ahmadfononi
معاونت انجمن
ویژه نامه میلاد با سعادت پیامبر اکرم (ص)
پیامبر و وحدت اسلامی
نگاهى به راهبردهاى ارزشى پيامبر اکرم در مسير وحدت اسلامى
عنوان «راهبردهاى ارزشى و اجتماعى» به بررسى نقش و تاثير پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در به کارگيرى عامل «وحدت اسلامى» به عنوان يکى از ابزارها در جامعه اسلامى آن زمان مىپردازد.
در يک تقسيمبندى کلى نقش پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در پايهگذارى وحدت امت اسلامى شامل سه مطلب بنيادين مىشود: نخست تلاش در وضعيت جامعه عربى آن زمان و به کارگيرى عوامل «سياسى» جهت زمينهسازىهاى لازم؛ سپس برنامهريزىهاى «فرهنگى» در مسير ترسيم دورنماى امت واحده براى مسلمانان و ايجاد فضاى رشد فکرى و ارتقاى فهم مردم نسبت به مسئوليتهاى خود؛ و در نهايت، به کار بستن راهحلهايى که پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره مىگرفت.
اين چنين راهبردهايى را مىتوان تحت عنوان «دعوت ارزشى پيامبر صلى الله عليه و آله برشمرد که پارهاى از آنها شامل «راهبردهاى ارزشى ملى و مذهبى»، «راهبردهاى ارزشى قومى و ميهنى» و نيز «راهبردهاى ارزشى اجتماعى و فردى» خواهند بود. و اينک به هر بخش اشارهاى گذرا خواهيم کرد.
1- راهبردهاى ملى و مذهبى
الف) ايجاد وحدت ملى و همبستگى ايمانى
ورود پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله به مدينه همراه با عقد قراردادهايى بين گروههاى گوناگون بود. اين پيمانها را مىتوان يکى از بارزترين شواهد به کارگيرى رهيافت وحدت اسلامى در جامعه آن زمان شمرد.
پيماننامه عمومى مدينه:
يکى از مهمترين اين پيمانها، اولين قراردادى بود که بين پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله و طوايف و قبايل موجود يثرب بسته شد و بعضى آن را «نخستين قانون اساسى مکتوب جهان» دانستهاند. اين تدبير بهترين مقوله براى به وجود آوردن وحدت ملى و همبستگى دينى بود چرا که وحدت ميان قبايل درگير، حقوق اجتماعى يهوديان و نيز مهاجران مسلمانان را تضمين مىکرد و از سوى ديگر، اين پيمانها مقدمات تشکيل يک وحدت سياسى و حکومتى را فراهم مىآورد.
به عنوان نمومه در مفاد قرارداد بين مسلمين به روشنى قيد شده بود که مسلمين امت واحدهاى، جداى از مردم ديگر هستند: (انهم امة واحدة من دون الناس)، و ارتباطى بين مسلمانان و کافران نيست و دورى بين مسلم و مسلم نبايد باشد. اگر چه روح حاکم بر اين پيمانها همانا به کارگيرى ابزار وحدت اسلامى در جهت راهبرد ارزشى پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در جامعه اسلامى است و از همينرو تمام موارد آن مصداق اين امر قرار دارند، ولى به بعضى از آن موارد اشاره مىکنيم: (1)
- مسلمين در برابر ظلم و تجاوز و توطئه و فساد با هم متحد خواهند بود.
- هيچ مؤمنى بدون اشاره ساير مؤمنان در جهاد فى سبيلالله صلح نمىکند و صلح جز براى همگان اجرا نخواهد شد.
- تمامى گروهها (که به جنگ مشغولاند) به ترتيب وارد جنگ خواهند شد و جنگيدن به يک گروه (دو مرتبه پشت سر هم) تحميل نخواهد شد.
- «ذمة الله» نسبت به همه افراد يکسان است.
- اگر اختلافى بين مسلمين بروز کرد، مرجع حل آن خدا و رسول خواهند بود.
- مسلمين، فرد مقروض و مديونى را که دين او سنگين است رها نخواهند ساخت، بلکه او را کمک مىکنند.
و در قسمت ديگرى از اين عهدنامه تاريخى که طرف خطاب آن يهوديان مدينه بودند، امورى پيشداورى شد که توجه به مفاد آن حاکى از انگيزه تحقق وحدت ملى توسط پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله است:
- مسلمانان و يهوديان امت واحدهاند و مانند يک ملت در مدينه زندگى خواهند کرد و هر يک دين خود را دارند.
- به يهوديان همپيمان، همراهى و کمک خواهد شد و متقابلا وقتى مسلمين آنها را به مصالحه مىخوانند، يهوديان بايد بپذيرند.
- مسلمين و يهود هر دو بايد بر ضد کسانى که با اين قرارداد به مخاصمه برمىخيزند، مبارزه کنند.
- هر دو بايد با يارى يکديگر در برابر مهاجمان به يثرب بجنگند.
- هيچ کافرى از ناحيه دو طرف اجير نشود مگر اين که به مصلحت هر دو گروه باشد.
به هر حال، بايد چنين نتيجه گرفت که کوشش براى ايجاد حساسيت مشترک دينى و ملى يکى از شاخصترين راهحلهاى پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در جهت تحقق وحدت اسلامى شمرده مىشود.
تثبيت وحدت ايمانى:
پيامبر صلى الله عليه و آله بعدها نيز در مسير تثبيت همبستگى ايمانى مسلمين مکررا بر اين موضوع تاکيد فرمود. در بخشى از سخنان حضرت پس از فتح مکه و در مسجدالحرام چنين نقل کرده‌اند که فرمود: «المسلم اخ المسلم والمسلمون هم يد واحد على من سواهم تتکافوا دمائهم يسعى بذنبهم ادناهم.» (2)
ايجاد چنين حس مشترک دينى و پيوستگى مذهبى واحد بين مؤمنان در کلام زيبايى منسوب به حضرت کاملا مشهور است که: «المؤمنون کنفس واحدة.»
همچون آن يک نور خورشيد سما صد شود نسبت به صحن خانهها
ليک يک باشد همه انوارشان چون که برگيرى تو ديوار از ميان
چون نماند خانهها را قاعده مؤمنان مانند نفس واحده
و البته رمز اين پرتو نورانى نيز در روح انسانى و الهى مؤمنان خواهد بود که:
جان حيوانى ندارد اتحاد تو مجو اين اتحاد از روح باد
جان گرگان و سگان از هم جداست متحد جانهاى شيران خداست (مولوى)
ب) پيوند روح اخوت و برادرى
پيدايش تعلق اجتماعى:
در نخستين سال ورود پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله به مدينه يکى از مهمترين ابتکارها و راهبردهاى مهم حضرت در به کارگيرى عامل وحدت دينى واقع مىشود؛ يعنى پيوند (عقد) مواخات بين کليه مسلمانان اعم از مرد و زن.
رسول خدا صلى الله عليه و آله در يک مجلس عمومى مىفرمايد: «تآخوا في الله اخوين اخوين.» (3)
اين پيمان برادرى همگانى تنها بر اساس نفى انگيزههاى قومى و قبيلهاى و بر محور حق و همکارى اجتماعى شکل گرفت چه اين که: «انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويکم واتقوا الله لعلکم ترحمون.» (حجرات /10)
پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله بين هر مهاجر و يکى از مردم مدينه عقد برادرى بست و در يک انگاره تاريخى، حضرت على را در دنيا و آخرت برادر خود خواند که: «انه منى و انا منه.»
به هر ترتيب، اين تصميم اگاهانه، کارآمدترين ابزار تحقق الفت فراگير در جامعه آن زمان بود که نشان از همه کوشش پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله براى پيدايش يک تعلق اجتماعى بالنده بر محور ايمان به خدا داشت.
محبت الهى پايه تشکيل جامعه آرمانى: جامعه مطلوب پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله، نظامى است که تمامى اعضاى آن بر محور ديانت توحيدى، پيوند برادرى با يکديگر دارند و مکلف هستند آن را استوار نگه دارند تا خداوند عزيز حکيم نيز زمينههاى الفت و وحدت دلها را (به قدرت خود) پايدار سازد و بدينسان پايههاى تفاهم اجتماعى جامعه اسلامى محکم گردد: «و ان يريدوا ان يخدعوک فان حسبک الله هو الذى ايدک بنصره و بالمؤمنين × و الف بين قلوبهم لو انفقت ما فى الارض جميعا ما الفت بين قلوبهم و لکن الله الف بينهم انه عزيز حکيم.» (انفال /62 و63)
بر اساس مفاد آيات الهى اولا بدون تحقق الفت اجتماعى، نمىتوان سخن از جامعه کرد؛ ثانيا تحقق اين امر تنها به دست خداست، ثالثا مؤمنان نيز قادرند شرايط و زمينههاى وحدت اجتماعى را فراهم آورند. (4)
کلام راستين خداوند پيرامون مساله برادرى قبايل يثربى نيز بس گوياست؛ «واعتصموا بحبل الله جميعا ولا تفرقوا واذکروا نعمة الله عليکم اذ کنتم اعداء فالف بين قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا ... «(آل عمران /103)
جامعه آرمانى پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله که در آن روح اخوت و برادرى موج مىزند، جامعهاى است که در شدت بر کفر و رحمت به ايمان، حول يک محور، وحدت مىيابند، يعنى: «محمد رسول الله و الذين معه اشداء على الکفار رحماء بينهم.» (فتح /29)
جامعهاى که مانند پيکرهاى واحد است و تمام افراد آن در ارتباطى وحدتبخش با يکديگر پايدار مىمانند و روح عشق و ايمان مذهبى در تار و پود آن جريان دارد: «مثل المؤمنين فى توادهم و تراحمهم و تعاطفهم کمثل جسد واحد اذا اشتکى منه عضو تداعى له سائر الاعضاء بالسهر والحمى.» (5)
بهره ورى از ظرفيتهاى اجتماعى:
در نتيجه پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله با طرح پيمان برادرى انصار و مهاجران، از ظرفيت خاص چارچوب اجتماعى جامعه عربى (که حمايت از همپيمانان خود بوده) در جهت اهداف تحقق امت واحده بهره برد و اين موفقيت بارز پيامبر صلى الله عليه و آله نه تنها باعث تعجب افرادى چون ابوسفيان شد، که حتى آثار و پيامدهاى اين مساوات اسلامى تا مقدم داشتن اموال و دارايىها نسبت به يکديگر پيش رفت. مورخان نقل مىکنند که در جريان برادرى مهاجر و انصار، پيمانى بسته شد که شامل مشارکت در ميراث هم بود و در همين راستا رويداد تقسيم غنايم جنگى «بنىالنضير» از بهترين نمونههاست.
به هر حال، سراسر وقايع تاريخ اسلام گوياى شواهدى است که نقش پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله را در جلوگيرى از افتراق صفوف مسلمين و متقابلا بهرهورى ابزار وحدت اسلامى نشان مىدهد و اين دستور آشکار قرآن بود که: «ولا تکونوا کالذين تفرقوا واختلفوا...» (آلعمران /105) تلاش پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در ايجاد وحدت به اوج کوششهاى ممکن، مىرسد و چون آرمان وحدت را يکى از رسالتهاى الهى بعثت خود مىداند؛ و رنج تفرق مؤمنان بر او گران مىآيد و سخت مهربان و هواخواه آنان است، پس در اين راه تمام توان خود را به کار مىبرد که: «لقد جاءکم رسول من انفسکم عزيز عليه ما عنتم حريص عليکم بالمؤمنين رءوف رحيم.» (توبه/128) و شايد به همين دليل است که خود مىفرمايد: «ما اوذى نبى مثل ما اوذيت.» (6)
راهکار سازگارى و همدلى:
موضوع «اصلاح ذات البين» و سفارشها و موضعگيرىهاى پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله پيرامون آن نيز، در رديف راهکارهاى ايجاد برادرى قرار مىگيرد:
«... و فى الخبر عن ابى ايوب قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: يا ابا ايوب الا ادلک على صدقة يحبها الله و رسوله قال: بلى. فقال رسولالله: تصلح بين الناس اذا تفاسدوا ... و فى راويه تسعى فى صلاح ذات البين اذا تفاسدوا و تقرب بينهم اذا تباغضوا.» (7)
و نيز نقل شده که درباره آيه اخوت از پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله پرسش کردند، فرمود: مزد آن کس که در برقرارى آشتى ميان مردمان بکوشد؛ برابر مزد کسى است که در راه خدا پيکار کند. (8)
بدين ترتيب يکى از اين شيوهها را در تصميمى که پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله مبنى بر «اصلاح ذات البين» در مورد تقسيم غنايم جنگ بدر مىگيرد، مشاهده مىکنيم. قطعا فقدان قانون خاص تقسيم غنايم و نيز عدم آمادگى تربيتى و اخلاقى کامل مسلمانان آن دوره، عواملى بود تا در وحدت پوياى جامعه اسلامى ايجاد خلل کند. از اينرو، پيامبر صلى الله عليه و آله مامور به اصلاح امور و حفظ يکپارچگى ملت مىشود و مؤمنان نيز موظف به رعايت همدلى و تبعيت از رسول اکرم صلى الله عليه و آله که: «فاتقوا الله و اصلحوا ذات بينکم و اطيعواالله و رسوله ان کنتم مؤمنين.» (انفال /1)
پيامبر صلى الله عليه و آله به گونهاى اختلافزدايى مىکند که شقاقى (هر چند ناچيز) در پيکره وحدت دينى مسلمين سر برنياورد؛ چنان که مورخان نقل کرده‌اند، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله حتى براى گروهى هم که در جنگ حاضر نبودند سهمى از غنيمت قرار مىداد. (9)
جالب توجه است که پيش از آغاز جنگ بدر، پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله با وجود اعلام حمايت عدهاى از مهاجران، در انتظار اعلام رضايت انصار مبنى بر آمادگى جهاد نبرد با دشمن است؛ چون محتواى قرارداد انصار با پيامبر صلى الله عليه و آله درباره دفاع از حضرت در داخل شهر مدينه بود و نه همراهى در جنگهاى خارج، لذا پيش از حرکت به دنبال راى و نظر انصار بود و پس از اطمينان از يارى آنان آماده کارزار مىگردد.
اين امر در واقع نشان از اهتمام پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله به رعايت سنتهاى اجتماعى و ملاحظه شرايط خاص سياسى زمان دارد. (10)
تفوق به جاى تفرق:
رويداد ديگرى که در جريان جنگ احد شاهديم دستورى است که قرآن به پيامبر صلى الله عليه و آله مىدهد مبنى بر عدم ملامت پارهاى مسلمانان به سبب فرار از جنگ و در برابر، بخشودن آنها و سعى در اميدوار ساختن و همکارى به گونهاى که جذب جامعه اسلامى شوند و در مسير اصلاح و تربيت روحى قرار گيرند: «فاعف عنهم واستغفر لهم و شاورهم فى الامر ...» (آلعمران /159)
قطعا يکى از ريشههاى اصلى چنين تصميم پسنديدهاى، همخوانى با وحدت و يکپارچگى سياسى امت اسلام بوده است تا از اين طريق پيشاپيش زمينه افتراق بين گروههاى مسلمان (به علت طرد افرادى از مبارزين که در جريان جنگ دچار خطا و تخلف شدند) و ساير اقشار جامعه، محو شود.
در همين جنگ است که به نقل تاريخ؛ جوان مسلمان ايرانى پس از وارد آوردن ضربهاى بر افراد سپاه دشمن مىگويد: «خذها و انا الغلام الفارسى» (اين ضربت را تحويل بگير که منم يک جوان ايرانى) اما پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله او را خطاب و عتاب نمود که چرا نمىگويى منم يک جوان انصارى؟! و منظور آن است که به اين وسيله هم، آهنگ برانگيخته شدن تعصبات قومى ديگر را خاموش، و وحدت صفوف اسلام را حفظ کند و هم، ملاک افتخار و ارزش را از محور قوم و نژاد و مليت به دين و مکتب و ارزشهاى توحيدى بازگرداند.
بدينسان حضرت از هر عاملى براى نگهدارى تفوق اجتماعى و جلوگيرى از تفرق استفاده مىکرد و حتى در جريان تخريب مسجد ضرار!
حفظ وفاق ملى:
سياست پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله درباره ويران کردن مسجد ضرار دقيقا به قصد ايجاد يک مانع مؤثر براى جلوگيرى از ظهور شکاف سياسى در جامعه اسلامى بود تا پياپى، وفاق ملى آسيب نبيند.
بر اين اساس، پيامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله حتى در آخرين سفارشهاى خود به امت اسلامى نيز چنين مىگويد: «ايها الناس، ان دماءکم و اموالکم عليکم حرام الى ان تلقوا ربکم، کحرمة يومکم هذا، و کحرمة شهرکم هذا...» و نيز در آخر خطبه دارد که: «... ايها الناس اسمعوا قولي و اعقلوه، اعلموا ان کل مسلم اخ للمسلم و ان المسلمين اخوة.» (11)
پينوشتها:
1- حميدالله، محمد: اولين قانون اساسى مکتوب در جهان، ترجمه غلامرضا سعيدى، تهران، انتشارات بعثت، 1365، ص 55-64.
2- علامه هندى، علاءالدين، کنزالعمال فى سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مؤسسه الرسالة، 1985م، ج 1، ص149.
3- آيتى، محمد ابراهيم، تاريخ پيامبر اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،1366، ص235.
4- تفصيل اين سخن را در جاى خود بايد دنبال کرد; نگاه کنيد: حسينى، سيد حسين: «علوم انسانى اسلامى، مبناى تحقق وحدت فرهنگى»، نامه فرهنگ، بهار1377، شماره29 و نيز: جزوه درسى «عرفان دينى» از همين قلم.
5- روايت پيامبرصلى الله عليه وآله در کنزالعمال، جلد 1، ص149.
6- علامه مجلسى، محمدتقى، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلاميه،1403 ق، جلد39، ص56.
7- الميبدى، ابوالفضل رشيدالدين، کشفالاسرار و عدةالابرار، به اهتمام علىاصغر حکمت، تهران، اميرکبير، 1361، جلد9، ص 271-267.
8- حاج سيد جوادى و ديگران، دايرةالمعارف تشيع، تهران، سازمان دايرةالمعارف تشيع،1366، جلد 1، ص243.
9- تاريخ پيامبر اسلام، ص272.
10- بهشتى، سيد محمد، محيط پيدايش اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى،1367، ص147.
11- ابنهشام، ابومحمد عبدالملک: السيرة النبويه، قم، انتشارات ايران،1363، جلد 4، ص250.
پیامبر و وحدت اسلامی
نگاهى به راهبردهاى ارزشى پيامبر اکرم در مسير وحدت اسلامى
عنوان «راهبردهاى ارزشى و اجتماعى» به بررسى نقش و تاثير پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در به کارگيرى عامل «وحدت اسلامى» به عنوان يکى از ابزارها در جامعه اسلامى آن زمان مىپردازد.
در يک تقسيمبندى کلى نقش پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در پايهگذارى وحدت امت اسلامى شامل سه مطلب بنيادين مىشود: نخست تلاش در وضعيت جامعه عربى آن زمان و به کارگيرى عوامل «سياسى» جهت زمينهسازىهاى لازم؛ سپس برنامهريزىهاى «فرهنگى» در مسير ترسيم دورنماى امت واحده براى مسلمانان و ايجاد فضاى رشد فکرى و ارتقاى فهم مردم نسبت به مسئوليتهاى خود؛ و در نهايت، به کار بستن راهحلهايى که پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره مىگرفت.
اين چنين راهبردهايى را مىتوان تحت عنوان «دعوت ارزشى پيامبر صلى الله عليه و آله برشمرد که پارهاى از آنها شامل «راهبردهاى ارزشى ملى و مذهبى»، «راهبردهاى ارزشى قومى و ميهنى» و نيز «راهبردهاى ارزشى اجتماعى و فردى» خواهند بود. و اينک به هر بخش اشارهاى گذرا خواهيم کرد.
1- راهبردهاى ملى و مذهبى
الف) ايجاد وحدت ملى و همبستگى ايمانى
ورود پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله به مدينه همراه با عقد قراردادهايى بين گروههاى گوناگون بود. اين پيمانها را مىتوان يکى از بارزترين شواهد به کارگيرى رهيافت وحدت اسلامى در جامعه آن زمان شمرد.
پيماننامه عمومى مدينه:
يکى از مهمترين اين پيمانها، اولين قراردادى بود که بين پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله و طوايف و قبايل موجود يثرب بسته شد و بعضى آن را «نخستين قانون اساسى مکتوب جهان» دانستهاند. اين تدبير بهترين مقوله براى به وجود آوردن وحدت ملى و همبستگى دينى بود چرا که وحدت ميان قبايل درگير، حقوق اجتماعى يهوديان و نيز مهاجران مسلمانان را تضمين مىکرد و از سوى ديگر، اين پيمانها مقدمات تشکيل يک وحدت سياسى و حکومتى را فراهم مىآورد.
به عنوان نمومه در مفاد قرارداد بين مسلمين به روشنى قيد شده بود که مسلمين امت واحدهاى، جداى از مردم ديگر هستند: (انهم امة واحدة من دون الناس)، و ارتباطى بين مسلمانان و کافران نيست و دورى بين مسلم و مسلم نبايد باشد. اگر چه روح حاکم بر اين پيمانها همانا به کارگيرى ابزار وحدت اسلامى در جهت راهبرد ارزشى پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در جامعه اسلامى است و از همينرو تمام موارد آن مصداق اين امر قرار دارند، ولى به بعضى از آن موارد اشاره مىکنيم: (1)
- مسلمين در برابر ظلم و تجاوز و توطئه و فساد با هم متحد خواهند بود.
- هيچ مؤمنى بدون اشاره ساير مؤمنان در جهاد فى سبيلالله صلح نمىکند و صلح جز براى همگان اجرا نخواهد شد.
- تمامى گروهها (که به جنگ مشغولاند) به ترتيب وارد جنگ خواهند شد و جنگيدن به يک گروه (دو مرتبه پشت سر هم) تحميل نخواهد شد.
- «ذمة الله» نسبت به همه افراد يکسان است.
- اگر اختلافى بين مسلمين بروز کرد، مرجع حل آن خدا و رسول خواهند بود.
- مسلمين، فرد مقروض و مديونى را که دين او سنگين است رها نخواهند ساخت، بلکه او را کمک مىکنند.
و در قسمت ديگرى از اين عهدنامه تاريخى که طرف خطاب آن يهوديان مدينه بودند، امورى پيشداورى شد که توجه به مفاد آن حاکى از انگيزه تحقق وحدت ملى توسط پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله است:
- مسلمانان و يهوديان امت واحدهاند و مانند يک ملت در مدينه زندگى خواهند کرد و هر يک دين خود را دارند.
- به يهوديان همپيمان، همراهى و کمک خواهد شد و متقابلا وقتى مسلمين آنها را به مصالحه مىخوانند، يهوديان بايد بپذيرند.
- مسلمين و يهود هر دو بايد بر ضد کسانى که با اين قرارداد به مخاصمه برمىخيزند، مبارزه کنند.
- هر دو بايد با يارى يکديگر در برابر مهاجمان به يثرب بجنگند.
- هيچ کافرى از ناحيه دو طرف اجير نشود مگر اين که به مصلحت هر دو گروه باشد.
به هر حال، بايد چنين نتيجه گرفت که کوشش براى ايجاد حساسيت مشترک دينى و ملى يکى از شاخصترين راهحلهاى پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در جهت تحقق وحدت اسلامى شمرده مىشود.
تثبيت وحدت ايمانى:
پيامبر صلى الله عليه و آله بعدها نيز در مسير تثبيت همبستگى ايمانى مسلمين مکررا بر اين موضوع تاکيد فرمود. در بخشى از سخنان حضرت پس از فتح مکه و در مسجدالحرام چنين نقل کرده‌اند که فرمود: «المسلم اخ المسلم والمسلمون هم يد واحد على من سواهم تتکافوا دمائهم يسعى بذنبهم ادناهم.» (2)
ايجاد چنين حس مشترک دينى و پيوستگى مذهبى واحد بين مؤمنان در کلام زيبايى منسوب به حضرت کاملا مشهور است که: «المؤمنون کنفس واحدة.»
همچون آن يک نور خورشيد سما صد شود نسبت به صحن خانهها
ليک يک باشد همه انوارشان چون که برگيرى تو ديوار از ميان
چون نماند خانهها را قاعده مؤمنان مانند نفس واحده
و البته رمز اين پرتو نورانى نيز در روح انسانى و الهى مؤمنان خواهد بود که:
جان حيوانى ندارد اتحاد تو مجو اين اتحاد از روح باد
جان گرگان و سگان از هم جداست متحد جانهاى شيران خداست (مولوى)
ب) پيوند روح اخوت و برادرى
پيدايش تعلق اجتماعى:
در نخستين سال ورود پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله به مدينه يکى از مهمترين ابتکارها و راهبردهاى مهم حضرت در به کارگيرى عامل وحدت دينى واقع مىشود؛ يعنى پيوند (عقد) مواخات بين کليه مسلمانان اعم از مرد و زن.
رسول خدا صلى الله عليه و آله در يک مجلس عمومى مىفرمايد: «تآخوا في الله اخوين اخوين.» (3)
اين پيمان برادرى همگانى تنها بر اساس نفى انگيزههاى قومى و قبيلهاى و بر محور حق و همکارى اجتماعى شکل گرفت چه اين که: «انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويکم واتقوا الله لعلکم ترحمون.» (حجرات /10)
پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله بين هر مهاجر و يکى از مردم مدينه عقد برادرى بست و در يک انگاره تاريخى، حضرت على را در دنيا و آخرت برادر خود خواند که: «انه منى و انا منه.»
به هر ترتيب، اين تصميم اگاهانه، کارآمدترين ابزار تحقق الفت فراگير در جامعه آن زمان بود که نشان از همه کوشش پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله براى پيدايش يک تعلق اجتماعى بالنده بر محور ايمان به خدا داشت.
محبت الهى پايه تشکيل جامعه آرمانى: جامعه مطلوب پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله، نظامى است که تمامى اعضاى آن بر محور ديانت توحيدى، پيوند برادرى با يکديگر دارند و مکلف هستند آن را استوار نگه دارند تا خداوند عزيز حکيم نيز زمينههاى الفت و وحدت دلها را (به قدرت خود) پايدار سازد و بدينسان پايههاى تفاهم اجتماعى جامعه اسلامى محکم گردد: «و ان يريدوا ان يخدعوک فان حسبک الله هو الذى ايدک بنصره و بالمؤمنين × و الف بين قلوبهم لو انفقت ما فى الارض جميعا ما الفت بين قلوبهم و لکن الله الف بينهم انه عزيز حکيم.» (انفال /62 و63)
بر اساس مفاد آيات الهى اولا بدون تحقق الفت اجتماعى، نمىتوان سخن از جامعه کرد؛ ثانيا تحقق اين امر تنها به دست خداست، ثالثا مؤمنان نيز قادرند شرايط و زمينههاى وحدت اجتماعى را فراهم آورند. (4)
کلام راستين خداوند پيرامون مساله برادرى قبايل يثربى نيز بس گوياست؛ «واعتصموا بحبل الله جميعا ولا تفرقوا واذکروا نعمة الله عليکم اذ کنتم اعداء فالف بين قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا ... «(آل عمران /103)
جامعه آرمانى پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله که در آن روح اخوت و برادرى موج مىزند، جامعهاى است که در شدت بر کفر و رحمت به ايمان، حول يک محور، وحدت مىيابند، يعنى: «محمد رسول الله و الذين معه اشداء على الکفار رحماء بينهم.» (فتح /29)
جامعهاى که مانند پيکرهاى واحد است و تمام افراد آن در ارتباطى وحدتبخش با يکديگر پايدار مىمانند و روح عشق و ايمان مذهبى در تار و پود آن جريان دارد: «مثل المؤمنين فى توادهم و تراحمهم و تعاطفهم کمثل جسد واحد اذا اشتکى منه عضو تداعى له سائر الاعضاء بالسهر والحمى.» (5)
بهره ورى از ظرفيتهاى اجتماعى:
در نتيجه پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله با طرح پيمان برادرى انصار و مهاجران، از ظرفيت خاص چارچوب اجتماعى جامعه عربى (که حمايت از همپيمانان خود بوده) در جهت اهداف تحقق امت واحده بهره برد و اين موفقيت بارز پيامبر صلى الله عليه و آله نه تنها باعث تعجب افرادى چون ابوسفيان شد، که حتى آثار و پيامدهاى اين مساوات اسلامى تا مقدم داشتن اموال و دارايىها نسبت به يکديگر پيش رفت. مورخان نقل مىکنند که در جريان برادرى مهاجر و انصار، پيمانى بسته شد که شامل مشارکت در ميراث هم بود و در همين راستا رويداد تقسيم غنايم جنگى «بنىالنضير» از بهترين نمونههاست.
به هر حال، سراسر وقايع تاريخ اسلام گوياى شواهدى است که نقش پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله را در جلوگيرى از افتراق صفوف مسلمين و متقابلا بهرهورى ابزار وحدت اسلامى نشان مىدهد و اين دستور آشکار قرآن بود که: «ولا تکونوا کالذين تفرقوا واختلفوا...» (آلعمران /105) تلاش پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله در ايجاد وحدت به اوج کوششهاى ممکن، مىرسد و چون آرمان وحدت را يکى از رسالتهاى الهى بعثت خود مىداند؛ و رنج تفرق مؤمنان بر او گران مىآيد و سخت مهربان و هواخواه آنان است، پس در اين راه تمام توان خود را به کار مىبرد که: «لقد جاءکم رسول من انفسکم عزيز عليه ما عنتم حريص عليکم بالمؤمنين رءوف رحيم.» (توبه/128) و شايد به همين دليل است که خود مىفرمايد: «ما اوذى نبى مثل ما اوذيت.» (6)
راهکار سازگارى و همدلى:
موضوع «اصلاح ذات البين» و سفارشها و موضعگيرىهاى پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله پيرامون آن نيز، در رديف راهکارهاى ايجاد برادرى قرار مىگيرد:
«... و فى الخبر عن ابى ايوب قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: يا ابا ايوب الا ادلک على صدقة يحبها الله و رسوله قال: بلى. فقال رسولالله: تصلح بين الناس اذا تفاسدوا ... و فى راويه تسعى فى صلاح ذات البين اذا تفاسدوا و تقرب بينهم اذا تباغضوا.» (7)
و نيز نقل شده که درباره آيه اخوت از پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله پرسش کردند، فرمود: مزد آن کس که در برقرارى آشتى ميان مردمان بکوشد؛ برابر مزد کسى است که در راه خدا پيکار کند. (8)
بدين ترتيب يکى از اين شيوهها را در تصميمى که پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله مبنى بر «اصلاح ذات البين» در مورد تقسيم غنايم جنگ بدر مىگيرد، مشاهده مىکنيم. قطعا فقدان قانون خاص تقسيم غنايم و نيز عدم آمادگى تربيتى و اخلاقى کامل مسلمانان آن دوره، عواملى بود تا در وحدت پوياى جامعه اسلامى ايجاد خلل کند. از اينرو، پيامبر صلى الله عليه و آله مامور به اصلاح امور و حفظ يکپارچگى ملت مىشود و مؤمنان نيز موظف به رعايت همدلى و تبعيت از رسول اکرم صلى الله عليه و آله که: «فاتقوا الله و اصلحوا ذات بينکم و اطيعواالله و رسوله ان کنتم مؤمنين.» (انفال /1)
پيامبر صلى الله عليه و آله به گونهاى اختلافزدايى مىکند که شقاقى (هر چند ناچيز) در پيکره وحدت دينى مسلمين سر برنياورد؛ چنان که مورخان نقل کرده‌اند، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله حتى براى گروهى هم که در جنگ حاضر نبودند سهمى از غنيمت قرار مىداد. (9)
جالب توجه است که پيش از آغاز جنگ بدر، پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله با وجود اعلام حمايت عدهاى از مهاجران، در انتظار اعلام رضايت انصار مبنى بر آمادگى جهاد نبرد با دشمن است؛ چون محتواى قرارداد انصار با پيامبر صلى الله عليه و آله درباره دفاع از حضرت در داخل شهر مدينه بود و نه همراهى در جنگهاى خارج، لذا پيش از حرکت به دنبال راى و نظر انصار بود و پس از اطمينان از يارى آنان آماده کارزار مىگردد.
اين امر در واقع نشان از اهتمام پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله به رعايت سنتهاى اجتماعى و ملاحظه شرايط خاص سياسى زمان دارد. (10)
تفوق به جاى تفرق:
رويداد ديگرى که در جريان جنگ احد شاهديم دستورى است که قرآن به پيامبر صلى الله عليه و آله مىدهد مبنى بر عدم ملامت پارهاى مسلمانان به سبب فرار از جنگ و در برابر، بخشودن آنها و سعى در اميدوار ساختن و همکارى به گونهاى که جذب جامعه اسلامى شوند و در مسير اصلاح و تربيت روحى قرار گيرند: «فاعف عنهم واستغفر لهم و شاورهم فى الامر ...» (آلعمران /159)
قطعا يکى از ريشههاى اصلى چنين تصميم پسنديدهاى، همخوانى با وحدت و يکپارچگى سياسى امت اسلام بوده است تا از اين طريق پيشاپيش زمينه افتراق بين گروههاى مسلمان (به علت طرد افرادى از مبارزين که در جريان جنگ دچار خطا و تخلف شدند) و ساير اقشار جامعه، محو شود.
در همين جنگ است که به نقل تاريخ؛ جوان مسلمان ايرانى پس از وارد آوردن ضربهاى بر افراد سپاه دشمن مىگويد: «خذها و انا الغلام الفارسى» (اين ضربت را تحويل بگير که منم يک جوان ايرانى) اما پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله او را خطاب و عتاب نمود که چرا نمىگويى منم يک جوان انصارى؟! و منظور آن است که به اين وسيله هم، آهنگ برانگيخته شدن تعصبات قومى ديگر را خاموش، و وحدت صفوف اسلام را حفظ کند و هم، ملاک افتخار و ارزش را از محور قوم و نژاد و مليت به دين و مکتب و ارزشهاى توحيدى بازگرداند.
بدينسان حضرت از هر عاملى براى نگهدارى تفوق اجتماعى و جلوگيرى از تفرق استفاده مىکرد و حتى در جريان تخريب مسجد ضرار!
حفظ وفاق ملى:
سياست پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله درباره ويران کردن مسجد ضرار دقيقا به قصد ايجاد يک مانع مؤثر براى جلوگيرى از ظهور شکاف سياسى در جامعه اسلامى بود تا پياپى، وفاق ملى آسيب نبيند.
بر اين اساس، پيامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله حتى در آخرين سفارشهاى خود به امت اسلامى نيز چنين مىگويد: «ايها الناس، ان دماءکم و اموالکم عليکم حرام الى ان تلقوا ربکم، کحرمة يومکم هذا، و کحرمة شهرکم هذا...» و نيز در آخر خطبه دارد که: «... ايها الناس اسمعوا قولي و اعقلوه، اعلموا ان کل مسلم اخ للمسلم و ان المسلمين اخوة.» (11)
پينوشتها:
1- حميدالله، محمد: اولين قانون اساسى مکتوب در جهان، ترجمه غلامرضا سعيدى، تهران، انتشارات بعثت، 1365، ص 55-64.
2- علامه هندى، علاءالدين، کنزالعمال فى سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مؤسسه الرسالة، 1985م، ج 1، ص149.
3- آيتى، محمد ابراهيم، تاريخ پيامبر اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،1366، ص235.
4- تفصيل اين سخن را در جاى خود بايد دنبال کرد; نگاه کنيد: حسينى، سيد حسين: «علوم انسانى اسلامى، مبناى تحقق وحدت فرهنگى»، نامه فرهنگ، بهار1377، شماره29 و نيز: جزوه درسى «عرفان دينى» از همين قلم.
5- روايت پيامبرصلى الله عليه وآله در کنزالعمال، جلد 1، ص149.
6- علامه مجلسى، محمدتقى، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلاميه،1403 ق، جلد39، ص56.
7- الميبدى، ابوالفضل رشيدالدين، کشفالاسرار و عدةالابرار، به اهتمام علىاصغر حکمت، تهران، اميرکبير، 1361، جلد9، ص 271-267.
8- حاج سيد جوادى و ديگران، دايرةالمعارف تشيع، تهران، سازمان دايرةالمعارف تشيع،1366، جلد 1، ص243.
9- تاريخ پيامبر اسلام، ص272.
10- بهشتى، سيد محمد، محيط پيدايش اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى،1367، ص147.
11- ابنهشام، ابومحمد عبدالملک: السيرة النبويه، قم، انتشارات ايران،1363، جلد 4، ص250.
.jpg)
