تیس(طیس)

[Nicol]

روستای تیس(طیس)

تیس (طیس)، یا تیز، مهم‌ترین بندرگاه و مرکز بازرگانی ناحیۀتاریخی مکران.
این بندر امروزه اهمیت و اعتبار گذشتۀ خود را از دست داده است و بهصورت روستایی ساحلی در 9 کیلومتری شمال بندر چابهار در کرانۀ خاوری خلیج چابهار برسر راه چابهار به نیک‌شهر و بندر کنارک جای دارد.

روستای تیس دارای آب و هوایی گرم و خشک است و کوههای شهبازبند از شمال خاوری،لاوری از خاور و پیل‌بند از جنوب‌خاوری آن را در بر گرفته‌اند و رودخانۀ لاوری ازمیان ‌آن می‌گذرد. مردمان تیس به کار کشاورزی، دامداری و ماهیگیری اشتغال دارند، بهزبان بلوچی سخن می‌گویند و از لحاظ دینی مسلمانِ سنی مذهب‌اند. بر اساس سرشماری 1385ش، 776 خانوار (873‘3 نفر) در این روستا ساکن بوده‌اند .​

 

[Nicol]

پیشینۀ تاریخی: ​

کهن‌ترین آگاهیها از بندر تیس به دورۀساسانی باز می‌گردد. تیس در آن روزگار بندر غربی استان مکران به‌شمار می‌آمد و توسطجاده‌ای به پوهل پهرگ1 (فوهل ـ فهره) ایستگاه مرزی ساسانیان بر کرانۀ رود بمپورمی‌پیوست و بر سر راه دریایی ابریشم بود .

ابنبلخی فتح تیس را به دست تازیان، توسط لشکر بصره دانسته، ولی به تاریخ این رویداداشاره نکرده است . در نوشته‌های جغرافیایی سدۀ 4ق/10م که از این شهر با نامتیز یاد شده، آگاهیهای روشن و جالبی دربارۀ آنجا گزارش شده است.

بزرگ بن شهریاررامهرمزی، ناخدای ایرانی، در نیمۀ نخست سدۀ 4ق نام تیز را در اثر معروف خود عجائبالهند آورده است . در حدودالعالم تیز نخستین شهر از حدود سند و بر کراندریا به‌شمار رفته است . مقدسی تیز را باراندازی معروف، پر از نخلستان،دارای چندین کاروان‌سرا، مسجدی زیبا و مردمی میانه‌حال نوشته است . ابودلفهنگامی که از بهترین آب معدنی جهان در سلماس سخن گفته، افزوده است که همانند این آبرا فقط در شهر تیز و ناحیۀ مکران دیده است . اصطخری تیز را بزرگ‌ترین شهرمکران و فرضۀ (بندرگاه) این سرزمین نامیده است.

در 360ق/971م عابد بنعلی از سرداران عضدالدولۀ دیلمی پس از سرکوب شورش قفصها و بلوچها، تیز را گرفت و درآنجا دست به کشتار گشود و گروهی از مردم آنجا را نیز به اسارت برد، تا آنکه مردمتیس ناگزیر شدند دست از نبرد کشیده، راه و رسم مسلمانی پیش گیرند. این رویداد نشان می‌دهد که گروههایی از مردم اینسرزمینها، تا آن هنگام هنوز مسلمان نشده بودند. ​

در 422ق/1031م مسعود غزنویسپاهی به تیز فرستاد و آنجا و سرزمینهای مجاورش را تصرف کرد . درسفر ملک قاورد، از شاهان سلجوقی کرمان (سل‍ 433-466ق) به مکران، تیس مرمت گردید (وزیری، 1/349). در زمان ارسلان شاه (495-536 ق) مجدالدین وزیر، برای نظارت به بندرتیز گسیل شد و در آنجا با مردم به عدالت رفتار کرد.​

 

[Nicol]

در دوران سلطنت طغرل سلجوقی (551-562 ق) بندر تیز از چنان رونقیبرخوردار گردید که تمغای (باج و خراج) آن به 15 هزار دینار اجاره رفت. افضل‌الدین کرمانی در سدۀ 6 ق/12م در کتاب عقدالعلى بیشترین آگاهیها رادربارۀ بندرتیس داده است؛ بنا به نوشتۀ او، از این بندر کالاهای بسیار، از راهبازرگانی و دستمزد کشتیها به خزانۀ پادشاه می‌رسیده، و تیس بندرگاه مردم هند، سند،حبشه، زنگبار، مصر، دیار عرب، عمان و بحرین بوده است. وی از فراورده‌های کمیاب ونیز برده‌های هندی، حبشی و زنگی سخن گفته است که همۀ آنها را از تیس به جاهای دیگرمی‌برده‌اند. در همین زمان است که این بندر از دیدگاه بازرگانی بر هرمزــ که رو بـه ویرانـی بـود ــ بـرتـری یـافت (لستـرنـج، 330). پس از درگذشت ملکطغرل، و رو به زوال نهادن جیرفت و قمادین، کاروانهای بازرگانی مسیر خود را از بندرتیس برمی‌گزیدند و به همین سبب، مردم آن بسیار ثروتمند شده بودند .

در 584 ق/1188م، تیس بدون شک یک بندر بزرگ به‌شمار می‌آمده، و کاروانهابه علت ناامنی و بسته بودن راه بندر هرمز، از راه آن رفت‌وآمد می‌کردند. بندر تیسهمچنین مرکزی برای خرید و فروش شکر مکران و احتمالاً مرکز تجارت گندم سیستان بودهاست. در نیمۀ نخست سدۀ 8 ق/14م، برخی تیس را مرکز مکران، و برخیآن را از شهرهای بزرگ این سرزمین به‌شمار آورده‌اند .​

در سالهای پایانی سدۀ 10 و سالهای آغازین سدۀ 11ق با ورود پرتغالیها ]به خلیج‌فارس و دریای عمان، یکی از سرداران ناحیۀ ساحلی مکران، به نام میرجیِّند،به ایستادگی در برابر آنها پرداخت و چندین‌بار نیروهای پرتغالی را از بندر تیس وآبهای آن بیرون راند .

پرتغالیها در تیس یک دژ نظامی ساختهبودند که ویرانه‌های آن هنوز برجا ست . در زمان سلطنت نادرشاه افشار (1148-1160ق)، یکی از سرداران بزرگ وی به نام پیرمحمدخان به بلوچستان گسیل گردید. او بندر تیس را تصرف کرد و امیر دینار مکرانی را به حکومت آنجا گمارد. در 1280ق/1863م محمد ابراهیم خان سعدالدولۀ بلوچ در تیس برج بزرگی برپاساخت، اما در همان سال توسط دین محمدخان جدگال ویران شد .

چنین به نظر می‌رسد که بندر تیس در زمان شاهان قاجار مدتها به صورت ناشناختهمانده بوده است. به نوشتۀ میرزامهدی خان سرتیپ قائنیدر 1282قوکیل‌الملک ]حاکم کرمان[ به‌وسیلۀ خانهای این سرزمین از وجود بندری در کنار دریاآگاه شد و سرتیپ قائنی را روانۀ تیس کرد. وی برای تسلط دولت، قلعۀ کوچکی در آنجاساخت و 20 خانوار از مردم دشت را در آنجا سکنا داد.

میرزا مهدی افزوده است: از آنجاکه این بندر شایسته‌تر از چابهار است و دارای مرتع نیز هست، وکیل‌الملک غیر ازقلعه، ساختمانهای خوب دیگری نیز در آنجا بنا کرد، قلعۀ تیس بسیار خوب است، بدنۀ آناز سویی به دریا می‌پیوندد، آب آنجا از چاهها ست، ولی شیرین‌تر و گواراتر از چابهاراست. از سوی دریا دیوار بزرگی کشیده‌اند و برای بارانداز و غیره دژ معتبری است، اصلقلعۀنو در روی تپۀ بلندی ساخته شده، و شمار اندکی درخت از گونه‌ای که در چابهاراست، در آنجا هم پیدا می‌شود .

افضل‌الملک کرمانی در 1315ق/1897م،قلعۀ قدیم تیس را دژی ویران نوشته، و افزوده است که قلعه و ساختمانهای نوی که بهدستور شاه و به فرمان وکیل‌الملک ساخته شده‌اند، به پایان رسیده‌اند. وی جمعیت اینبندر را در زمان خود، 75 خانوار نوشته است.

تیس در 1320ش، دهکـده‌ایکوچک، سکـونتگاه ماهیگیران و دارای 15-20 خانـۀ حصیری بوده است . یکـی از علل کـاهش روزافزون اهمیت بنـدر تیس، از میان رفتـن تولیـد نیشکر و پانیـذدر مکران، و صـادر نشـدن آن بـود، زیـرا چنان‌که پیش‌تر یاد شد، تیس مرکز خرید وفروش و صدور این فراورده بوده است .​

 

[Nicol]

ثار تاریخی:





در درۀ تیس، بلندی مشرف بر دره و دماغۀ رأس تیز، ویرانه‌ها، قبرستانها و آرامگاههای سنگی بر جای مانده است که برخی از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

کلات، پیروز گَتّه، بلوچ گَتّه، بان مسیتی، بندپله بند، سدهای دهانۀ رأس تیز، قبرستانزرآباد، ویرانه‌های شهبازبند و تیس کوبان.

​

 

[Nicol]

از خانه جن‌ها تا خلوت با دريا



آنجا روي يکي از آن صخره‌هاي آهکي بلند که هنوز از پسمانده آفتاب ظهر گرمند، گوشه‌اي دنج و خلوت پيدا مي‌کني و مي‌نشيني و خورشيد را نگاه مي‌کني که سرخ و لرزان و بي هيچ تقلايي در دريا غرق مي‌شود و به صداي موج‌هايي گوش مي‌کني که آرام و منظم بر تن صخره‌ها مي‌کوبند و اگر حوصله داشتي به بلوچ‌هاي سپيدپوشي که با دست پر از دريا برمي‌گردند، «خداقوت» مي‌گويي، اما همه اين توصيف‌ها حتي گوشه‌اي از زيبايي‌هاي روستاي ساحلي تيس، از توابع بخش مرکزي شهرستان چابهار در سيستان‌وبلوچستان نمي‌شوند و حتما پيشينيان ما هم اين را فهميده‌اند که از 2500 سال پيش در تيس ساکن شده‌اند و به آن گاهي بندر تيزيا گفته‌اند و گاهي تيز و گاهي تسي.

​

تيس، سه قلعه باستاني مهم دارد؛ اولي قلعه تيس است که سبک معماري‌اش نشان مي‌دهد، به دوره سلجوقي تعلق دارد، دومين قلعه، «پيروز گت» نام دارد که به غير کوهنوردها پيشنهاد نمي‌کنيم از داخلش بازديد کنند، چون راه ورود به آن سخت و خطرناک است، قلعه سوم، «بلوچ گت» است که بالاي کوه قرار گرفته و دو مقبره هرمي کوچک هم در آن ساخته شده است.
انتخاب سفر به تيس ـ که از طرف نيک‌شهر و جاده چابهار ـ کنارک جاده‌اي آسفالته دارد ـ با خودتان است، اما فقط اين هشدار را بشنويد که اگر به تيس نرويد، نه مقابر جناني گچ را (که به باور اهالي، محل سکونت جن‌ها بوده) مي‌بينيد، نه پيل‌بند را، نه سدهاي تيس را، نه غارهاي بان مسيتي و نقاشي‌هاي عجيب و غريب داخلشان را، نه چاه باستاني تيس کوپان را و نه حتي گورهاي مرموز تپه نهادي را

 

[Nicol]

پيل بند:

موقعيت جغرافيايي: بخش مركزي ـ 5 كيلو متري شمال غربي ـ روستاي تيس بر روي رشته كوه فيل بند كه در مقابل شهبــازبنـد واقع است، پس از ويرانه هاي شــهر ســنج كميلي، آثار بارويي كه چندين كيلومــتر طول دارد دره را از غــرب به شــرق در برگرفته وجود دارد ايــن ديــوار عظيم با سنگ گچ و ساروج ساخته شده است در خصوص وجه تسميه آن مردمي محلي بر اين بـــــاورند كه بر فراز سطح نزديك خط الراس اين رشته كوه محل نگهداري فيل هاي شــاه بــوده و فيـــل بـانـان در آن جا فيل تربيت مي كرده‌اند در حال حاضر در طول رشته كوه فيل بند آثار پــــــي ها، بند ها و حفــره ها و چا ههايي وجود دارد كه احتمال مي رود شهر قديمي تيس، تأسيسات ساختماني، بازرگاني، شهري، انبارها و سراهاي مشهورش در قسمت قديمي و بر فراز ارتفاعات سراسري دره تيــس قرار داشـــته و دره تيس محل زراعت و دامنه آن محل دفن اموات بوده است.

 

[Nicol]

سد هاي تيس :



موقعيت جغرافيايي: بخش مركزي ـ 5 كيلومتري شمال غربي ـ روستاي تيس مشخصات : سدهاي تيس در دو طرف دماغه قراردارند كه قلعه تيس بر روي آن واقع اســــت آثار ايــــن سد ها به ارتفاع 20 سانتيمتر باقي است ودر ساخت آنها از سنگهاي تراشيده شده و سنگهاي دريايي تيــــز وبلند ملات ساروج استفاده شده است تقريباُ اين سد ها هشت متر ارتفاع داشته‌اند كه 6/4 متـــــــر آن به مرور زمان در زير ماسه هاي ساحلي مدفون شده است. انتهاي يكي از آنها به كوه پيل بند و ديگـــــري به كوه شهباز بند منتهي مي شده كه به عنوان مانعي از هدر رفتن آب شيرين ناشي از باران جلوگيري مــــــي‌كرده‌اند.

 

[Nicol]

گودانگريز (گودال انگليس):



موقعيت جغرافيايي: بخش مركزي ـ 5 كيلومتري شمال غربي ـ روستاي تيس در دامنه كوه فيل بند در جنوب دره تيس قرار دارد مــــردم بومـــــي نقل مي كنند كه در اواخــــر دوره قاجاريه و در اوايل دوره پهلوي انگليسيها به كمك تعداد كثيري از كارگران بــلوچ در اين محـــل اقـــدام به حفاري نموده و مقاديري سفال، اشياء برنزي، آهني و سنگي پيدا كرده و غارت نموده‌اند .

 

[Nicol]

مسجد تیس

در هر كجای منطقه آزاد چابهار كه ایستاده باشی می توانی از آنجا مناره سفید مسجد معروف تیس را ببینی. این مسجد نمایی كاملاً سنتی دارد و شبیه مساجد اهل تسنن كشور هند و پاكستان ساخته شده است. وقتی وارد این مسجد می شوی برای لحظه ای فكر می كنی كه در مكان های مقدس احمدآباد هندوستان و شهرهای جنوبی پاكستان ایستاده ای با همان معماری قدیمی ای كه به نوعی خاص تمام رنگ ها را در درون خود جای داده است. مناره و گنبدهای سفید كه با رنگ های قرمز و سبز به شكل های مختلف تزئین شده، درهایی كه بی محابا در آن شیشه های الوان به كار رفته است و مردانی كه لباس های بلند سفید به تن دارند و با زبان اردو سخن می گویند. این تمام شكل ظاهری مسجد تیس است كه به هر طرف آن نگاه می كنی می بینی كه در معماری آن رنگ حرف اول را می زند.

 

[Nicol]

روستای تیس، روستای نسبتاً كوچكی است كه مردم آنجا یا به صیادی اشتغال دارند و یا جذب مشاغل موجود در منطقه آزاد چابهار شده اند. تمام خانه های این روستا با بلوك های سیمانی و به شكل یك طبقه ساخته شده است. در این میان بلندترین قد آجری و سیمانی متعلق به مناره مسجد تیس است كه درست در وسط این روستا رو به آسمان قد كشیده. در ضلع شمالی روستا و در سینه كوهی نه چندان كوچك كه سایه ای بزرگ به روی تمام روستا پهن كرده است دو غار قدیمی وجود دارد كه آنها نیز توسط دزدان پرتغالی دریا و مهاجمان انگلیسی ساخته شده. اما امروز اهالی این روستا قرآن های دست نویسی را كه مربوط به روزگاران بسیار دور است، درون این غارها نگهداری می كنند تا مبادا دست به دست شوند و مورد بی حرمتی قرار گیرند. روستای تیس، هر روز صبح خود را با صدای صیادانی آغاز می كند كه با زبان اردو آواز غریبی را زمزمه می كنند. آنها تورهای ماهیگیری شان را به روی دوش خود می اندازند و به سمت اسكله صیادی تیس سرازیر می شوند اسكله ای كه در مقابل روستا و در پشت قلعه تیس در طلوع نارنجی رنگ دریا فرو رفته است. شاید بتوان گفت بعد از اسكله صیادی بریس كه بیرون از محوطه منطقه آزاد و در مسیر بندر گواتر قرار دارد اسكله تیس اصلی ترین اسكله صیادی منطقه چابهار است. اما در حال حاضر بخش زیادی از صیادان روستای تیس با لنج های مستقر در اسكله بریس برای ماهیگیری عازم دریا می شوند. ماهی های صنعتی، حلوا سفید، سنگ سر و سرخو ماهی هایی هستند كه در اسكله تیس از كیلویی ۶۵۰ تا ۳ هزار تومان به فروش می رسند.
تجارتی در سایه مسافتی بسیار كوتاه بعد از منطقه تیس محوطه اصلی سازمان منطقه آزاد چابهار قرار دارد كه ۲۳۰ هكتار از ۱۴ هزار هكتار اراضی سازمان را به خود اختصاص داده است. البته برای رسیدن به این محوطه باید از كنار یك اسكله دیگر نیز عبور كرد كه ما نیز به همراه عكاس روزنامه به آرامی و به روی پنجه های پا از جلو آن عبور كردیم این اسكله درست در میان زمین های منطقه آزاد و روبه روی ویلاهای مسكونی متعلق به سازمان قرار دارد.