در تعاریفی كه از تیزهوشی ارائه شده، توافق نظر اندكی وجود دارد. به طور مثال؛ تیزهوشی به صورت هوش عمومی بالا، استعداد بالا در حوزه تحصیلی خاص و تعامل میان توانایی های بالا و خلاقیت بالا تعریف شده است. برخی دیگر، تیزهوشی را نهایت استعداد می دانند. شاید مشكل در تعریف تیزهوشی، عدم توافق بر سر این اثر كه اساساً هوش چیست؟"ثراندایك" هوش را قدرت ابراز عكس العمل های خوب از نقطه نظر حقیقت تعریف می كند.
در تعاریفی كه از تیزهوشی ارائه شده، توافق نظر اندكی وجود دارد. به طور مثال؛ تیزهوشی به صورت هوش عمومی بالا، استعداد بالا در حوزه تحصیلی خاص و تعامل میان توانایی های بالا و خلاقیت بالا تعریف شده است. برخی دیگر، تیزهوشی را نهایت استعداد می دانند. شاید مشكل در تعریف تیزهوشی، عدم توافق بر سر این اثر كه اساساً هوش چیست؟"ثراندایك" هوش را قدرت ابراز عكس العمل های خوب از نقطه نظر حقیقت تعریف می كند. از نظر "پیاژه" هوش یك فرآیند فعال است كه متضمن سازگاری پیوسته فرد با محیط از طریق تعامل بین جذب و انطباق است كه نتیجه آن در ساخت شناختی فرد منعكس می شود و ویژگی اصلی این ساخت ذهنی با افزایش سن تغییر می كند. "اسپیرمن" هوش را متشكل از دو بخش می داند؛ بخش اول معرف توانایی كلی است كه زیر بنای تمام رفتارهای هوشمندانه به حساب می آید. بخش دوم هم شامل یك توانایی اختصاصی است.كسلر هم معتقد است هوش یك توانایی كلی است كه فرد را قادر می سازد به طور منطقی بیندیشد، فعالیت هدفمند داشته باشد و با محیط خود به طور مؤثر به كنش متقابل بپردازد. با توجه به نقطه نظرهای متفاوتی كه راجع به هوش بیان شده، تعاریف گوناگونی هم از كودكان تیزهوش وجود دارد. "استرنبرگ وواگنر" معتقدند كودكان تیزهوش كسانی هستند كه اطلاعات را به سرعت پردازش كرده و از مهارت های بینشی استفاده می كنند. جوزف ترولی اظهار می دارد كه رفتار حاكی از تیزهوشی بازتاب تعامل بین سه نوع صفات شخصی است، توانایی های بالاتر از متوسط عمومی و اختصاصی، میزان بالای پای بندی به وظایف و میزان بالای خلاقیت. به گفته ترولی كودكان تیزهوش و با استعدادكسانی هستند كه دارای این مجموعه صفات اند یا می توانند این صفات را پرورش دهند و آنها را در عرصه های عملكرد انسانی به كار گیرند. تعریف دیگری كه در مورد كودكان تیزهوش ارائه شده از مارلند است كه توسط اداره آموزشی ایالات متحده پذیرفته شده اس----ت؛ به نظر مارلند كودكان تیزهوش و با استعداد كسانی هستند كه طبق تشخیص افراد صاحب صلاحیت و اهل فن به دلیل استعدادهای برجسته خود قادر به عملكردهای عالی هستند. این كودكان به خدمات و برنامه آموزشی متفاوتی نیاز دارند یا به خدمات آموزشی ای فراتر از آنچه كه در مدارس عادی عرضه می شود نیازمندند تا بتوانند به مسئولیت و نقش خود نسبت به خود و جامعه واقف شوند. كودكان برخوردار از عملكرد بالاشامل كسانی هستند كه در هر یك از زمینه های زیر دارای موفقیتی مشهود یا توانایی بالقوه ای باشند:
1-توانایی ذهنی عمومی2-استعداد تحصیلی خاص 3-تفكر سازنده یا خلاق4-توانایی رهبری 5-هنرهای نمایشی و دیداری 6-توانایی روانی- حركتی
برخی از خصایص كلی كودكان تیزهوش
1-نسبت به یادگیری حریص اند، با سرعت و كارآیی می آموزند و مفاهیم پیچیده و جزئیات را به سرعت جذب می كنند.
2-از اعتماد به نفس بالایی برخوردارند و به قدرت و توانایی های خود اعتماد دارند. 3-خوانندگان همیشگی كتاب هستند و از خواندن لذت می برند و غالباً كتب و اطلاعاتی نظیر دایره المعارف ها، فرهنگ ها، اطلس ها و زندگی نامه ها را بر می گزینند.
4-گنجینه ای غنی از لغات دارند و كلمات و اصطلاحات خاصی را كه می دانند و به كار می برند فراتر از سن شان است. 5-از تمركز حواس بالایی برخوردارند و به آسانی رشته افكارشان از هم گسسته نمی شود.
6-دارای روحیه تعاون و همكاری بوده و از مسئولیت پذیری بالایی برخوردارند.
7-دارای انضباط فردی هستند و نسبت به ارزش های اخلاقی و معنوی پایبندند و قدرت خطر پذیری بالایی دارند. 8-قدرت استدلال و توانایی بالایی برای رویارویی با افكار گوناگون دارند و دستورات آمرانه را بدون بازنگری منتقدانه نمی پذیرند.
9-روابط بین امور ظاهراً نامربوط را درك می كنند و آموخته های خود را با در نظر گرفتن وجوه شباهت و تفاوت آنها به شرایط جدید تعمیم می دهند.
10-كنجكاو و جستجوگرند. پرسش های كاوشگرانه بسیاری را مطرح می كنند و علاقه مند به فهمیدن ماهیت انسان و جهان آفرینش هستند.
11-از حافظه خارق العاده ای برخوردارند و با سرعت و بدون تمرین زیاد امور را به خاطر می سپارند و جزئیات را به خاطر می آورند.
12-دامنه علایق وسیعی دارند كه اغلب ماهیت فكری دارد. علایق و سرگرمی های آنان فراتر از سن شان است.
13- دارای استعداد زیباشناسی هستند و نسبت به زیبایی ها عكس العمل نشان می دهند.
14- خلاقیت و قوه تصور بالایی دارند و از این طریق، راه حلهای زیادی برای مسائل پیدا نموده، ارتباط بین امور را درك كرده، حوادث و تجربیات را به روش های غیرمعمول تفسیر می كنند.
15- سخت كوش هستند و در رسیدن به اهدافشان تلاش و پافشاری می كنند.
16- در هنرهایی چون درام، موسیقی ونقاشی توانایی خلاقیت و ابتكار دارند. باید توجه داشت كه هیچ كودكی در تمام این عوامل، برتر نیست و اینها، خصوصیات نمونه ای است كه می توان برای شناخت كودكان تیزهوش به كار برد.
نیازهای خاص كودكان تیزهوش
1-كودكان تیزهوش به آموزش هایی نیازمندند كه با سطح ذهنی و استعداد آنان منطبق باشد. كودكان تیزهوش در جذب مفاهیم، بسیار سریع هستند و مفاهیم پیچیده را با كمترین توضیحی درك كرده و می توانند نتایج و پیامدها را پیش بینی كنند. تاكید مدارس بر انجام تكالیف مكرر و تفصیل بیش از حد موضوعات باعث خستگی و بی علا قگی آنان به امر یادگیری می شود.
2 -كودكان تیزهوش نیازمندند كه با كودكانی كه از لحاظ سنی و توانایی با آنها مشابه اند، دوست شوند. بزرگترین مساله برای كودكان تیزهوش بخصوص در سال های اولیه دبستان ممكن است این باشد كه آنها نسبت به سن شان بیش از حد می دانند و همین امر سبب می شود كه توسط همسالان خود تحت فشار قرار بگیرند كه هوش و كنجكاوی خود را بروز ندهند.
اگر چنین عملی را برنگزینند هدف استهزای همكلاسی های خود واقع شده و خویش را مطرود گروه های اجتماعی كلاس شان می یابند و اندك اندك منزوی و گوشه گیر می شوند.از سوی دیگر، در مورد كودكان تیزهوشی هم كه جهش كلاسی دارند باید توجه داشت كه آنان با موقعیت های متفاوتی مواجه می شوند، همكلاسی های این كودكان از آنها بزرگترند و به تناسب سن شان در مرحله متفاوتی از رشد اجتماعی و عاطفی می باشند.
از این رو برقراری و ادامه روابط دوستانه و سازگاری با آنها برای كودكان تیزهوش اغلب دشوار و در برخی موارد غیرممكن است.
بنابراین اگر چه جهش، راهی است كه نیازهای ذهنی این كودكان را برآورده می كند، اما آثار این جهش تحصیلی را باید در زندگی عاطفی و اجتماعی آنان نیز در نظر گرفت.3- كودكان تیزهوش به معلمانی باتجربه و متخصص نیازمندند تا كه راههای پرشتاب رشد ذهنی، عاطفی و اجتماعی آنان را بفهمند و بتوانند به نیازهای هیجانی و غیرمعمول آنها پاسخ مناسبی دهند. معلمان اغلب احساسات خصمانه ای نسبت به دانش آموزان تیزهوش دارند. بنابراین باید تغییراتی در روابط متقابل دانش آموزان تیزهوش و معلمان به وجود آورد و به طور جداگانه ای این معلمان را آماده كرده و آموزش های لازم را به آنان داد.
این آماده سازی سبب می شود معلمان نسبت به نیازهای خاص كودكان تیزهوش و فراهم آوردن امكانات لازم برای یادگیری آنها دلسوز بوده و تیزهوشان را به نحو گسترده ای در به كارگیری توانایی های شان ترغیب و تشویق كنند. مورد دیگری كه باید به آن توجه كرد این است كه افراد ورزیده و متخصص را در زمینه های كاری گوناگون را داخل و خارج از برنامه تحصیلی سنتی در تماس با دانش آموزان تیزهوش قرار دهیم و از این راه در پرورش استعدادهای گوناگون این كودكان بكوشیم.4- كودكان تیزهوش نیازمند والدینی پاسخگو و شكیبا هستند كه برای طرح سؤالات و اندیشه های غیرمعمول و بدیع آنها ارزش قائل شوند. والدین باید تیزهوشی فرزنداشان را برای خود مسلم سازند و در برابر سؤالات غیرمعمول و افكار جدید آنان واكنش های مناسب ارائه دهند و به فرزندانشان كمك كنند تا كه توانایی های خود را به عنوان صفاتی مطلوب بپذیرند.
در تعاریفی كه از تیزهوشی ارائه شده، توافق نظر اندكی وجود دارد. به طور مثال؛ تیزهوشی به صورت هوش عمومی بالا، استعداد بالا در حوزه تحصیلی خاص و تعامل میان توانایی های بالا و خلاقیت بالا تعریف شده است. برخی دیگر، تیزهوشی را نهایت استعداد می دانند. شاید مشكل در تعریف تیزهوشی، عدم توافق بر سر این اثر كه اساساً هوش چیست؟"ثراندایك" هوش را قدرت ابراز عكس العمل های خوب از نقطه نظر حقیقت تعریف می كند. از نظر "پیاژه" هوش یك فرآیند فعال است كه متضمن سازگاری پیوسته فرد با محیط از طریق تعامل بین جذب و انطباق است كه نتیجه آن در ساخت شناختی فرد منعكس می شود و ویژگی اصلی این ساخت ذهنی با افزایش سن تغییر می كند. "اسپیرمن" هوش را متشكل از دو بخش می داند؛ بخش اول معرف توانایی كلی است كه زیر بنای تمام رفتارهای هوشمندانه به حساب می آید. بخش دوم هم شامل یك توانایی اختصاصی است.كسلر هم معتقد است هوش یك توانایی كلی است كه فرد را قادر می سازد به طور منطقی بیندیشد، فعالیت هدفمند داشته باشد و با محیط خود به طور مؤثر به كنش متقابل بپردازد. با توجه به نقطه نظرهای متفاوتی كه راجع به هوش بیان شده، تعاریف گوناگونی هم از كودكان تیزهوش وجود دارد. "استرنبرگ وواگنر" معتقدند كودكان تیزهوش كسانی هستند كه اطلاعات را به سرعت پردازش كرده و از مهارت های بینشی استفاده می كنند. جوزف ترولی اظهار می دارد كه رفتار حاكی از تیزهوشی بازتاب تعامل بین سه نوع صفات شخصی است، توانایی های بالاتر از متوسط عمومی و اختصاصی، میزان بالای پای بندی به وظایف و میزان بالای خلاقیت. به گفته ترولی كودكان تیزهوش و با استعدادكسانی هستند كه دارای این مجموعه صفات اند یا می توانند این صفات را پرورش دهند و آنها را در عرصه های عملكرد انسانی به كار گیرند. تعریف دیگری كه در مورد كودكان تیزهوش ارائه شده از مارلند است كه توسط اداره آموزشی ایالات متحده پذیرفته شده اس----ت؛ به نظر مارلند كودكان تیزهوش و با استعداد كسانی هستند كه طبق تشخیص افراد صاحب صلاحیت و اهل فن به دلیل استعدادهای برجسته خود قادر به عملكردهای عالی هستند. این كودكان به خدمات و برنامه آموزشی متفاوتی نیاز دارند یا به خدمات آموزشی ای فراتر از آنچه كه در مدارس عادی عرضه می شود نیازمندند تا بتوانند به مسئولیت و نقش خود نسبت به خود و جامعه واقف شوند. كودكان برخوردار از عملكرد بالاشامل كسانی هستند كه در هر یك از زمینه های زیر دارای موفقیتی مشهود یا توانایی بالقوه ای باشند:
1-توانایی ذهنی عمومی2-استعداد تحصیلی خاص 3-تفكر سازنده یا خلاق4-توانایی رهبری 5-هنرهای نمایشی و دیداری 6-توانایی روانی- حركتی
برخی از خصایص كلی كودكان تیزهوش
1-نسبت به یادگیری حریص اند، با سرعت و كارآیی می آموزند و مفاهیم پیچیده و جزئیات را به سرعت جذب می كنند.
2-از اعتماد به نفس بالایی برخوردارند و به قدرت و توانایی های خود اعتماد دارند. 3-خوانندگان همیشگی كتاب هستند و از خواندن لذت می برند و غالباً كتب و اطلاعاتی نظیر دایره المعارف ها، فرهنگ ها، اطلس ها و زندگی نامه ها را بر می گزینند.
4-گنجینه ای غنی از لغات دارند و كلمات و اصطلاحات خاصی را كه می دانند و به كار می برند فراتر از سن شان است. 5-از تمركز حواس بالایی برخوردارند و به آسانی رشته افكارشان از هم گسسته نمی شود.
6-دارای روحیه تعاون و همكاری بوده و از مسئولیت پذیری بالایی برخوردارند.
7-دارای انضباط فردی هستند و نسبت به ارزش های اخلاقی و معنوی پایبندند و قدرت خطر پذیری بالایی دارند. 8-قدرت استدلال و توانایی بالایی برای رویارویی با افكار گوناگون دارند و دستورات آمرانه را بدون بازنگری منتقدانه نمی پذیرند.
9-روابط بین امور ظاهراً نامربوط را درك می كنند و آموخته های خود را با در نظر گرفتن وجوه شباهت و تفاوت آنها به شرایط جدید تعمیم می دهند.
10-كنجكاو و جستجوگرند. پرسش های كاوشگرانه بسیاری را مطرح می كنند و علاقه مند به فهمیدن ماهیت انسان و جهان آفرینش هستند.
11-از حافظه خارق العاده ای برخوردارند و با سرعت و بدون تمرین زیاد امور را به خاطر می سپارند و جزئیات را به خاطر می آورند.
12-دامنه علایق وسیعی دارند كه اغلب ماهیت فكری دارد. علایق و سرگرمی های آنان فراتر از سن شان است.
13- دارای استعداد زیباشناسی هستند و نسبت به زیبایی ها عكس العمل نشان می دهند.
14- خلاقیت و قوه تصور بالایی دارند و از این طریق، راه حلهای زیادی برای مسائل پیدا نموده، ارتباط بین امور را درك كرده، حوادث و تجربیات را به روش های غیرمعمول تفسیر می كنند.
15- سخت كوش هستند و در رسیدن به اهدافشان تلاش و پافشاری می كنند.
16- در هنرهایی چون درام، موسیقی ونقاشی توانایی خلاقیت و ابتكار دارند. باید توجه داشت كه هیچ كودكی در تمام این عوامل، برتر نیست و اینها، خصوصیات نمونه ای است كه می توان برای شناخت كودكان تیزهوش به كار برد.
نیازهای خاص كودكان تیزهوش
1-كودكان تیزهوش به آموزش هایی نیازمندند كه با سطح ذهنی و استعداد آنان منطبق باشد. كودكان تیزهوش در جذب مفاهیم، بسیار سریع هستند و مفاهیم پیچیده را با كمترین توضیحی درك كرده و می توانند نتایج و پیامدها را پیش بینی كنند. تاكید مدارس بر انجام تكالیف مكرر و تفصیل بیش از حد موضوعات باعث خستگی و بی علا قگی آنان به امر یادگیری می شود.
2 -كودكان تیزهوش نیازمندند كه با كودكانی كه از لحاظ سنی و توانایی با آنها مشابه اند، دوست شوند. بزرگترین مساله برای كودكان تیزهوش بخصوص در سال های اولیه دبستان ممكن است این باشد كه آنها نسبت به سن شان بیش از حد می دانند و همین امر سبب می شود كه توسط همسالان خود تحت فشار قرار بگیرند كه هوش و كنجكاوی خود را بروز ندهند.
اگر چنین عملی را برنگزینند هدف استهزای همكلاسی های خود واقع شده و خویش را مطرود گروه های اجتماعی كلاس شان می یابند و اندك اندك منزوی و گوشه گیر می شوند.از سوی دیگر، در مورد كودكان تیزهوشی هم كه جهش كلاسی دارند باید توجه داشت كه آنان با موقعیت های متفاوتی مواجه می شوند، همكلاسی های این كودكان از آنها بزرگترند و به تناسب سن شان در مرحله متفاوتی از رشد اجتماعی و عاطفی می باشند.
از این رو برقراری و ادامه روابط دوستانه و سازگاری با آنها برای كودكان تیزهوش اغلب دشوار و در برخی موارد غیرممكن است.
بنابراین اگر چه جهش، راهی است كه نیازهای ذهنی این كودكان را برآورده می كند، اما آثار این جهش تحصیلی را باید در زندگی عاطفی و اجتماعی آنان نیز در نظر گرفت.3- كودكان تیزهوش به معلمانی باتجربه و متخصص نیازمندند تا كه راههای پرشتاب رشد ذهنی، عاطفی و اجتماعی آنان را بفهمند و بتوانند به نیازهای هیجانی و غیرمعمول آنها پاسخ مناسبی دهند. معلمان اغلب احساسات خصمانه ای نسبت به دانش آموزان تیزهوش دارند. بنابراین باید تغییراتی در روابط متقابل دانش آموزان تیزهوش و معلمان به وجود آورد و به طور جداگانه ای این معلمان را آماده كرده و آموزش های لازم را به آنان داد.
این آماده سازی سبب می شود معلمان نسبت به نیازهای خاص كودكان تیزهوش و فراهم آوردن امكانات لازم برای یادگیری آنها دلسوز بوده و تیزهوشان را به نحو گسترده ای در به كارگیری توانایی های شان ترغیب و تشویق كنند. مورد دیگری كه باید به آن توجه كرد این است كه افراد ورزیده و متخصص را در زمینه های كاری گوناگون را داخل و خارج از برنامه تحصیلی سنتی در تماس با دانش آموزان تیزهوش قرار دهیم و از این راه در پرورش استعدادهای گوناگون این كودكان بكوشیم.4- كودكان تیزهوش نیازمند والدینی پاسخگو و شكیبا هستند كه برای طرح سؤالات و اندیشه های غیرمعمول و بدیع آنها ارزش قائل شوند. والدین باید تیزهوشی فرزنداشان را برای خود مسلم سازند و در برابر سؤالات غیرمعمول و افكار جدید آنان واكنش های مناسب ارائه دهند و به فرزندانشان كمك كنند تا كه توانایی های خود را به عنوان صفاتی مطلوب بپذیرند.