اسفراین خراسان شمالی

[Nicol]

اسفراین
اِسفَرایـِن شهری است در شمال غربی استان خراسان شمالی. این شهر مرکز شهرستان اسفراین است.
اسفراین بین 56 درجه و 57 دقیقه تا 58 درجه و 7 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 40 دقیقه تا 37 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. این شهرستان از جنوب و جنوب غربی با شهرستان سبزوار، از شرق با قوچان و سبزوار و
از غرب با بجنورد و شیروان همسایه است. ارتفاع شهرستان اسفراین از سطح دریا در بلندترین نقاط قله شاه جهان 3032 متر و در پست ترین نقطه حدود هزار متر می‌باشد. اسفراین در حاشیه جنوبی کوههای آلاداغ که خود در امتداد شرقی رشته کوه البرز قرار دارد و در قسمت جنوبی به ارتفاعات جغتای می پیوندد. مرکز شهرستان اسفراین شهر اسفراین و ارتفاع آن از سطح دریا 1260 متر است. قله شاه جهان در آلاداغ بلندتر از قله‌های دیگر کوههای شانو، دلقره، برمهان، پاتو، نادری، خیبران، ارسن، کول، گاوتیغ و قره داش است. ادامه کوههای آلاداغ در قسمت غربی شهرستان اسفراین با نام سالوک معروف است. رشته کوه دیگری که به موازات رودخانه جوین قرار دارد در جهت جنوب شرقی- شمال غربی، بین شهرستان های اسفراین و سبزوار امتداد پیدا کرده است. ارتفاع این رشته کوه از سطح دریا 1353 متر است و مهم‌ترین آنها کوه تپه سیاه و هرده گچی می‌باشد(جواد زاده 1380).

اسفراین دارای نقاط تاریخی فراوانی می‌باشد و بیش از 25 بقعه از بزرگان و امام زادگان در این شهرستان وجود دارد. همچنین این شهر مشاهیر فراوانی را در خود پرورش داده است. ابو عوانه، ابو حامد، شیخ محمد رشیدالدین، شیخ جمال الدین احمد ذاکر گوریانی اسفراینی، احمدبن ابی طاهر اسفراینی، شیخ محمد رشیدالدین، رضی الدین علی لالای اسفراینی و ابو عباس فضل بن احد اسفراینی از جمله این بزرگان هستند.

 

[Nicol]

قومیت ها
طبق اثر جواد زاده (1380)، مردم اسفراین از 4 قوم تشکیل شده اند که شامل تات ها (فارس ها)، ترک ها، کرمانجها و هزاره ها (بربری ها) می‌باشند: 1. تات ها فارسی زبانهایی هستند که پس از کشتارهای مردم اسفراین در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم به روستاهای دوردست کوچیدند و اکنون در یک روستای نیش کیش زندگی می‌کنند و دارای لهجه خاص و آداب و رسوم قدیمی خود هستند. 2. کرمانج ها: در گذشته شاه اسماعیل، شاه عباس و نادر شاه افشار اغلب کرمانج ها را برای مرزداری و دیگر مسائل سیاسی از ترکیه و عراق به مناطق مختلف استان خراسان کوچاندند. طوایف مختلف کرمانج عبارت‌اند از شادلو، زعفرانلو، میلانلو، ایزانلو، توپکانلو، دیرانلو - گنجدان که عموماً در روستاهای شمالی و حومه اسفراین زندگی می‌کنند. 3. ترک ها از ترک های تتار و جغتایی هستند و بیشتر در بخش بام اسفراین زندگی می‌کنند. فرهنگ آنها سنگلاخ نام دارد و توسط امی علیشیر نوایی تالیف گردیده و یادگار دوران رشد آنهاست. 4. بربری ها که در زمان حکومت احمد خان ابدالی به نوار مرزی ایران کوچانده شده بودند و یا در دوره ناصرالدین شاه به ایران آمده بودند و توسط یکی از ملاکین و تجار معروف خراسان به نام رضا مهدوی رییس التجار به اسفراین آورده شده اند. بربری ها بیشتر در روستاهای قاسم آباد، کلاته بربرها، عباس آباد و چند روستای دیگر ساکن شده اند و بیشتر از طوایف چوره، پالانی، چارشانگی، خوجکه، لنگر، جاقوری و دیزنگی هستند.
شهر فعلی اسفراین از 19 محله تشکیل شده است و حدود 30000 متر مربع از خیابان های این شهر را خیابان های اصلی پوشش می‌دهند. صنایع اسفراین در دو کارخانه پنبه و کارتن سازی خلاصه می‌شود و غیر از آنها کارگاههای کوچک زیادی از جمله کارگاههای صنایع چوب، صنایع فلزی و صنایع ساختمانی وجود دارد. کارخانه کمپوت روستای کوشکی، کوره‌های آجر روستای اتیمز، کارخانه آسفالت شهرداری، کارخانه تولید ماکارونی و کارخانه بسته بندی خشکبار از دیگر صنایع اسفراین می‌باشند. در بخش های اسفراین همچون دهستان های حومه، زرق آباد، رویین، فرطان، میلانو، بام وصی آباد، انواع تولیدات کشاورزی و دامداری یافت می‌شود. سیب رویین و انگور اسفراین شهرت خاصی دارند و زمین های قابل کشت غلات، پنبه، زیره، هندوانه، خربزه، انگور و غیره به فراوانی در این شهرستان تولید می‌شود. کشت توت و پرورش کرم ابریشم، زنبورداری و دامداری از فعالیتهای دیگر روستاها و شهر اسفراین است. صنایع دستی اسفراین، پارچه بافی، قالی و قالیچه بافی، جاجیم بافی و گلیم بافی است. پارچه بافی بیشتر در روستاهای رویین، محمودی و ایرج معمول است(جواد زاده 1380)

شهرستان اسفراین با آب و هوای سرد سیری جزو اولین كانون های استقرار اقوام آریایی پس از ورود به ایران است. در زمان اشكانیان یكی از روستاهای مهم نیشابور بوده است. پس از تسط اعراب نیز بسیار آباد بوده و پس از هر حمله و ویرانی دوباره توسط اهالی شهر بازسازی شده و زندگی را از سر می گرفته تا اینكه در دوره افشاریه شهر قدیمی به كلی ویران و مردم به محل فعلی اسفراین كوچ كردند.
وجه تسمیه نام اسفراین
از مطالعه و بررسی منابع و متون تاریخی به این نتیجه می رسیم که اسفراین همواره این نام را داشته است و بطور کلی نام اسفراین به شکلهای زیر آورده شده است: 1.اسفراین 2.اسفرائین 3.سپر آئین 4. اسپر آئین 5.سپهر آئین 6.زابر این و در بعضی از منابع اسفراین را مهرجان نیز خوانده اند و در این مورد آورده اند که کسری قباد اسفراین را به مهرگان و مهرجان ملقب ساخت به سبب گوارایی آب و خوشی هوا و سبزی صحرایش . چه مهرگان بهترین فصلهاست و اسفراین نیز چنان است. اعراب به خاطر زیبایی و طراوتی که اسفراین داشت و یاد آور سر سبزی و خرمّی یمن بود آن را به نام کشور سبا، بلقیس نامیدند امّا این نام تنها برای اسفراین بود چنان که به تدریج به فراموشی سپرده شد. بر اساس نظر های گوناگون می توان گفت که اصل اسم اسفراین سپهر آئین بوده مرکب از کلمه سپهر به معنی آسمان و آئین به معنی رسم و روش یعنی روش آسمان و یا به عبارت بهتر آئین آسمانی که در طول زمان به اسفراین تبدیل شده است.
درختان کهنسال ،اهمیت و جاذبه ای توریستیدرختان كهنسال (میراثی تاریخی و جاذبه طبیعی):

درختان كهنسال یا دیرزیست در هركشور، جزو مهمترین ذخایر ژنتیكی گیاهی آن كشور محسوب می شوند و ارزش شناخت و حفظ این منابع از دیدگاه علمی، تاریخ طبیعی و حتی به عنوان میراثی فرهنگی قابل ارزیابی است

لازم به یاد آوری است تعداد درختان كهنسال این شهرستان بیش از موارد نام برده است كه مطالعه و بررسی بیشتری می طلبد.

درختان كهنسال در طول هزاران سال، موانع اكولوژیك و تنش های نامساعد اقلیمی و محیطی متعدد را پشت سرگذاشته و همچنان به زندگی خود ادامه می دهند. به رغم این كه هرساله تعدادی از این ذخایر ارزشمند ملی به دلیل غفلت و ناآگاهی و به ندرت توسط عوامل طبیعی آسیب می بینند، لزوم تحقیقات و پژوهش های علمی هرچه بیشتر بر روی آنها احساس می شود.

البته هم اكنون یك گروه تحقیقاتی اكوفیزیولوژی و بیوتكنولوژی شاخص های ژنتیكی و فیزیولوژیكی درختان كهنسال ایران را بررسی می نماید ولی به دلیل ابعاد وسیع اهمیت این درختان، تحقیقات هر چه بیشتر و گسترده تر و سرمایه گذاری های وسیع تر اجتناب ناپذیر است چرا كه امروزه اهمیت درختان و نقش آنان در تنوع زیستی، توسعه پایدار، حفظ آب و خاك، مبارزه با گسترش بیابان ها، اكوتوریسم و ایجاد فرصت های اشتغال تفرجی، مقابله با بلایای طبیعی و دهها موضوع دیگر انكارناپذیر است و محدودیت های بنیادی سرزمین ایران و به تبع آن شهرستان اسفراین از لحاظ تولید بیولوژیك و محدودیت های اقلیمی جغرافیایی ایجاب می كند، با پژوهش های لازم، از گونه های كهنسال جهت تكثیر و حفظ بخشی از ذخایر ژنتیكی كشور استفاده شود و این درختان علاوه بر نقشی كه می توانند در احیای جنگل های مخروبه در برداشته باشند، به عنوان یكی از جاذبه های اصلی میراث طبیعی گردشگری اسفراین، شمار عظیمی از گردشگران طبیعت یا اكوتوریست ها را می توانند به خود جلب كنند.

از سویی ویژگی های اقلیمی نیمه خشك ایران و كمبود منابع آبی در كشور و از سوی دیگر آیین كهن و فرهنگ دیرپای ایرانیان است كه در آن درخت به عنوان یكی از نمادهای ظهور اراده خدای یكتا روی زمین از احترام ویژه ای برخوردار بوده است.

در آیین میترائیسم یا مهرپرستی كه پیش از ظهور زرتشت در ایران رواج داشت، درختان بسیار مقدس بوده اند. در فرهنگ كهن ایرانی و دین زرتشت، هر آن چه كه داده خدا است، پاك و دوست داشتنی است و بنابر اعتقاد ایرانیان نعمت های موجود در جهان هستی، به عنوان بخشش خدایی، درخور حمایت هستند و به همین دلیل همه مردم در مقام امانت دار باید در حفظ این مواهب طبیعی بكوشند. در فرهنگ ایرانی زرتشتی، ایزدان یا فرشتگان به عنوان آفریده اهورامزدا (خدای یگانه) حامی و پشتیبان عناصر و پدیده های طبیعی به شمار می رفتند، از جمله امرداد كه به عنوان فرشته جاودانگی و بی مرگی در عالم جسمانی، نگهبانی نباتات و روییدنی ها از جمله درختان را بر عهده دارد. در یسنای گات های زرتشت هم بر اهمیت سبز نگاه داشتن جهان تاكید شده است. بی گمان آبادی جهان، تندرستی و فراخ روزی می آورد. خدای دانا، جهان را با همه نعمت های آن، برای زندگی و شادی داده است. آدمیان، امانت دار جهان و طبیعت اند و برابر قانون اشا، باید جهان را سبز و آباد نگاه دارند و بهتر و نیكوتر كنند. ایرانیان حتی درختان را تجسم انسان های نیكوكاری می دانستند كه پس از مرگ به درخت تبدیل شده اند تا زندگی جاوید پیدا كنند. براین اساس حتی در اوستا، آسیب رساندن و قطع درختان، گناهی بزرگ است كه هر كس این عمل نكوهیده را انجام دهد باید منتظر پیشامد ناگواری برای خود یا نزدیكانش باشد.

برای ایرانیان تمامی درختان به ویژه درختان چنار و سرو از احترام ویژه ای برخورداربوده اند، به گونه ای كه حتی بسیاری عقیده داشتند كه زرتشت درخت سرو را از بهشت به ایران آورده است. به همین روی می بینیم، درختان كهنسال چند هزار ساله در جای جای ایران هنوز جنبه تقدس خود را حفظ كرده اند.

 

[Nicol]

از كهن ترین درختان دیرزیست اسفراین می توان به نمونه های زیر اشاره كرد:

1- درخت ارس روستای شور در22 كیلومتری شهر اسفراین یكی از كهنسال ترین درختان ایران به شمار می رود با قدمت حدود 2500 سال

2- سرو خمره ای كشتان روبروی پادگان سپاه شهر اسفراین با قدمت حدود 1700سال

3- سرو خمره ای كبوتر خانه در حدود 5 /1 كیلومتری شهر اسفراین با قدمت حدود 1500سال

4- ارس روستای عراقی در 21 كیلومتر اسفراین با قدمت بیش از1000سال

5- درخت ارس روستای سرچشمه در فاصله 34 كیلومتری شهر اسفراین با قدمت 1000 سال

6- چنار سوخته اسفراین در روستای حسن آباد در فاصله5/1 كیلومتر ی شهر اسفراین با قدمت 800 سال

7- چنار مسجد قلعه نو واقع در داخل شهر اسفراین با قدمت 800 سال

8- چنار روستای توی واقع در روستای توی در فاصله 42 كیلومتری اسفراین با قدمت 800 سال به علت عدم حفاظت در سال 1382 یكبار به آتش كشیده شده است.

9- چنار روستای زاری در فاصله 39 كیلومتری شهر اسفراین با قدمت 800 سال كه به علت عدم محافظت در تاریخ 22/11/83 به آتش كشیده شده و خشك گردیده است.

10- چنارهای روستای روئین در فاصله 28 كیلومتری شهر اسفراین (3درخت) با قدمت 600 سال، بزرگی تنه این درختان دیدنی است.

11- درختان ارس كوههای سالوك در فاصله 50 كیلومتری شهر اسفراین با قدمت بیش از 800 سال

ارگ بلقیس که در منابع به آن نارین قلعه می‌گویند برجسته ترین اثر شهرستان اسفراین است. آثار وبقایای شهر بلقیس به دوره صفوی نسبت داده می شود. این شهر به مدت هزار سال بطور مداوم مسکونی است.
خرابه‌های شهر اسفراین از مجموعه آثار ،بقایای ارگ وخندق، بخش‌هایی از حصار گرداگرد شهر وبقایای مقبره شیخ آذری و... تشکیل می‌شود.این اثر درسال 1380 به شماره 4497 درفهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
اسفراین پس از اینکه در دوره صفوی رونق گرفت در سال 1731 م توسط افغان ها تخریب شد وساکنان آن شهر جدیدی را در نزدیکی شهر بلقیس ایجاد کردند.