[FONT=Vazir,times,serif]تعلیم، مصدر باب تفعیل عربی است به معنای آموزش دادن. در اصطلاح، ادبیات تعلیمی یكی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین انواع ادبی است كه هدف اصلی آن آموزش است. این اصطلاح از بدو پیدایش به دو معنای خاص و عام به كار رفته، در گذشته معنای خاص آن بیشتر مورد توجه بوده است اما بعدها معنای عام آن اهمیت فوق‌العاده‌ای یافته است:
[FONT=Vazir,times,serif]1[FONT=Vazir,times,serif]- ادبیات تعلیمی در معنای خاص خود شامل دستورالعمل‌هایی بوده كه به آموزش یك فن یا هنر خاص اختصاص داشته است. قدیمی‌ترین نمونه از این دست، شعری از هسیود یونانی (قرن هشتم قبل از میلاد) است كه تجربه‌های خود را در كشاورزی به برادر خود می‌آموزد. ویرژیل شاعر رومی نیز منظومه‌ای دارد كه موضوع آن چگونگی اداره مزرعه و نگهداری از آن است. این نوع ادبیات در زبان فارسی نیز نمونه‌هایی دارد از جمله:« نصاب الصبیان» ابونصر فراهی در لغت، دانشنامه میسری در داروشناسی و طب.
[FONT=Vazir,times,serif]2[FONT=Vazir,times,serif]- در معنای عام به آثاری گفته می‌شود كه موضوع آن مسائل اخلاقی، عرفانی، مذهبی، اجتماعی، پند و اندرز، حكمت و ... است.
[FONT=Vazir,times,serif]امروزه وقتی از ادبیات تعلیمی سخن می‌گویند، منظور ادبیات تعلیمی در معنای عام است. به نظر می‌رسد كه شاعران فارسی زبان در سرودن شعر تعلیمی متأثر از اندرزنامه‌هایی باشند كه قبل از اسلام در دوران ساسانیان نوشته شده بود. آفرین‌نامه اثر بوشكور بلخی و كلیله و دمنه منظوم رودكی كه بیت‌هایی پراكنده از آن‌ها باقی مانده است، از قدیم‌ترین نمونه منظومه‌های تعلیمی است كه در زبان فارسی دری به جا مانده است؛ اما، نخستین اثر منظوم و مستقل فارسی در اخلاق، پندنامه نوشیروان است كه بدایعی بلخی، معاصر سلطان مسعود، آن را سروده است. [FONT=Vazir,times,serif]در قرن پنجم، ناصر خسرو با سرودن قصاید طولانی در وعظ و حكمت، و بیان اعتقادات دینی و انتقادهای سخت اجتماعی از مشهورترین شاعران، در قلمرو شعر تعلیمی است. حدیقه الحقیقه نسایی، مخزن الاسرار نظامی، مثنوی مولوی و بوستان سعدی از زیباترین و پرمعناترین اشعار تعلیمی هستند كه در آن‌ها از داستان و حكایت و تمثیل برای بیان مفهوم استفاده شده و به شیوه پند و اندرز غیر مستقیم است.
[FONT=Vazir,times,serif]شعر تعلیمی در قدیم شامل سروده‌های اخلاقی و مذهبی و عرفانی است ولی از انقلاب مشروطه به بعد مسائل سیاسی و اجتماعی وارد آن می‌گردد و آن را غنی‌تر می‌سازد و ادبیات را به سوی تعهد و مسائل اجتماعی سوق می‌دهد.
[FONT=Vazir,times,serif]آنچه كه باعث رونق و شكوفایی و دوام ادبیات تعلیمی گردید، شكل گیری عرفان و تصوف در فرهنگ ایران بود. عارفان كه فرهنگ كناره‌گیری از دنیا را پیش گرفته بودند، مرتب انسان‌ها را به ناپایداربودن دنیا و گذرا بودن لذت‌ها و غم‌های آن متوجه می‌كردند؛ بنابراین عرفان عمده‌ترین سهم را در ادبیات تعلیمی ایران دارد. از آنجا كه مخاطبان شعر تعلیمی مردم عادی هستند زبانی كه برای نوع ادبیات به كار برده شده، ساده و تا حد امكان قابل فهم همگان است.
[FONT=Vazir,times,serif]عده‌ای شعر تعلیمی را در برابر شعر ناب قرار داده‌اند و معتقدند آموزش، وظیفه هنر نیست. از زمانی كه افلاطون شاعران را از مدینه فاضله طرد كرد این مباحث در تاریخ ادبیات شروع شد و از آن زمان تا امروز نظریات مختلفی درباره ارتباط بین شعر و تعلیم و آموزش و درباره جوهر هنر و وظایف آن اظهار شده است؛ عده‌ای وصف تعلیمی را برای شعرهایی كه جنبه آموزشی دارند به صورت تحقیرآمیز به كار می‌برند. با این حال در میان شاهكارهای بزرگ دنیا به آثاری برمی‌خوریم كه علاوه بر ارزش هنری دارای جنبه آموزشی و تعلیمی هستند مثل كمدی الهی دانته.
[FONT=Vazir,times,serif]هر چند آثار منثور نیز به ادبیات تعلیمی پرداخته‌اند و نمونه‌هایی مثل قابوسنامه، گلستان سعدی، سیاست‌نامه و ... پدید آمدند اما در حوزه شعر نمونه‌های هنری‌تر و والاتر و درخشان‌تری از این نوع ادبی را می‌توان دید. در زیر به عنوان نمونه ابیاتی از نصاب الصبیان در آموزش نام‌های قرآن ذكر می‌شود:
[FONT=Vazir,times,serif]
[FONT=Vazir,times,serif]ای تو را در فهم داده حق طبع سلیم
[FONT=Vazir,times,serif]هیچ دانی چند دارد نام قرآن عظیم؟
[FONT=Vazir,times,serif]هم كتاب است و كلام و هم مبارك هم شفا
[FONT=Vazir,times,serif]عهد و فرقان و مبین و حبل و بشری و حكیم
[FONT=Vazir,times,serif]باز تبیان و بلاغ و رحمت و ذكر هدی
[FONT=Vazir,times,serif]موعظه، نور و بیان است و صراط المستقیم
[FONT=Vazir,times,serif]ابیاتی از مثنوی معنوی:
[FONT=Vazir,times,serif]سجده نتوان كرد بر آب حیات
[FONT=Vazir,times,serif]تا نیابم زین تن خاكی نجات
[FONT=Vazir,times,serif]ابیاتی از پروین اعتصامی:
[FONT=Vazir,times,serif]بباید هر دو پا محكم نهادن
[FONT=Vazir,times,serif]از آن پس فكر بر پای ایستادن
[FONT=Vazir,times,serif]نگردد شاخك بی بن برومند
[FONT=Vazir,times,serif]زتو سعی و عمل باید زمن پند
[FONT=Vazir,times,serif]1[FONT=Vazir,times,serif]- ادبیات تعلیمی در معنای خاص خود شامل دستورالعمل‌هایی بوده كه به آموزش یك فن یا هنر خاص اختصاص داشته است. قدیمی‌ترین نمونه از این دست، شعری از هسیود یونانی (قرن هشتم قبل از میلاد) است كه تجربه‌های خود را در كشاورزی به برادر خود می‌آموزد. ویرژیل شاعر رومی نیز منظومه‌ای دارد كه موضوع آن چگونگی اداره مزرعه و نگهداری از آن است. این نوع ادبیات در زبان فارسی نیز نمونه‌هایی دارد از جمله:« نصاب الصبیان» ابونصر فراهی در لغت، دانشنامه میسری در داروشناسی و طب.
[FONT=Vazir,times,serif]2[FONT=Vazir,times,serif]- در معنای عام به آثاری گفته می‌شود كه موضوع آن مسائل اخلاقی، عرفانی، مذهبی، اجتماعی، پند و اندرز، حكمت و ... است.
[FONT=Vazir,times,serif]امروزه وقتی از ادبیات تعلیمی سخن می‌گویند، منظور ادبیات تعلیمی در معنای عام است. به نظر می‌رسد كه شاعران فارسی زبان در سرودن شعر تعلیمی متأثر از اندرزنامه‌هایی باشند كه قبل از اسلام در دوران ساسانیان نوشته شده بود. آفرین‌نامه اثر بوشكور بلخی و كلیله و دمنه منظوم رودكی كه بیت‌هایی پراكنده از آن‌ها باقی مانده است، از قدیم‌ترین نمونه منظومه‌های تعلیمی است كه در زبان فارسی دری به جا مانده است؛ اما، نخستین اثر منظوم و مستقل فارسی در اخلاق، پندنامه نوشیروان است كه بدایعی بلخی، معاصر سلطان مسعود، آن را سروده است. [FONT=Vazir,times,serif]در قرن پنجم، ناصر خسرو با سرودن قصاید طولانی در وعظ و حكمت، و بیان اعتقادات دینی و انتقادهای سخت اجتماعی از مشهورترین شاعران، در قلمرو شعر تعلیمی است. حدیقه الحقیقه نسایی، مخزن الاسرار نظامی، مثنوی مولوی و بوستان سعدی از زیباترین و پرمعناترین اشعار تعلیمی هستند كه در آن‌ها از داستان و حكایت و تمثیل برای بیان مفهوم استفاده شده و به شیوه پند و اندرز غیر مستقیم است.
[FONT=Vazir,times,serif]شعر تعلیمی در قدیم شامل سروده‌های اخلاقی و مذهبی و عرفانی است ولی از انقلاب مشروطه به بعد مسائل سیاسی و اجتماعی وارد آن می‌گردد و آن را غنی‌تر می‌سازد و ادبیات را به سوی تعهد و مسائل اجتماعی سوق می‌دهد.
[FONT=Vazir,times,serif]آنچه كه باعث رونق و شكوفایی و دوام ادبیات تعلیمی گردید، شكل گیری عرفان و تصوف در فرهنگ ایران بود. عارفان كه فرهنگ كناره‌گیری از دنیا را پیش گرفته بودند، مرتب انسان‌ها را به ناپایداربودن دنیا و گذرا بودن لذت‌ها و غم‌های آن متوجه می‌كردند؛ بنابراین عرفان عمده‌ترین سهم را در ادبیات تعلیمی ایران دارد. از آنجا كه مخاطبان شعر تعلیمی مردم عادی هستند زبانی كه برای نوع ادبیات به كار برده شده، ساده و تا حد امكان قابل فهم همگان است.
[FONT=Vazir,times,serif]عده‌ای شعر تعلیمی را در برابر شعر ناب قرار داده‌اند و معتقدند آموزش، وظیفه هنر نیست. از زمانی كه افلاطون شاعران را از مدینه فاضله طرد كرد این مباحث در تاریخ ادبیات شروع شد و از آن زمان تا امروز نظریات مختلفی درباره ارتباط بین شعر و تعلیم و آموزش و درباره جوهر هنر و وظایف آن اظهار شده است؛ عده‌ای وصف تعلیمی را برای شعرهایی كه جنبه آموزشی دارند به صورت تحقیرآمیز به كار می‌برند. با این حال در میان شاهكارهای بزرگ دنیا به آثاری برمی‌خوریم كه علاوه بر ارزش هنری دارای جنبه آموزشی و تعلیمی هستند مثل كمدی الهی دانته.
[FONT=Vazir,times,serif]هر چند آثار منثور نیز به ادبیات تعلیمی پرداخته‌اند و نمونه‌هایی مثل قابوسنامه، گلستان سعدی، سیاست‌نامه و ... پدید آمدند اما در حوزه شعر نمونه‌های هنری‌تر و والاتر و درخشان‌تری از این نوع ادبی را می‌توان دید. در زیر به عنوان نمونه ابیاتی از نصاب الصبیان در آموزش نام‌های قرآن ذكر می‌شود:
[FONT=Vazir,times,serif]
[FONT=Vazir,times,serif]ای تو را در فهم داده حق طبع سلیم
[FONT=Vazir,times,serif]هیچ دانی چند دارد نام قرآن عظیم؟
[FONT=Vazir,times,serif]هم كتاب است و كلام و هم مبارك هم شفا
[FONT=Vazir,times,serif]عهد و فرقان و مبین و حبل و بشری و حكیم
[FONT=Vazir,times,serif]باز تبیان و بلاغ و رحمت و ذكر هدی
[FONT=Vazir,times,serif]موعظه، نور و بیان است و صراط المستقیم
[FONT=Vazir,times,serif]ابیاتی از مثنوی معنوی:
[FONT=Vazir,times,serif]سجده نتوان كرد بر آب حیات
[FONT=Vazir,times,serif]تا نیابم زین تن خاكی نجات
[FONT=Vazir,times,serif]ابیاتی از پروین اعتصامی:
[FONT=Vazir,times,serif]بباید هر دو پا محكم نهادن
[FONT=Vazir,times,serif]از آن پس فكر بر پای ایستادن
[FONT=Vazir,times,serif]نگردد شاخك بی بن برومند
[FONT=Vazir,times,serif]زتو سعی و عمل باید زمن پند