی اکبر(ع) است.
بزنطی می گوید: از حضرت امام رضا(ع) راجع به مردی که با زنی ازدواج نموده و ام ولد پدر آن زن را نیز به عقد و ازدواج در آورده سؤال کردم، امام(ع) فرمود اشکالی ندارد. سپس می گوید که به آقا امام رضا(ع) عرض کردم که برایمان از پدر بزرگوارت نقل شده که فرمودند امام سجاد(ع) با دختر امام حسن و ام ولد امام حسن(ع) ازدواج کرده اند و این مسئله را یکی از دوستانمان از من سؤال کرده تا از شما بپرسم (که آیا چنین چیزی بوده یا نه؟) امام رضا(ع) در جواب فرمودند: این طوری نیست، بلکه کسی که با دختر حسن(ع) ازدواج کرد امام سجاد(ع) بوده و آنکه با ام ولد حسن ازدواج کرد همان علی اکبر(ع) مقتول و شهیدی است که شما می شناسید.