از اسناد بازمانده دوران باستان تاریخ ایران چنین برداشت می‌آید که قهستان در دوره باستان خاستگاه و زیستگاه یکی از اقوام نژاد ایرانی (پارسی) به نام ساگارت بوده و بخشی از ساتراپی چهاردهم هخامنشی به شمار آمده است.
این نظر در دو سند، یکی کتیبه‌های هخامنشی و دیگر در نوشته‌های مورخان یونانی مانند هرودت ذکر شده است.
دردوره اشکانی که پارت‌ها به همت اشک نامی در خراسان بزرگ آن روزگار به فرمانروایی رسیدند و از ربع نخست سده سوم قبل از میلاد تا نیمه سده سوم میلادی بر مسند قدرت بودند طبق نوشته‌ها و قراین تاریخی و نیز کتیبه بسیار معروف و مهم کال جنگال بیرجند و قهستان یکی از ایالات شاهنشاهی اشکانی بوده است.
همچنین خوسف ساتراپ نشین این منطقه در جنوب خراسان بوده است.
در عهد ساسانیان نیز قهستان از ایالات آباد و معتبر شاهنشاهی آنان بوده است و حدود 150 سال محل حکمرانی و حضور هپتالیان بوده است.
تاریخ نویسان فتح خراسان را در سال 22 هجری قمری در زمان عمر و فتح قهستان را در سال 29 هجری قمری در عهد خلافت عثمان دانسته اند.
نام قهستان و شهرهای آن از زمانی که نهضت اسماعیلیه پا گرفت و گسترش یافت و اسماعیلیان در این ناحیه به تبلیغ و فعالیت پرداختند بر سر زبان‌ها افتاد و در نوشته ها راه یافت.
در دوره مبارزات اسماعیلیان یعنی سده‌های ششم و هفتم به ویژه از هنگامی که حسن صباح قهستان را با توجه به موقعیت کوهستانی و شرایط جغرافیایی آن برای فعالیت اسماعیلیان مناسب دید و حسن قاینی را مأمور تبلیغ آن آیین در این منطقه کرد قهستان اهمیت فوق العاده ای پیدا کرد چنانکه پس از الموت مهم ترین پایگاه و پناهگاه اسماعیلیان کوهستان‌های این سرزمین بود و بسیاری از مردم قهستان به این مذهب گرویدند و حتی در برخی از شهرها حکومت‌های محلی هم تشکیل دادند.
از این زمان تا عهد صفویان بیرجند با آنکه از خمول و گمنامی درآمده بود اما هنوز قصبه‌ای بیش نبود ولی از دوره صفویه اندک اندک رو به شهر شدن گذاشت و مرکزیتی پیدا کرد و خانواده امیری بیرجند، علم و خزیمه که در این دوره به امارت رسیدند در آنجا مستقر شدند اما تا دوره قاجاریه مرکز قاینات شهر قاین بود و بیرجند هنوز عنوان قصبه ای داشت.
در این دوره بیرجند که امیرنشین شده بود رسماً حاکم‌نشین ولایت قاینات شد و اندک اندک از حالت ده و قصبه درآمد و کم کم گسترش یافت و تشکیلات حکومتی و سازمان‌های اداری و تأسیسات گوناگون در آن ایجاد شد و مردم بسیاری از روستاهای دور و نزدیک به آنجا مهاجرت کردند و جمعیت آن فزونی یافت و شهری قابل توجه شد.
در نخستین تقسیمات رسمی کشوری در سال 1316 و تشکیل استان‌ها و شهرستان‌ها ولایت قاینات شهرستان بیرجند نام گرفت و یکی از هفت شهرستان استان نهم یعنی استان خراسان شد و شهر بیرجند به عنوان مرکز این شهرستان انتخاب شد.
وجه تسمیه
نام اصلی این شهر از دیرباز " بیرجند " بوده که به صورت های بیرجند، برجن، برکند و بیرگند نیز در نوشته ها و فرهنگ نامه ها آمده است و اولین بار از این شهرستان در کتاب معجم البلدان (قرن هفتم هجری قمری ) یاد شده است.
همچنین سیاحان و مورخانی چون مارکوپولو ، یاقوت حموی ، مقدسی،حمدا...مستوفی و حافظ ابرو در کتاب های خود از این شهر به نوعی یاد کرده اند.در ذیل بخش هایی از ویژگی ها و جاذبه های طبیعی و تاریخی و گردشگری این شهر معرفی می شود.
این بنا در شش طبقه به شکل زیگورات ساخته شده که از شش طبقه بنا تنها دو طبقه آن قابل کاربری است و بقیه طبقات تنها به منظور فرم بخشی ساخته شده اند.
در مرکز این بنا که محل حکمرانی حسام الدوله بوده و زمان ساخت آن به دوره زندیه بر می گردد حوض خانه با ویژگی های معماری جالب توجهی وجود دارد که در حال حاضر استانداری خراسان جنوبی در مجاورت این بنا قرار دارد.
مجموعه عمارت و باغ کلاه فرنگی
این مجموعه شامل باغ عمارت سردر ورودی ، اصطبل ، حمام ، خمخانه، بخش اداری ، تالار تشریفات ، استخر وغیره است. قدیمی ترین بخش این مجموعه در شرق آن واقع است که در زمان حشمت الملک در دو طبقه ساخته شده و اکنون به کتابخانه و معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی اختصاص داده شده است.
بخش مرکزی که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اکنون به عنوان موزه های باستان شناسی و مردم شناسی استفاده می شود.
آخرین بخش مجموعه که با عنوان بخش اداری ساخته شده درغرب مجموعه قرار دارد و شامل یک راهروی طویل با اتاق هایی در دو طرف است.
مدرسه شوکتیه در داخل بافت قدیمی شهر بیرجند قرار دارد که تک ایوانی بوده و هشتی، دهلیز، ایوان رفیع ، حیاط، حجره های دور تا دور حیاط شاه نشین و حمام از متعلقات این بنا است. سر در ورودی بنا دارای طاق جناغی با تزئینات مقرنس است.
بنای شوکتیه در سال 1312 ه.ق به منظور برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم ساخته شد و در سال 1326 ه.ق اولین مدرسه جدید بیرجند در آن تاسیس شده است.
باغ و عمارت رحیم آباد
باغ و عمارت رحیم آباد دارالحکومه اسماعیل خان شوکت الملک در حدود سال 1315 ه.ق بوده که دارای باغ، انبار، بنای ورودی، استخر وعمارت اصلی است . ویژگی مهم این بنا، تزئینات زیبای آن است که شامل آیینه کاری ها وگچبری های بسیار زیبایی با نقش سردیس حیوانات، گل وگیاه و نقوش اسلیمی است.
حسینیه و مدرسه نواب
این حسینیه که به فرمان امیرزاده خاتون ملقب به بی بی نواب یکی از بانوان خاندان خزیمه علم ساخته شده است، به شیوه دو ایوانی است و مهمترین عناصر معماری آن عبارتند از : سردر ورودی ،هشتی ، صحن، دو ایوان و اتاقهای متعدد . تزئینات این بنا شامل مقرنس کاری ،رسمی بندی ،کتیبه های گچی و گچبری های اسلیمی و گل و گیاه است.
سنگ نگاره های لاخ مزار کوچ
مجموعه نگاره های لاخ مزار در روستای کوچ بیرجند جزو معتبرترین اسناد تاریخی مربوط به خراسان جنوبی به شمار می آیند.
این نگاره ها که بر سطح صخره ای به رنگ سبز مایل به سیاه و به ابعاد پنج در پنج متر ایجاد شده اند، دوره طولانی پیش از تاریخ تا دوران متاخر اسلامی را در بر می گیرند .
مجموعه نگاره های لاخ مزار به 307 مورد می رسد که شامل نقوش انسان، حیوان، گیاه ،علامت و نشانه، کتیبه های پهلوی، اشکانی، ساسانی، کتیبه های عربی و کتیبه های فارسی هستند.
سنگ نگاره کال جنگال
کال جنگال نام یکی از دره های عمیق کوه ریچ است و در نزدیکی روستای زمان آباد از توابع بخش مرکزی قرار دارد. در قلل نسبتا مرتفع کوهای این دره و بر روی سنگ های صیقلی، پیکره ها و نوشته هایی به خط پهلوی اشکانی نقش بسته که نشانی از زندگی با عظمت پیشینیان این خطه است.
در میان این کتیبه ها تصویر جدال مرد پارتی با شیر دیده می شود. در این تصویر مرد جنگجو دست راست را به کمر زده و با دست چپ با شیر مبارزه می کند.
این بنا در دوره قاجار در زمان حکمرانی امیر حشمت الملک علم ساخته شده است. بند یا سد تاریخی دره بنایی است عظیم از سنگ، آجر و ملات ساروج که بر مسیر سیلابی در رشته کوه باقران احداث شده است.
این بنا با 31 متر طول تاج، سه تا پنج متر عرض تاج و حدود 13 متر ارتفاع مهم ترین بند تاریخی در بیرجند محسوب است.
ردپای حیوانات ماقبل تاریخ در بیرجند
توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی خراسان جنوبی و با تایید مقامات ذی صلاح علمی ردپای حیوانات عظیم الجثه مربوط به 30 تا 50 میلیون سال سال قبل به روی لایه های موسوم به فلیش بر روی صخره های مربوط به دوران سوم زمین شناسی و به صورت حفره های بیضی شکل شناسایی شده است. این رد پاها در سال 1377 کشف شده اند.
وضعیت اقلیمی و طبیعی
از لحاظ وضعیت اقلیمی دو عنصر مهم کوه پایه های بلند و دشت های وسیع از مهمترین عوامل تاثیرگذار در آب و هوای این منطقه به شمار می روند. نزدیکی به کویر مرکزی ایران و وجود دشت های وسیع باعث به وجود آمدن آب و هوای بیابانی با تابستان های گرم در این منطقه شده است.
از سوی دیگر کوه های منطقه که بیشتر در جهت غربی - شرقی کشیده شده اند، باعث شده از شدت گرما کاسته شود و منطقه نسبت به مناطق اطراف از اعتدال بیشتری برخوردار باشد.
سوغات بیرجند
از مهم ترین محصولات و سوغات بیرجند می توان به زعفران، زرشک، بادام و عناب اشاره کرد.
