ایرانشهر

[Nicol]

ایرانشهر

1-جغرافیایی طبیعی
1-1حدود جغرافيايى:

این شهرستان از شمال به شهرستان خاش ,از خاوربه سراوان , از جنوب به شهرستان های سرباز و نیکشهر و از باختربه استان کرمان و دشت جازموریان محدود است . شهر ايرانشهر مرکز شهرستان است که با ارتفاع متوسط591 متر از سطح دریا در ْ60 طول خاورى و ْ27عرض شمالى در فاصله 345 کیلو متری مرکز استان سیستان و بلوچستان واقع است .

1-2 وسعت : ​

شهرستان ایرانشهر در ناحیه مرکزی بلوچستان با مساحتی بالغ بر 30200 کیلومتر مربع قرار داشته ، 15 درصد وسعت استان را به خود اختصاص داده است .

1-3تقسيمات شهرستان:
این شهرستان شامل 4 بخش ( مرکزی , بمپور , بزمان و دلگان ) و 4 شهر (ایرنشهر , بزمان , گلمورتی، بمپور- دلگان ) 10 دهستان ( حومه , بمپور شرقی بمپور غربی , دامن , ابتر ,آب رئیس , بزمان , دگان , هودیان و جلگه چاه هاشم ) و 545 آبادی دارای سکنه است
.

1-4 شرايط آب و هوايى :
آب و هوای این شهرستان بواسطه وجود مناطق کوهستانی و مناطق پست شدیدا تحت تاثیر عوارض جغرافیایی و پستی و بلندی های متنوع ان می باشد.به‌گونه‌اى که در تابستان گرم و خشک و در زمستان معتدل است و بادهاى باران آور موسمى در فصل تابستان و بادهاى باران‏ آور غربى در فصل زمستان در اين منطقه موجب ريزش پراکنده باران مى‏شوند..متوسط سالانه دما 23 درجهسانتی گراد است که در تابستان ها به بیش از 40 درجه سانتیگراد می رسد. و حداقل دما در زمستان 2 درجه سانتی گراد بالای
صفر می باشد. ميانگین بارش سالانه در این شهرستان 5/105میلی متر مى باشد.

​

 

[Nicol]

1-5 پوشش گیاهی
پوشش گیاهی مناطق مختلف کوهستانی و نیمه کوهستانی با مناطق جلگه ای و پست و هموار این شهرستان متفاوت می باشد انواع گونه های جنگلی داز ,کهور , کلیر ,چگرد , چش و کنار و ... را نام برد .علاوه بر گیاهان و درختچه های یاد شده گیاهانی همچون کلیر , مشکک , ریش بز , سداپ , بنگ دانه , وگون و درمنه و حنا , بارهنگ , پوته , اسپند و.... با مصارف دارویی نیز در این شهرستان می روید .

1-6منابع آبی ​

شهرستان ایرانشهر در مقایسه با سایر شهرستان های استان از نظر آب های زیر زمینی و سطحی از وضعیت بهتری برخوردار بوده و در حال حاضر عمده منابع تامین آب شهرستان ,رود خانه های فصلی و دائمی دامن و رودخانه بمپور می باشد.که از ارتفاعات کارواندر سر چشمه گرفته و پس از طی مسیری تقریبا 170 کیلومتری به ریگزار جازموریان می ریزد. آب این شهرستان ازطریق 1042 حلقه چاه و13 رشته قنات با میزان آبدهی 5/95 میلیون متر مکعب و رودخانه های کاجو با میزان آبدهی 500 میلیون متر مکعب بطور متوسط سالانه تامین می شود.

1-7ارتفاعات :
ازمهمترین ارتفاعات این شهرستان می توان به رشته کوههای بزمان با قله آتشفشانی نیمه فعال ان اشاره نمود که با ارتفاع 3497 متر از سطح دریا پس از کوه تفتان مرتفع ترین ناهمواری استان سیستان و بلوچستان محسوب می گردد . کوه خضر نیزاز مهمترین قله های رشته کوههای بزمان می باشد .
2- جغرافياى انسانى

2-1تراکم جمعيت​

بر اساس آخرین سر شماری سال 1385 کل جمعیت این شهرستان 274136 نفر بوده است که از این میان 143715 نفر آن را جمعیت شهری و 130421 نفر را جمعیت روستایی تشکیل می دهند .

2-2 دين و زبان
مردم شهرستان ایرانشهر به زبان بلوچی تکلم می‌کنندکه این زبان همانند زبان های رایج گیلکی و کردی ریشه زبان پهلوی میانه است . 92/99 درصد جمعیت آن را مسلمانان شیعه و سنی، تشکیل می دهند.

2-3 نحوه زندگى مردم
عشایر بلوچ درصد بالایی از ساکنان مناطق روستایی و غیر شهری شهرستان ایرانشهر را تشکیل می دهند که عمدتا در سیاه چادر ها (گدام ) و کپر های ساخته شده از شاخ و برگ نخل خرما و داز زندگی می کنند , عمده معیشت این خانوار ها از طریق نگه داری دام خصوصا بز می باشد .

2-4 پوشاک
پوشش مردان و زنان بلوچ بسیار ساده و در عین حال زیبا و مناسب برای اقلیم بلوچستان می باشد .عموما پوشاک مردان بلوچ شامل یک پیراهن بلندو شلوار گشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد . پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است با این تفاوت که بخشهایی از سرآستین , سر پارچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن را با قطعات پارچه با زیبا ترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده و تزئین نموده اند , رنگ و نقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد .

2-5شعر و موسیقی و بازیهای محلی
موسیقی ایرانشهر طی سالیان دراز گرما بخش شادی و شور مردم این سامان بوده است سازه هایی مثل قیچک ,رباب , بنجو , تمبورک ,و دهلک و سازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است وسعتی در خور توجه به موسیقی این خطه داده است . دهل و سرنا از دیگر ساز های رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد . از انواع موسیقی در شهرستان می توان موسیقی های رزمی , مجلسی و عرفانی و حماسی را نام برد .از استادان و هنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیر محمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینار زهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادر بخش آبسالان شاعر معاصر نام برد .تنوع و تعدد بازی های سنتی نيزدر بلوچستان گسترده است برخی از این بازیها عبارتند از تلکی , هپت سنگ , هدکان رو , لکرشانکی , سرسره بازی و ....

 

[Nicol]

2-6اعیاد
از مهمترین اعیاد آنها اعیاد مذهبی غدیر ,قربان و فطر به همراه مناسبت های دیگری همچون مبعث پیامبر (ص) نیمه شعبان و سالروز ولادت ائمه اطهار می باشد .

2-7 روش تحصيلى
36 درصد از مردم شهرستان ایرانشهر بیسواد هستند . در سال تحصیلی 83-1382تعداد کل دانش آموزان مقاطع مختلف تحصیلی(بدون بزرگسالان و مراکز تربیت معلم ) شهرستان 70238 نفر بوده که 04/13 درصد از دانش آموزان استان را تشکیل می دهد.در سال تحصیلی 83-1382 در شهرستان ایرانشهر ، 1389دانشجودر حال تحصیل بوده که از این تعداد 2/37 در صد در دانشگاه پیام نور و و 7/62 درصد در دانشگاه غیر دولتی مشغول به تحصیل بوده اند.

3- شمه‌اى از جغرافياى اقتصادى
عمده ترین شیوه های معیشتی مردمان ایرانشهر کشاورزی , دامداری , تجارت و صیادی و صنایع دستی می باشد .شهرستان ایرانشهر به واسطه گستردگی و تنوع اقلیم دارای منابع طبیعی و اقتصادی گوناگونی می باشد که از مهمترین آنها می توان به منابع معدنی و انواع کانسار ها ،منابع و تولیدات کشاورزی همچون باغات نخیلات , صیفی جات و مرکبات و همچنین صنایع دستی و سنتی مانند گلیم بافی و حصیر بافی , سکه دوزی و آئینه دوزی و سفالگری و همچنین مشاغل صنعتی بازرگانی اشاره نمود .

3-1 صنايع دستى
در کنار زندگی متداول روز مره , دستان هنرمند زنان و مردان بلوچ دست ساخته ها و دست بافته های زیبایی را خلق می کنند که جهت استفاده خود و جهت فروش به نقاط دیگر صادر می شود .سوزن دوزی , تکه دوزی , بلوچی دوزی , گلیم , حصیر , سبد , زیور آلات سنتی و البسه محلی از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد

 

[Nicol]

در ذيل به طور مختصر به شرح هريک مى پردازيم : سوزن دوزی
شاخص ترین هنر مردم بلوچستان سوزن دوزی می باشد این هنر که از هنر های پر سابقه و اصیل این منطقه است عبارت است از نقش آفرینی زنان بلوچ با سوزن و نخ های رنگی بروی قطعه ای پارچه .سوزن دوزی مهمترین هنر زنان بلوچ است که با اندکی تغییر در نقش مایه ها در تمامی نقاط بلوچستان مشاهده می گردد .

سفال گری
با توجه به پژوهش های باستان شنا سی انجام یافته در سایت های مهم باستانی این شهرستان سابقه تولید و استفاده از ظروف سفالی به 7000 سال قبل باز می گردد . از مهمترین مناطق باستانی متعلق به هزاره های چهارم و سوم پیش از میلاد در شهرستان ایرانشهر می توان به سایت های باستانی چاه حسینی , خوراب , بمپور , دامن , اسپیدژ و چگردو و ... اشاره نمود که در آن مجموعه ای متنوع از دهها هزار بقایای ریز سفالی با فرمهای گوناگون همچون کاسه , خمره , سبو , پیاله و کوزه و...با خمیره های نخودی , قرمز و خاکستری منقوش و یا نقوش گیاهی جانوری و هندسی وجود دارد . نقش مایه عمده سفال ها ی بلوچستان را نقوش گیاهی و جانوری بومی و محلی همچون نقش نخل خرما , و نقوش حیواناتی همچون نقوش عقرب و پرندگان و.. . تشکیل می دهند .

حصير بافى
از ديگر هنرهاى دستى ايرانشهر مى توان به حصير بافى ( بوريا بافى و پرده بافى ) اشاره نموده ، مواد اوليه حصير از نوعى درخت وحشى خرما به نام داز که در کنار رود خانه ها مى رويد ، تهيه مى گردد . از محصولات عمده آن مى توان به زير انداز سجاده ، پرده و سبد و... اشاره کرد .

3-2 کشاورزى
با وجود انکه‌ کار و پيشه‌ رايج‌ در اکثر روستاها زراعت‌، دامدارى‌، باغدارى‌ و مرغدارى‌ است‌ اقتصاد غالب‌ منطقه‌ مربوط‌ به‌ بخش‌ کشاورزى‌ است‌. در سال زراعی 83-1382 سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی شهرستان ایرانشهر بالغ بر 38084 هکتار است که 7/23 درصد از سطح کشت زیر کشت استان را تشکیل می دهد . از این مقدار 25 درصد به کشت باغات و75 درصد به زراعت های سالانه اختصاص دارد. مهمترين‌ فرآورده‌هاى‌ کشاورزى‌ منطقه‌ را گندم‌، جو، برنج‌، کنجد، تره‌ بار، بنشن‌، انواع‌ ميوه‌ ... تشکيل‌ مى‌دهد

3-3 صنعت و معدن
تعداد صنایع موجود شهرستان ایرانشهر 76 واحد می باشد که هیچ کدام از آنها در روستاهای این شهرستان نیست. عمده ترین معادن موجود در سطح این شهرستان را آهک، مرمر، منگنز و تالک تشکیل می دهد.

3-4 صنعت توريسم
شهرستان ايرانشهر بواسطه قرار گيرى در شاه راه ارتباطى فرهنگ هاى بزرگ پيش از تاريخ منطقه ، در بردارنده مجموعه اى از کهن ترين ، با ارزش ترين و مهمترين اثارتاريخى وجاذبه هاى طبيعى مى باشد .که از آن جمله ميتوان به موارد ذيل اشاره نمود :


3-4-1جاذبه هاى تاريخى
قلعه ناصرى
اين قلعه زيبا در مرکز شهر ايرانشهر واقع شده است و يکى از وسيعترين و در عين حال زيباترين قلعه منطقه محسوب مى گردد . در گذشته از آن به عنوان مرکز حکمرانى ايالت بلوچستان استفاده مى شده است .ناصر الدوله فرمانروا حاکم وقت ايالت کرمان و بلوچستان پيشنهاد ساخت يک دژ نظامى عظيم را در محل فعلى شهر ايرانشهر (فهرج يا پهره قديم ) به ناصر الدين شاه قاجار مى دهد ، ناصر الدين شاه با ساخت قلعه در فهرج موافقت مى نمايد و بدين طريق کار ساخت قلعه در سال 1264 ه . ق توسط شخصى بنام استاد حسين معمار باشى کرمانى آغاز و پس از هفت سال به پايان رسيد و از آن پس بنام قلعه ناصريه ناميده مى شود .پس از ساخت اين قلعه عظيم و مستحکم مرکز حکمرانى بلوچستان از بمپور به ايرانشهر منتقل مى گردد . پس از استقرار دوست محمد خان اين قلعه با حکمرانى محلى اين حاکم به قلعه دوست محمد خان نيز ناميده مى شود .

 

[Nicol]

اسپيدژ
يکى از مهمترين کانون ها و مراکز استقرارمتعلق به دوران پيش از تاريخ و هزاره هاى سوم و دوم پيش از ميلاد در شهرستان ايرانشهر اسپيدژ مى باشد . اسپيدژ در سال 1381 توسط سازمان ميراث فرهنگى شناسايى و با شماره 6745 در فهرست آثار ملى کشور ثبت گرديد . گورستان اسپيدژ حدود 25 هکتار وسعت دارد و آثار دو دوره متمایز دوره اسلامی و دوره پیش از تاریخ را در بر دارد . دوره اسلامی ان دارای قلعه سنگی , استحکامات سنگ چین و قبور آن می با شد .آثار دوران پیش از تاریخ این بخش مربوط به دو دوره کوتاهتر زمانی , هزاره سوم قبل از میلاد و عصر برنز و دیگری اواسط هزاره دوم قبل از میلاد و اواخر عصر برنز جدید و آغاز عصر آهن می باشد

و.................

3-4-2 جاذبه های طبیعی

چشمه آبگرم بزمان​

در شهرستان ایرانشهر 9 چشمه آبگرم معدنی وجود دارد که معروفترین آنها چشمه آبگرم بزمان است .این چشمه در بخش بزمان در فاصله 100 کیلومتری شمال غربی ایرانشهر واقع شده است . چشمه آبگرم از شکاف سنگها بیرون می آید وعلت گرمی ان فعالیت های آتشفشان است که دمای آب را تا 5/35 درجه مى رساند.

رود خانه دامن
رود خانه زیبای دامن که از مجاورت روستایی به همین نام میگذرد که از دیگر مواهب طبیعی بکر منطقه بلوچستان به شمار می رود که مناظری بدیع و دل پذیر از ترکیب نخلستان های صبور و سر افراز و شالیزار خرم و پر بار را یکجا پدید آورده است.

از ديگر جاذبه‌هاى اين شهر ميتوان به باغ خالصه و روستاى دامن اشاره نمود.

3-4-3جاذبه هاى فرهنگى
ساختمان بیت مقام معظم رهبری
بنای یاد شده متعلق به آقای پرویز فاضلی بوده که در خیابان ولایت کوچه 18 واقع شده است ملک مذکور در زمان رژیم ستم شاهی پذیرای مقام معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای بوده که معظم له دوران تبعید را در آنجا سپری نموده است .این مکان در سال 70 از سوی صاحب آن به عنوان یاد بودی از اقامت رهبر انقلاب به سازمان میراث فرهنگی اهدا شده است .
از ديگرنقاط فرهنگى- تاريخى – طبيعى دیدنی ایرانشهر ميتوان به :مسجد جامع ايرانشهر ، قلعه دوست محمد خان کوه بزمان ،آبگرم بزمان ،گل مورتی گز شاهان، هامون جازموریان ، تپه‏هاى قديمى و باستانى (دامن، محترم آباد، پيپ، فيروزآباد، راسک، مسکوتان). قلعه دامن ،قلعه چهل دختر، باغات و کشتزارهای وسیع این شهر........ اشاره نمود..
4- جغرافياى تاريخى
وجه تسميه
نام اولیه و کهن ایرانشهر پره , پهره و معرب آن فهره می باشد که با توجه به متون مورخان ( ایرانی و غیر ایرانی ) باستان به این ناحیه گدروزیا یا بلوچستان جنوبی اطلاق می شده است . مورخان و جغرافی نویسان اسلامی نیز از این مکان با عنوان فهره و یا فهلفهره یا فهرج در ناحیه مکران یاد نموده اند نام کنونی ایرانشهر از قدیم الایام به عنوان یکی از کانونهای استقرار بشر تا کنون مطرح بوده است به گونه ای که در تمامی نقاط این شهرستان میتوان شواهد متعددی از آثار سکونت بشر یافت نمودسایت های باستانی همچون بمپور , چاه حسینی , خوراب , اسپیدژ , سعید آباد , دامن و .... از این جمله اند ایرانشهر در دوره های تاریخی و اسلامی نیز از شکوه و رونق خاصی برخوردار بوده است به گونه ای که قلعه بمپور از دوران تاریخی (ساسا نیان ) و شمار فراوانی قلعهاز دوره اسلامی همچون بمپور , ابتر , ناصری , دامن و... گواه بر این مداعا است . بمپور در دوره افشاریان تا قاجاریه بعنوان مرکز حکمرانی بلوچستان جنوبی ( مکران ) ایفای نقش می نموده است . به گونه ای که ایالت کرمان و مکران بلوچستان به مرکزیت بمپور توسط حاکمی واحد اداره می شده است . اما پس از دوره قاجار با مرکزیت یافتن ایرانشهر بعنوان مرکز شهرستان ایرانشهر و ساخت قلعه ای عظیم در ان بمپور به یکباره اقتدار نظامی و سیاسی و حکمرانی خود را از دست داده و مرکزیت و مقر حکومت بلوچستان از بمپور به ایرانشهر انتقال و از این پس شهر به سرعت رشد نموده و گسترش می یابد .

 

[Nicol]

قلعه ناصری یا قلعه ایرانشهر
بنا بر نوشته متون و مورخين معاصر، در عهد قاجاريه شخصي بنام ناصرالدوله فرمانفرما كه در سال 1285 هجري شمسي حاكم وقت ايالات كرمان و بلوچستان بود؛ پيشنهاد ساخت يك دژ نظامي عظيم را در فهرج يا پهره، به ناصرالدین شاه قاجار می دهد. فهرج یا پهره نام قدیم ایرانشهر است که در سال 1308 هجري شمسي با تصرف اين شهر توسط قواي رضاخان پهلوي به نام ايرانشهر تغيير نام مي یابد. ناصرالدین شاه با ساخت اين قلعه نظامي در فهرج موافقت مي نمايد و بدين ترتیب كار ساخت قلعه در سال 1264 هجری شمسی به دست يكي از معماران توانا و مشهور كرمان بنام "استاد حسين معمار باشي كرماني" آغاز و پس از مدت هفت سال به اتمام مي رسد. از آن پس اين قلعه بنام قلعه ناصري يا ناصريه مشهور مي گردد و مقّر حكمراني بلوچستان كه تا آن سال قلعه كهن و عظيم بمپور بود به قلعه ناصري تغيير مي يابد.





دروازه اصلی قلعه ناصری یا قلعه ایرانشهر؛ ایرانشهر


اين قلعه با ضعف دولت قاجار در اواخر عصر قاجار و اوايل عصر پهلوي به تصرف حاكم مقتدر وقت بلوچستان بنام "دوست محمد خان بازكزايي" در مي آيد و بنام قلعه دوست محمد خان معروف مي گردد. با به قدرت رسيدن رضاخان و استقرار و قدرت گرفتن حکومت مرکزی، قشون دولتي رضاخان پهلوي به فرماندهي "تيمسار امان الله جهانباني" بلوچستان و اين قلعه را متصرف شده و از آن پس اين قلعه به نام قلعه ايرانشهر شهرت مي يابد.

 

[Nicol]

قلعه ناصری یا قلعه ایرانشهر؛ ایرانشهر


در عصر پهلوي دوم (محمدرضا شاه پهلوی) از اين قلعه بنام پادگان ژاندارمري وقت و زماني به عنوان مدرسه استفاده مي شده است. در اوايل انقلاب با متروك ماندن اين قلعه عظيم و زيبا، بتدريج تبديل به قلعه اي متروك و نيمه ويرانه مي شود كه متاسفانه در سال 1361 هجري شمسي حدود 98 درصد معماري هاي فضاي داخل با بولدوزر مورد تخريب و تسطيح قرار مي گرد و تنها سردر و حصار آن باقي مي ماند. اين قلعه در زمان ساخت، حداقل داراي هفت حياط بزرگ و شامل مجموعه هاي اصطبل، شاه نشين، سرباز خانه، اسلحه خانه، حمام و... بوده است.
مصالح اصل اين قلعه از خشت و گل و آجر است و حصار آن مجموعا داراي 9 برج ديدباني می باشد كه قطر ديوارهاي حصار آن در روي سطح زمين به 5/4 متر و ارتفاع آن به حدود 7 متر مي رسد. این بنا مجموعا داراي مساحتي بالغ بر 36000 متر مربع مي باشد.



قلعه ناصری یا قلعه ایرانشهر؛ ایرانشهر


با توجه به متون به جاي مانده، قلعه ایرانشهر داراي بيش از 150 اتاق شامل مال بند، حوضخانه، انبار، اصطبل، حمام، سربازخانه، حاكم نشين و... بوده است. هر چند که معماري داخلي قلعه تخريب شده، ولي مي توان به آجرنماي تزئيني سردر ورودي و برج هاي آجركاري شده دو طرف اشاره نمود كه داراي انواع طرح هاي رجچيني، دندان موشي، هندسي، لوزي، چليپايي و... است. اين نوع تزئين يادآور سبك معماري بكار رفته در برج هاي ارگ بم در استان کرمان توسط هنرمندان آن خطه است.