راضيه پاشايي/دکتر اميرعلي سهراب‌پور مي?گويد آمار مصرف سرُم? در کشور ما بسيار بالاتر از کشورهاي توسعه يافته است
اينقدر سرُم نزنيد!
شايد اين اتفاق براي شما هم افتاده باشد که بعد از يک روز کاري خسته‌كننده، دچار بي‌حالي و سرگيجه شده باشيد و احساس كنيد قندخونتان پايين آمده است و بخواهيد براي تزريق سرم به نزديک‌ترين درمانگاه نزديك منزلتان مراجعه کنيد تا حالتان بهتر شود...
آيا واقعا اين حالت ناشي از پايين آمدن قندخون است؟ چرا برخي از افراد با کوچک‌ترين احساس ضعف و سرگيجه يا خستگي تصور مي‌كنند به تزريق سرم نيازمندند؟ آيا تزريق سرم در افرادي که مشکل جدي پزشکي ندارند، کار درستي است؟ گفت‌وگويي با دکتر اميرعلي سهراب‌پور، متخصص بيماري‌هاي داخلي در بيمارستان شريعتي و استاديار دانشگاه علوم پزشکي تهران انجام داديم تا بيشتر با سرم و موارد كاربرد آن آشنا شويم.
سلامت: آيا مصرف سرم در ايران روندي طبيعي دارد؟
نه! در کشورهاي توسعه يافته، مصرف سرم بسيار كمتر از ايران است. تا زماني که فرد توانايي خوردن غذا يا مايعات را دارد و حالت تهوع و استفراغ ندارد، نبايد به او سرم تزريق شود. همان‌طور که به کودکان مبتلا به اسهال در صورت تحمل خوراکي محلول ors تجويز مي‌شود، بزرگسالان نيز در صورت کم‌آب شدن بدن تا حد امکان بايد از راه خوراکي آن را جبران کنند.
سلامت: مگر تزريق سرم ضرر دارد؟
به هرحال تزريق سرم، يک روش کمکي در درمان بيماري‌‌هاست. بايد نسبت به تزريق سرم حساس بود و با صلاحديد پزشک اقدام به اين کار كرد. تزريق بي‌مورد سرم افزون بر اينکه سبب هدررفتن سرمايه‌هاي ملي مي‌شود، مثل هر تزريق ديگري با عوارض بالقوه?اي همراه است.
سلامت: درمورد ترکيب سرم و انواع آن توضيح مي‌دهيد؟
سرم‌ها جزو فرآورده‌هاي دارويي هستند که تركيب‌هاي متفاوت و انواع مختلفي مانند سرم?هاي نمکي، قندي، تغذيه‌اي و سرم‌هاي تخصصي دارند و هر کدام از آنها براي گروه خاصي از بيماران مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
سلامت: بيشترين كاربرد سرم به چه منظور است؟
سرم‌درماني براي تامين آب و الكتروليت و ساير مواد مورد نياز بدن است و در صورت بدحال بودن بيمار انجام مي‌شود. به‌خصوص در بيماراني که نمي‌توانند غذا بخورند يا راه سيستم گوارشي‌شان به علت انسداد يا عمل جراحي بسته شده است. حتي بيماراني كه در بيمارستان بستري هستند، به محض آنکه بتوانند از راه دهان آب و غذا مصرف کنند، لزوما به سرم نياز ندارند؛ در چنين مواردي مصرف سرم قطع مي‌شود و از طريق خوراکي، آب و املاح و موادغذايي مورد نياز بدن آنان تامين مي‌شود.
سلامت: مهم‌ترين علت تجويز سرم چيست؟
مهم‌ترين علل تجويز سرم، «افت قندخون» يا «کاهش حجم خون» است. سرم‌هاي نمکي که عمده ترکيب آنها نمک است، در بيماراني که حجم خونشان شديدا کاهش يافته تجويز مي‌شوند. از جمله اين موارد کودکان يا بزرگسالاني هستند که به اسهال شديد مبتلا شده‌اند، يا دچار استفراغ مکرر در حدي هستند که با وجود احساس تشنگي، نمي‌توانند به اندازه کافي آب و مايعات بنوشند.
سلامت: چه افراد ديگري ممکن است با کم?آبي مواجه شوند؟
گاهي اوقات سالمنداني كه بيش از حد داروهاي مدر مصرف مي‌كنند نيز با کم‌آبي مواجه خواهندشد. تزريق سرم‌هاي نمکي در نمونه‌هاي ذکر شده باعث بهبود وضعيت بيمار مي‌شود و حجم مايع درون رگ را به سرعت افزايش مي‌دهد. يک نمون? ديگر بيماراني هستند که با خونريزي شديد گوارشي مراجعه مي‌کنند. اين بيماران نيازمند جبران سريع حجم خون از دست رفته هستند و دريافت سرم‌هاي نمکي گاه نجات‌دهنده جان چنين بيماراني است.
سلامت: ساير سرم?ها چطور؟
سرم‌هاي قندي که عمده ترکيب آنها قند است، هنگام افت قندخون به‌خصوص در بيماران مبتلا به ديابت كه گاه در اثر تزريق انسولين يا مصرف قرص با افت قندخون مواجه مي‌شوند، تجويز مي‌شود. اين حالت نسبتا شايع است. انواع ديگر سرم‌ها، سرم‌هاي قندي-نمکي، پروتئيني و تغذيه‌اي هستند. سرم‌هاي تغذيه‌اي فقط در بيمارستان‌ها موجود است. اين سرم‌ها به دليل اينكه حاوي مواد چربي و پروتئين هستند، کالري بالايي دارند و در بيماراني كه به علت عمل جراحي نمي‌توانند مدت طولاني غذا بخورند، به صورت وريدي تزريق مي‌شود. انواع تخصصي‌تر سرم هم هستند که در درمان بيماران مبتلا به نارسايي کبد، بيماران قلبي‌عروقي، عفوني و... کاربرد دارند.
سلامت:آيا قبل از تزريق سرم بيماران قلبي، کليوي، يا ديابتي بايد پزشک را از بيماري‌شان مطلع کنند؟
حتما وگرنه ممکن است عوارض غيرقابل جبراني را شاهد باشيم، مثلا تزريق سرم نمکي به بيماران دچار نارسايي قلبي يا نارسايي کليوي مي‌تواند آنها را با مشکل جدي مواجه کند. به همان دليل که اين بيماران بايد از خوردن نمک به شدت پرهيز کنند، تزريق سرم نمکي نيز ممکن است سبب احتباس آب و نمک در بدن و تشديد علايم بيماري‌شان شود. از سوي ديگر، تزريق سرم حاوي قند در بيماران ديابتي که افت قند نداشته‌اند کار صحيحي نيست و مي‌تواند سبب به‌هم‌خوردن تعادل قند خون شود. در موارد ذکر شده، تزريق سرم بايد به‌وسيله پزشک مجرب و با دليل مشخص انجام شود.
سلامت: هنگام احساس خستگي و ضعف ناشي از افت قندخون تزريق سرم ضروري است؟
نه! در اغلب موارد در چنين حالتي قندخون طبيعي است زيرا احساس خستگي، بسياري اوقات ناشي از افت قندخون نيست. براي رفع خستگي کافي است کمي استراحت کنيد و مقداري آب، شربت، دوغ يا نوشيدني‌هاي سالم ديگر بنوشيد. اگر فردي هستيد که احساس خستگي دائمي باعث اخلال در کار روزمره‌تان مي‌شود، بايد به‌جاي درخواست براي تزريق سرم به پزشک مراجعه کنيد تا علت آن بررسي شود.
سلامت: احساس خستگي دائمي به چه دليل مي‌تواند باشد؟
در اين مورد علل جسمي و رواني مختلفي مطرح‌اند. در اکثر قريب به اتفاق، علت مهم و خطرناکي وجود ندارد. کم‌خوني يک علت شايع به‌خصوص در خانم‌هاست. مسايل غيرجسمي شامل افسردگي و اضطراب‌هاي خفيف و نهفته هم علت خستگي در بخش زيادي از جامعه هستند. کمبودهاي هورموني، مصرف برخي داروها، بعضي بيماري‌هاي عفوني مزمن، مشکلات قلبي، کليوي، کبدي و بالاخره بيماري‌هاي نادر عضلاني-اسکلتي هم مي‌تواند علت ضعف و خستگي در چنين افرادي باشد. در افراد مسني که در هفته‌ها و ماه‌هاي اخير دچار خستگي شده‌اند، علاوه بر علل مذکور بايد به فکر بدخيمي‌ها هم بود.
سلامت: آيا تزريق سرم در تمامي موارد باعث بهبود وضعيت بيمار مي‌شود؟
متاسفانه برخي افراد تصور مي‌كنند بيماري‌شان با تزريق سرم بهبود خواهد يافت. به همين دليل با مراجعه به درمانگاه يا اورژانس، از پزشك درخواست مي‌كنند برايشان سرم تجويز كند. اين تصور بين مردم و مخصوصا خانم‌ها رايج است و متاسفانه برخي از همکاران نيز به آن دامن مي‌زنند. همه ما بايد بدانيم که سرم، دارو نيست.
سلامت: پس خانم‌ها بيشترين تزريق سرم را دارند؟
معمولا همين‌طور است. فشارخون طبيعي 120 روي 80 ميلي‌متر جيوه است اما فشارخون در بسياري از خانم‌هاي جوان به طور طبيعي از اين عدد کمتر است. برخي از اين افراد مكررا براي تزريق سرم به درمانگاه‌ها مراجعه مي‌کنند اما بازهم هرگاه فشارخونشان اندازه‌گيري مي‌شود پايين گزارش مي‌شود! تأثير تزريق سرم در اين افراد مثل هر فرد سالم ديگري مثل اين است که يک يا دو ليوان شربت آبليموي خوشمزه نوش‌جان کرده باشند؛ بنابراين ممکن است به طور موقت احساس خوبي هم پيدا کنند.
اينقدر سرُم نزنيد!
شايد اين اتفاق براي شما هم افتاده باشد که بعد از يک روز کاري خسته‌كننده، دچار بي‌حالي و سرگيجه شده باشيد و احساس كنيد قندخونتان پايين آمده است و بخواهيد براي تزريق سرم به نزديک‌ترين درمانگاه نزديك منزلتان مراجعه کنيد تا حالتان بهتر شود...
آيا واقعا اين حالت ناشي از پايين آمدن قندخون است؟ چرا برخي از افراد با کوچک‌ترين احساس ضعف و سرگيجه يا خستگي تصور مي‌كنند به تزريق سرم نيازمندند؟ آيا تزريق سرم در افرادي که مشکل جدي پزشکي ندارند، کار درستي است؟ گفت‌وگويي با دکتر اميرعلي سهراب‌پور، متخصص بيماري‌هاي داخلي در بيمارستان شريعتي و استاديار دانشگاه علوم پزشکي تهران انجام داديم تا بيشتر با سرم و موارد كاربرد آن آشنا شويم.
سلامت: آيا مصرف سرم در ايران روندي طبيعي دارد؟
نه! در کشورهاي توسعه يافته، مصرف سرم بسيار كمتر از ايران است. تا زماني که فرد توانايي خوردن غذا يا مايعات را دارد و حالت تهوع و استفراغ ندارد، نبايد به او سرم تزريق شود. همان‌طور که به کودکان مبتلا به اسهال در صورت تحمل خوراکي محلول ors تجويز مي‌شود، بزرگسالان نيز در صورت کم‌آب شدن بدن تا حد امکان بايد از راه خوراکي آن را جبران کنند.
سلامت: مگر تزريق سرم ضرر دارد؟
به هرحال تزريق سرم، يک روش کمکي در درمان بيماري‌‌هاست. بايد نسبت به تزريق سرم حساس بود و با صلاحديد پزشک اقدام به اين کار كرد. تزريق بي‌مورد سرم افزون بر اينکه سبب هدررفتن سرمايه‌هاي ملي مي‌شود، مثل هر تزريق ديگري با عوارض بالقوه?اي همراه است.
سلامت: درمورد ترکيب سرم و انواع آن توضيح مي‌دهيد؟
سرم‌ها جزو فرآورده‌هاي دارويي هستند که تركيب‌هاي متفاوت و انواع مختلفي مانند سرم?هاي نمکي، قندي، تغذيه‌اي و سرم‌هاي تخصصي دارند و هر کدام از آنها براي گروه خاصي از بيماران مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
سلامت: بيشترين كاربرد سرم به چه منظور است؟
سرم‌درماني براي تامين آب و الكتروليت و ساير مواد مورد نياز بدن است و در صورت بدحال بودن بيمار انجام مي‌شود. به‌خصوص در بيماراني که نمي‌توانند غذا بخورند يا راه سيستم گوارشي‌شان به علت انسداد يا عمل جراحي بسته شده است. حتي بيماراني كه در بيمارستان بستري هستند، به محض آنکه بتوانند از راه دهان آب و غذا مصرف کنند، لزوما به سرم نياز ندارند؛ در چنين مواردي مصرف سرم قطع مي‌شود و از طريق خوراکي، آب و املاح و موادغذايي مورد نياز بدن آنان تامين مي‌شود.
سلامت: مهم‌ترين علت تجويز سرم چيست؟
مهم‌ترين علل تجويز سرم، «افت قندخون» يا «کاهش حجم خون» است. سرم‌هاي نمکي که عمده ترکيب آنها نمک است، در بيماراني که حجم خونشان شديدا کاهش يافته تجويز مي‌شوند. از جمله اين موارد کودکان يا بزرگسالاني هستند که به اسهال شديد مبتلا شده‌اند، يا دچار استفراغ مکرر در حدي هستند که با وجود احساس تشنگي، نمي‌توانند به اندازه کافي آب و مايعات بنوشند.
سلامت: چه افراد ديگري ممکن است با کم?آبي مواجه شوند؟
گاهي اوقات سالمنداني كه بيش از حد داروهاي مدر مصرف مي‌كنند نيز با کم‌آبي مواجه خواهندشد. تزريق سرم‌هاي نمکي در نمونه‌هاي ذکر شده باعث بهبود وضعيت بيمار مي‌شود و حجم مايع درون رگ را به سرعت افزايش مي‌دهد. يک نمون? ديگر بيماراني هستند که با خونريزي شديد گوارشي مراجعه مي‌کنند. اين بيماران نيازمند جبران سريع حجم خون از دست رفته هستند و دريافت سرم‌هاي نمکي گاه نجات‌دهنده جان چنين بيماراني است.
سلامت: ساير سرم?ها چطور؟
سرم‌هاي قندي که عمده ترکيب آنها قند است، هنگام افت قندخون به‌خصوص در بيماران مبتلا به ديابت كه گاه در اثر تزريق انسولين يا مصرف قرص با افت قندخون مواجه مي‌شوند، تجويز مي‌شود. اين حالت نسبتا شايع است. انواع ديگر سرم‌ها، سرم‌هاي قندي-نمکي، پروتئيني و تغذيه‌اي هستند. سرم‌هاي تغذيه‌اي فقط در بيمارستان‌ها موجود است. اين سرم‌ها به دليل اينكه حاوي مواد چربي و پروتئين هستند، کالري بالايي دارند و در بيماراني كه به علت عمل جراحي نمي‌توانند مدت طولاني غذا بخورند، به صورت وريدي تزريق مي‌شود. انواع تخصصي‌تر سرم هم هستند که در درمان بيماران مبتلا به نارسايي کبد، بيماران قلبي‌عروقي، عفوني و... کاربرد دارند.
سلامت:آيا قبل از تزريق سرم بيماران قلبي، کليوي، يا ديابتي بايد پزشک را از بيماري‌شان مطلع کنند؟
حتما وگرنه ممکن است عوارض غيرقابل جبراني را شاهد باشيم، مثلا تزريق سرم نمکي به بيماران دچار نارسايي قلبي يا نارسايي کليوي مي‌تواند آنها را با مشکل جدي مواجه کند. به همان دليل که اين بيماران بايد از خوردن نمک به شدت پرهيز کنند، تزريق سرم نمکي نيز ممکن است سبب احتباس آب و نمک در بدن و تشديد علايم بيماري‌شان شود. از سوي ديگر، تزريق سرم حاوي قند در بيماران ديابتي که افت قند نداشته‌اند کار صحيحي نيست و مي‌تواند سبب به‌هم‌خوردن تعادل قند خون شود. در موارد ذکر شده، تزريق سرم بايد به‌وسيله پزشک مجرب و با دليل مشخص انجام شود.
سلامت: هنگام احساس خستگي و ضعف ناشي از افت قندخون تزريق سرم ضروري است؟
نه! در اغلب موارد در چنين حالتي قندخون طبيعي است زيرا احساس خستگي، بسياري اوقات ناشي از افت قندخون نيست. براي رفع خستگي کافي است کمي استراحت کنيد و مقداري آب، شربت، دوغ يا نوشيدني‌هاي سالم ديگر بنوشيد. اگر فردي هستيد که احساس خستگي دائمي باعث اخلال در کار روزمره‌تان مي‌شود، بايد به‌جاي درخواست براي تزريق سرم به پزشک مراجعه کنيد تا علت آن بررسي شود.
سلامت: احساس خستگي دائمي به چه دليل مي‌تواند باشد؟
در اين مورد علل جسمي و رواني مختلفي مطرح‌اند. در اکثر قريب به اتفاق، علت مهم و خطرناکي وجود ندارد. کم‌خوني يک علت شايع به‌خصوص در خانم‌هاست. مسايل غيرجسمي شامل افسردگي و اضطراب‌هاي خفيف و نهفته هم علت خستگي در بخش زيادي از جامعه هستند. کمبودهاي هورموني، مصرف برخي داروها، بعضي بيماري‌هاي عفوني مزمن، مشکلات قلبي، کليوي، کبدي و بالاخره بيماري‌هاي نادر عضلاني-اسکلتي هم مي‌تواند علت ضعف و خستگي در چنين افرادي باشد. در افراد مسني که در هفته‌ها و ماه‌هاي اخير دچار خستگي شده‌اند، علاوه بر علل مذکور بايد به فکر بدخيمي‌ها هم بود.
سلامت: آيا تزريق سرم در تمامي موارد باعث بهبود وضعيت بيمار مي‌شود؟
متاسفانه برخي افراد تصور مي‌كنند بيماري‌شان با تزريق سرم بهبود خواهد يافت. به همين دليل با مراجعه به درمانگاه يا اورژانس، از پزشك درخواست مي‌كنند برايشان سرم تجويز كند. اين تصور بين مردم و مخصوصا خانم‌ها رايج است و متاسفانه برخي از همکاران نيز به آن دامن مي‌زنند. همه ما بايد بدانيم که سرم، دارو نيست.
سلامت: پس خانم‌ها بيشترين تزريق سرم را دارند؟
معمولا همين‌طور است. فشارخون طبيعي 120 روي 80 ميلي‌متر جيوه است اما فشارخون در بسياري از خانم‌هاي جوان به طور طبيعي از اين عدد کمتر است. برخي از اين افراد مكررا براي تزريق سرم به درمانگاه‌ها مراجعه مي‌کنند اما بازهم هرگاه فشارخونشان اندازه‌گيري مي‌شود پايين گزارش مي‌شود! تأثير تزريق سرم در اين افراد مثل هر فرد سالم ديگري مثل اين است که يک يا دو ليوان شربت آبليموي خوشمزه نوش‌جان کرده باشند؛ بنابراين ممکن است به طور موقت احساس خوبي هم پيدا کنند.