آخر پاییز هم که باشد هوا غبارآلود است و گلدسته مساجد و گنبد ها و منارهای معابد در مه گم. بمبئی، شهر آرزوها، وسیع، پرجنب و جوش و بی تفاوت است. گویی از آغازین روز خلق شبه جزیره همین طور بوده. روزی که سیذارتا (بودا) ترک جان و مال گفت هم همین گونه بود. وسیع، آرام و پرجنب و جوش. صادق هدایت بوف کور را در این شهر نوشت. لابه لای پیرمردهای چروکیده بازار های محلی هزاران خنزرپنزری به آفتاب تن داده اند. می گویند میرزا اسماعیل شیرازی وزیر مهاراجه میسور از جمالزاده دعوت به میهمانی می کند اما او صادق هدایت را به عنوان نویسنده ای جوان و آگاه به عنوان جایگزین معرفی می کند.
هدایت پس از ورود به بمبئی و آشنایی با قوم پارسیان بمبئی، به یادگیری زبان پهلوی می پردازد و متونی را از پهلوی به پارسی امروز ترجمه می کند. می گویند او تحت تاثیر زندگی سنتی هندی قرار گرفته و در جایی می نویسد: «تنها جای دنیا که قابل دیدن است قسمت هند و چین است که هنوز داخل بازی های بین المللی نشده، هر کسی برای خودش دنیای جداگانه ای است. آدم ها و حیوانات با هم مخلوط می شوند. مثلاً مردی که جلوی دریا چهارزانو نشسته، خمیر نان را گوله گوله می کند، جلوی ماهی ها می ریزد، گاوی که آزادانه در دکان ها گدایی می کند. لباس های عجیب و غریب؛ گاهی به نظرم می آید که در الف لیله (هزار و یک شب) زندگی می کنم.»
گذشته های دور و نزدیک ایران و هند به هم تنیده است و همین شاید لذت گشت و گذار ایرانیان را در هند و در شهری چون بمبئی دوچندان می کند.
سنگ نبشته ها و کتیبه هایی که به فرمان اشوکا پادشاه موریایی هند کنده شده شباهت زیادی به کتیبه های هخامنشی دارد. بازی طبیعت و انسان را می توان در پارک گاندی دید؛ جنگلی به وسعت ۱۰۴ هکتار که از پربازدید کننده ترین مناطق بمبئی است و سالانه بیش از دو میلیون گردشگر ساعتی را در آن می گذرانند. غارهای کان هری در این جنگل قرار دارند. روی صخره ها سنگ نوشته هایی به قدمت ۲۴۰۰ سال در سبزی جنگل دست نخورده چشم را به خود خیره می کند. ساکنان بودایی روی سنگ های غار می نوشتند. انواع جانوران وحشی چون پلنگ، ببر، میمون، آهو و انبوه پرندگان رنگ به رنگ در این منطقه می زیند. این لکه بزرگ سبزرنگ را ریه بمبئی می دانند که تنفس را برای پایتخت ایالت ماهاراشترا آسان می کند.
کلمه بمبئی در زبان هندی به معنای ساحل خوب است. استعمارگران پرتغالی این نام را به این شهر دادند. اما در سال ۱۹۹۶ نام این شهر به «مومبای» تغییر یافت که نام یکی از خدایان زن هندی است. در وسعت ۶۰۳ کیلومتر مربعی مومبای جمعیتی بالغ بر ۳/۱۳ میلیون نفر زندگی می کنند با انواع دین و زبان و مذهب. با شیوه های متنوع زیست، پوشاک، خوراک و... و شاید همین ها بوده و هست که هدایت با دیدن این شهر هند را تنها جای قابل دیدن جهان توصیف کرده است. شهر شرکت های بزرگ اقتصادی، شهر سینما و شهر پارچه های رنگی، شهر آرزوها. هزاران هزار نفر سالانه به امید یافتن کار و درآمد راهی مومبای می شوند. هزاران هزار آدمی که در خیابان ها به زندگی ادامه می دهند، در زاغه نشینی ها غرق می شوند، در ایستگاه های قطار دیده می شوند و در بازار های پرجنب و جوش. بافت شهر دو بخش هندی و انگلیسی دارد.
ایستگاه مرکزی قطار ویکتوریا که توسط معماری انگلیسی به نام فردریک ویلیام استیونز و به سبک گوتیک طراحی شده یکی از سازه های مهم و دیدنی شهر است و یادگار بنای دوران استعمار بریتانیا. دولت هند پس از استقلال هند از امپراتوری بریتانیا و در سال ۱۹۹۶ میلادی، بر اساس سیاست نامگذاری معابر و اماکن به نام اهالی هند، نام «پایانه ویکتوریا» را به افتخار چاتراپاتی شیواجی بنیانگذار امپراتوری مراتا، در سده ۱۷ (میلادی)، به «پایانه چاتراپاتی شیواجی» تغییر داد. در تاریخ ۲ ژوئیه ۲۰۰۴ میلادی، پایانه چاتراپاتی شیواجی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید. ثبت این مکان در فهرست یونسکو به دلیل تلفیق دو فرهنگ در زیر یک سقف بود؛ طراحی احیا شده از سبک ویکتوریایی انگلستان و هنر سنتی معماری هند که نمونه ای بی نظیر را در سراسر جهان خلق کرد. موزه پرنس ولز هم از آن مکان هایی است که در بازدید از بمبئی نمی توان بی خیال از کنار آن گذشت. موزه ای بزرگ با آثاری قابل توجه از دوران های مختلف تاریخ و هنر هند همراه با نمونه هایی از حیات وحش و آبزیان هندوستان.
این موزه بین سال های ۱۹۰۴ و ۱۹۱۴ بنا شد که در اثنای جنگ جهانی اول به عنوان بیمارستان مورد استفاده قرار گرفت. معماری بنا به سبک گوتیک است و از سنگ بازالت ساخته شده است. این بنا در میان باغ زیبایی تاسیس شده است که پس از مسافرت پرنس ولز در ۱۹۰۵ به هند به این نام خوانده شده است. در سال ۱۸۶۲ قطعه زمینی به مساحت ۱۵ هکتار در کولابا جهت احداث باغ ویکتوریا اختصاص داده شد و در نوامبر ۱۸۷۲ به روی عموم مردم گشوده شد. از آن زمان تاکنون هفت هکتار دیگر نیز به این باغ ها اضافه شده است. باغ دارای معماری منحصر به فرد و زیبایی است که موزه ویکتوریا نیز در آن واقع شده است.
دروازه هند دیگر بنای بازمانده دوران استعمار انگلیس است که در سال ۱۹۲۴ به عنوان یادبود سفر جرج چهارم پادشاه انگلستان و همسرش ملکه ماری ایجاد شد. شاه و ملکه در سال ۱۹۱۱ به بمبئی سفر کرده بودند. در سال ۱۹۴۸ استعمارگران انگلیسی خاک هند را از همین دروازه ترک کردند. با توجه به این سابقه تاریخی، دروازه هند یکی از محبوب ترین محل ها برای گردهمایی گردشگران خارجی است. دروازه هند، در عین حال در کنار هتل تاج محل واقع شده که محل اقامت خارجی های ثروتمندتر است.
اگر قرار است در یک زمان فشرده از چند منطقه دیدنی بمبئی بازدید کنید، جنوب شهر جای مناسبی است. پس از دروازه هند باید راهی جزیره فیل ها شد؛ یکی از هیجان انگیز ترین مکان های دیدنی شهر. با فاصله کمی از دروازه، لنج های زیادی در کناره ساحل پهلو گرفته و به انتظار گردشگرند. ۴۵ دقیقه زمان لازم است تا به جزیره برسید و آنجاست که غارهای باستانی الفانتا تحسین هر بیننده ای را برمی انگیزد. این منطقه از طرف یونسکو به عنوان میراث فرهنگی شناخته شده است. جزیره میمون ها هم شهرت دارد. بازارهای صنایع دستی هم از جمله بازارهایی است که در حاشیه غارها به راه افتاده و به این ترتیب شغلی برای حاشیه نشینان شهر دست و پا کرده است.
هتل تاج محل نیز درست روبه روی دروازه هند در منطقه «کلابه» قد علم کرده است. بعد از بازگشت از جزیره می توان ساعتی را به بازدید از محل اقامت گردشگران ثروتمندتر اختصاص داد. این بنا در حملات تروریستی نوامبر ۲۰۰۸ خسارات قابل توجهی دید اما به سرعت بازسازی شد.
دیدن دانشگاه بمبئی هم خالی از لطف نیست. ساختمان این دانشگاه قدیمی که در نزدیکی دادگاه عالی واقع شده از شاهکارهای معماری سبک گوتیک در بمبئی است. قسمت کتابخانه و برج ساعت آن نمونه کوچکی از برج بیگ بن لندن است.
در سوی دیگر شهر راه باریکه ای از روی دریا تو را به مسجدی بی نظیر می رساند؛ حاجی علی درگاه. زیارتگاه و مسجدی برای مسلمانان. این ساختمان در سال ۱۴۳۱ میلادی بنا شده و در ساحل ورلی واقع است. به طور معمول بیش از ۴۰ هزار زائر در روزهای پنجشنبه و جمعه از این درگاه بازدید می کنند.
زیارتگاه بهره ها، مارین درایو(گذرگاه دریایی)، خسروباغ(محله ویژه پارسیان)، مغول مسجد(مسجد ایرانیان)، چپاتی(تفرجگاه ساحلی)، پارک کملا نهرو، بازار کرافت مارکت و بسیاری از معابد و عبادتگاه های دیگر نیز در بمبئی هستند که جذابیت های بسیاری برای هر گردشگری دارند به این شرط که زمان کافی برای دیدن آنها داشته باشد و مهم تر از همه دیدن مناسک و مراسم مختلفی که بر سر هر کوی و برزنی قابل دیدن است. آدم های رنگ به رنگ، غذا ها و لباس ها و زندگی ها... و پیرمردهای خنزرپنزری گلدان راغه را می دهند و در پشت مه ناپدید می شوند.
دیانا مهرنیا
روزنامه شرق
هدایت پس از ورود به بمبئی و آشنایی با قوم پارسیان بمبئی، به یادگیری زبان پهلوی می پردازد و متونی را از پهلوی به پارسی امروز ترجمه می کند. می گویند او تحت تاثیر زندگی سنتی هندی قرار گرفته و در جایی می نویسد: «تنها جای دنیا که قابل دیدن است قسمت هند و چین است که هنوز داخل بازی های بین المللی نشده، هر کسی برای خودش دنیای جداگانه ای است. آدم ها و حیوانات با هم مخلوط می شوند. مثلاً مردی که جلوی دریا چهارزانو نشسته، خمیر نان را گوله گوله می کند، جلوی ماهی ها می ریزد، گاوی که آزادانه در دکان ها گدایی می کند. لباس های عجیب و غریب؛ گاهی به نظرم می آید که در الف لیله (هزار و یک شب) زندگی می کنم.»
سنگ نبشته ها و کتیبه هایی که به فرمان اشوکا پادشاه موریایی هند کنده شده شباهت زیادی به کتیبه های هخامنشی دارد. بازی طبیعت و انسان را می توان در پارک گاندی دید؛ جنگلی به وسعت ۱۰۴ هکتار که از پربازدید کننده ترین مناطق بمبئی است و سالانه بیش از دو میلیون گردشگر ساعتی را در آن می گذرانند. غارهای کان هری در این جنگل قرار دارند. روی صخره ها سنگ نوشته هایی به قدمت ۲۴۰۰ سال در سبزی جنگل دست نخورده چشم را به خود خیره می کند. ساکنان بودایی روی سنگ های غار می نوشتند. انواع جانوران وحشی چون پلنگ، ببر، میمون، آهو و انبوه پرندگان رنگ به رنگ در این منطقه می زیند. این لکه بزرگ سبزرنگ را ریه بمبئی می دانند که تنفس را برای پایتخت ایالت ماهاراشترا آسان می کند.
کلمه بمبئی در زبان هندی به معنای ساحل خوب است. استعمارگران پرتغالی این نام را به این شهر دادند. اما در سال ۱۹۹۶ نام این شهر به «مومبای» تغییر یافت که نام یکی از خدایان زن هندی است. در وسعت ۶۰۳ کیلومتر مربعی مومبای جمعیتی بالغ بر ۳/۱۳ میلیون نفر زندگی می کنند با انواع دین و زبان و مذهب. با شیوه های متنوع زیست، پوشاک، خوراک و... و شاید همین ها بوده و هست که هدایت با دیدن این شهر هند را تنها جای قابل دیدن جهان توصیف کرده است. شهر شرکت های بزرگ اقتصادی، شهر سینما و شهر پارچه های رنگی، شهر آرزوها. هزاران هزار نفر سالانه به امید یافتن کار و درآمد راهی مومبای می شوند. هزاران هزار آدمی که در خیابان ها به زندگی ادامه می دهند، در زاغه نشینی ها غرق می شوند، در ایستگاه های قطار دیده می شوند و در بازار های پرجنب و جوش. بافت شهر دو بخش هندی و انگلیسی دارد.
ایستگاه مرکزی قطار ویکتوریا که توسط معماری انگلیسی به نام فردریک ویلیام استیونز و به سبک گوتیک طراحی شده یکی از سازه های مهم و دیدنی شهر است و یادگار بنای دوران استعمار بریتانیا. دولت هند پس از استقلال هند از امپراتوری بریتانیا و در سال ۱۹۹۶ میلادی، بر اساس سیاست نامگذاری معابر و اماکن به نام اهالی هند، نام «پایانه ویکتوریا» را به افتخار چاتراپاتی شیواجی بنیانگذار امپراتوری مراتا، در سده ۱۷ (میلادی)، به «پایانه چاتراپاتی شیواجی» تغییر داد. در تاریخ ۲ ژوئیه ۲۰۰۴ میلادی، پایانه چاتراپاتی شیواجی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید. ثبت این مکان در فهرست یونسکو به دلیل تلفیق دو فرهنگ در زیر یک سقف بود؛ طراحی احیا شده از سبک ویکتوریایی انگلستان و هنر سنتی معماری هند که نمونه ای بی نظیر را در سراسر جهان خلق کرد. موزه پرنس ولز هم از آن مکان هایی است که در بازدید از بمبئی نمی توان بی خیال از کنار آن گذشت. موزه ای بزرگ با آثاری قابل توجه از دوران های مختلف تاریخ و هنر هند همراه با نمونه هایی از حیات وحش و آبزیان هندوستان.
این موزه بین سال های ۱۹۰۴ و ۱۹۱۴ بنا شد که در اثنای جنگ جهانی اول به عنوان بیمارستان مورد استفاده قرار گرفت. معماری بنا به سبک گوتیک است و از سنگ بازالت ساخته شده است. این بنا در میان باغ زیبایی تاسیس شده است که پس از مسافرت پرنس ولز در ۱۹۰۵ به هند به این نام خوانده شده است. در سال ۱۸۶۲ قطعه زمینی به مساحت ۱۵ هکتار در کولابا جهت احداث باغ ویکتوریا اختصاص داده شد و در نوامبر ۱۸۷۲ به روی عموم مردم گشوده شد. از آن زمان تاکنون هفت هکتار دیگر نیز به این باغ ها اضافه شده است. باغ دارای معماری منحصر به فرد و زیبایی است که موزه ویکتوریا نیز در آن واقع شده است.
دروازه هند دیگر بنای بازمانده دوران استعمار انگلیس است که در سال ۱۹۲۴ به عنوان یادبود سفر جرج چهارم پادشاه انگلستان و همسرش ملکه ماری ایجاد شد. شاه و ملکه در سال ۱۹۱۱ به بمبئی سفر کرده بودند. در سال ۱۹۴۸ استعمارگران انگلیسی خاک هند را از همین دروازه ترک کردند. با توجه به این سابقه تاریخی، دروازه هند یکی از محبوب ترین محل ها برای گردهمایی گردشگران خارجی است. دروازه هند، در عین حال در کنار هتل تاج محل واقع شده که محل اقامت خارجی های ثروتمندتر است.
هتل تاج محل نیز درست روبه روی دروازه هند در منطقه «کلابه» قد علم کرده است. بعد از بازگشت از جزیره می توان ساعتی را به بازدید از محل اقامت گردشگران ثروتمندتر اختصاص داد. این بنا در حملات تروریستی نوامبر ۲۰۰۸ خسارات قابل توجهی دید اما به سرعت بازسازی شد.
دیدن دانشگاه بمبئی هم خالی از لطف نیست. ساختمان این دانشگاه قدیمی که در نزدیکی دادگاه عالی واقع شده از شاهکارهای معماری سبک گوتیک در بمبئی است. قسمت کتابخانه و برج ساعت آن نمونه کوچکی از برج بیگ بن لندن است.
در سوی دیگر شهر راه باریکه ای از روی دریا تو را به مسجدی بی نظیر می رساند؛ حاجی علی درگاه. زیارتگاه و مسجدی برای مسلمانان. این ساختمان در سال ۱۴۳۱ میلادی بنا شده و در ساحل ورلی واقع است. به طور معمول بیش از ۴۰ هزار زائر در روزهای پنجشنبه و جمعه از این درگاه بازدید می کنند.
زیارتگاه بهره ها، مارین درایو(گذرگاه دریایی)، خسروباغ(محله ویژه پارسیان)، مغول مسجد(مسجد ایرانیان)، چپاتی(تفرجگاه ساحلی)، پارک کملا نهرو، بازار کرافت مارکت و بسیاری از معابد و عبادتگاه های دیگر نیز در بمبئی هستند که جذابیت های بسیاری برای هر گردشگری دارند به این شرط که زمان کافی برای دیدن آنها داشته باشد و مهم تر از همه دیدن مناسک و مراسم مختلفی که بر سر هر کوی و برزنی قابل دیدن است. آدم های رنگ به رنگ، غذا ها و لباس ها و زندگی ها... و پیرمردهای خنزرپنزری گلدان راغه را می دهند و در پشت مه ناپدید می شوند.
دیانا مهرنیا
روزنامه شرق