1 معمولا چقدر زمان می‌برد تا فردی که دچار اغما شده از آن حالت خارج شود؟
باتوجه به عامل ایجادکننده اغما، ممکن است این حالت بین چند روز تا چند هفته طول بکشد و باتوجه به اینکه چه میزان طول بکشد عاقبت و پیش‌آگهی اغما مشخص می‌شود. به این صورت که هر چه اغما بیشتر طول بکشد، احتمال برگشت بیمار کمتر است. حالت دیگری هم داریم به نام حالت نباتی و این حالتی است که اگر اغما بیش از 4 هفته طول بکشد، معمولا بیمار دیگر به هوش نمی‌آید. حالت نباتی، حالتی است که فرد چشم‌هایش را باز می‌کند ولی آگاهی ندارد، نمی‌تواند پاسخ بدهد، کنترل ادرار و مدفوعش را ندارد و قادر به حرکت ارادی نیست. افرادی هم هستند که به نیمکره مغزشان صدمه وارد شده است اما ساقه مغزشان سالم است. این افراد دچار حالت نباتی پایدار می‌شوند و اغمایشان طولانی می‌شود.
2 آیا فردی که از اغما خارج می شود کاملا بهبود می یابد؟
افرادی که دچار اغما می‌شوند چند حالت پیش‌رو دارند؛ یا ممکن است از دنیا بروند یا ممکن است کاملا خوب بشوند. بین این دو حالت هم حالتی وجود دارد که اغما یادگارهایی برای فرد باقی میگذارد مانند اختلال حافظه و اختلالات حرکتی. حالت دیگری هم وجود دارد و آن اینکه بیمار هیچ‌‌گاه از حالت کما بیرون نمی‌آید و یک حالت نباتی پیدا می‌کند که ممکن است سال‌ها طول بکشد. به این حالت، «شبه‌اغما» می‌گویند.
3 تفاوت اغما با مرگ مغزی چیست؟
مرگ مغزی یک حالت شبه‌اغماست و زمانی رخ می‌دهد که هم دو نیمکره مغز تخریب شده باشد هم ساقه مغز و بیمار فقط با قسمت تحتانی ساقه مغز زندگی می‌کند. مرگ مغزی یک حالت برگشت‌ناپذیر است. ممکن است بیمار تا چند هفته در این حالت، زنده بماند ولی درنهایت هیچ برگشتی به زندگی طبیعی نخواهد داشت. این افراد کاندیدای پیوند اعضا هستند.
4 طولانی‌ترین زمانی که فردی در کما به سر برده چقدر بوده است؟
گفته می‌شود مرحوم علی‌اکبر دهخدا بعد از یک سکته مغزی حدود چند سال در حالت نباتی پایدار به سر برده است ولی من افرادی را می‌شناسم که به دنبال ضربه تصادف دچار اغما شده و بعد به هوش آمده‌اند. معمولا خود اغما یک ماه طول می‌کشد ولی حالت نباتی پایدار ممکن است تا سال‌ها ادامه داشته باشد. بسیاری از اطرافیان بیمار هزینه می‌کنند و بیمارشان را در این حالت نگه می‌دارند به امید اینکه روزی درمانی برای این حالت نباتی پایدار پیدا شود و بتوانند مغز را پیوند بزنند که البته هنوز راهی برای آن پیدا نشده است.
5 اگر فردی ناگهان دچار حالت اغما شد تا رسیدن به بیمارستان یا رسیدن اورژانس چه کارهایی باید برای او انجام داد؟
اولین اقدام بررسی راه هوایی است. زیرا تنها موادی که مغز می‌تواند از آنها استفاده کند اکسیژن و قند است. اگر حدود 3 تا 5 دقیقه خون حاوی اکسیژن و قند به مغز نرسد، تخریب می‌شود و از بین می‌رود بنابراین اگر با فردی که هوشیاری خود را از دست داده، مواجه شدید؛ اولین کاری که باید بکنید این است که داخل دهانش را بررسی کنید تا مطمئن شوید جسم خارجی، دندان مصنوعی، استفراغ و... در دهانش نباشد و راه هوایی او کاملا باز باشد. دومین اقدام این است که اگر بیمار نفس نمی‌کشد به او تنفس مصنوعی یا تنفس دهان به دهان بدهید. سومین کار برقراری جریان خون است. اگر خونریزی دارد، اگر قلبش کار نمی‌کند و نبض ندارد، یک فشار روی سینه‌اش وارد کنید تا قلب حرکت کند و بتواند خون را سریعا به مغز برساند.
6 تغذیه افرادی که مدت‌ها در حالت کما هستند به چه صورت است؟
در ابتدا معمولا برای این افراد یک رگ گرفته می‌شود تا مواد قندی و مواد مورد نیاز دیگر از طریق سرم به بیمار برسد. چنانچه اغما بیش از 24 ساعت طول بکشد، یک لوله از راه دهان به معده تعبیه می‌شود و مواد خوراکی که معمولا به صورت مایعات و پوره هستند از طریق این لوله وارد معده بیمار می‌شود. این حالت می‌تواند 2 تا 3 هفته ادامه داشته باشد اما اگر اغما بیش از این طول بکشد از دستگاهی به نام «پگ» استفاده می‌کنند که از طریق آن معده را سوراخ و غذا را مستقیما وارد معده می‌کنند زیرا استفاده طولانی‌مدت از لوله ممکن است عفونت ایجاد کند.
7 حین اغما و بستری شدن طولانی چه خطراتی بیمار را تهدید می‌کند؟
یکی از خطرات این است که ترشحات دهان و حلق ممکن است وارد ریه شوند و مشکلاتی را برای بیمار ایجاد کنند. همان‌طور که گفتم بیمار اغمایی قادر به دفع ادرار نیست بنابراین پرستار باید بررسی کند که چنانچه مثانه بیمار پر و ادرار نکرده است سریعا برایش سوند بزنند. از طرفی بیمار اغمایی باید دهانشویه شده و دهانش تمیز شود. بیمار اغمایی در معرض دچار شدن به زخم بستر هم است زیرا مدت‌طولانی بی‌حرکت است و اگر وضعیت‌اش تغییر نکند قسمت‌هایی از بدن مانند پشت، باسن و پاشنه‌هایش زخم می‌شود. بیمار باید هرچند ساعت یک بار جابه‌جا شده و ماساژ و فیزیوتراپی تنفسی برایش انجام شود. مفاصل باید مرتب حرکت داده شوند تا بیمار دچار خشکی مفاصل نشود بنابراین فیزیوتراپی یکی از اقدام‌های مهمی است که صرف‌نظر از علت باید برای بیمار اغمایی انجام شود.
8 برای رتبه‌بندی هوشیاری بیماران اغمایی از برخی اعداد استفاده می‌شود که غیرقابل فهم برای خانواده است. معنای این اعداد چیست؟
از آنجا که ما نمی‌توانیم بیمار اغمایی را معاینه کنیم یا وقت کمی داریم و سریع باید به همکاران پزشک و پرستار بسپاریم که هوشیاری بیمار چند است، از مبنایی به نام GCS استفاده می‌کنیم. معیار GCS به این شکل است که یک فرد طبیعی که صحبت می‌کند و کلام دارد عدد 5 و اگر در حالت اغما باشد و نتواند صحبت کند عدد یک می‌گیرد. به این حالت معیار کلامی گفته می‌شود. دومین معیار، حرکتی است. اگر فرد حرکت کامل داشته باشد، راه برود و مانند یک فرد طبیعی باشد عدد 6 و اگر هیچ‌گونه حرکتی نداشته باشد عدد یک می‌گیرد. معیار سوم، چشم است. فرد طبیعی با حرکات طبیعی چشم عدد 4 و اگر چشم‌ها بسته باشد و حرکت نکند عدد یک می‌گیرد. جمع این اعداد 15 می‌شود. بنابراین عدد هوشیاری یک فرد طبیعی 15 است اما در فرد اغمایی با توجه به اینکه در چه طیفی از اغما باشد، عددش متفاوت است زیرا اغما دارای یک طیف از خفیف تا خیلی عمیق است. هر چه اغما عمیق‌تر باشد عاقبت و پیش‌آگهی آن بدتر است. پس در یک اغمای خیلی عمیق یا مرگ مغزی میزان عدد هوشیاری 3 است (1 چشم+ 1 کلام+ 1 حرکت). حال باتوجه به طیف اغما عدد هوشیاری بین 3 تا 15 متغیر است. مثلا اگر عدد هوشیاری بیماری 12 باشد بهتر از آن است که عدد هوشیاری‌اش 9 باشد. اگر عدد هوشیاری زیر 10 برود، گفته می‌شود که اغما در حال عمیق شدن است.
دکتر سعید قزوینیان، متخصص مغز و اعصاب و مدرس دانشگاه
گردآوری: گروه سلامت سیمرغ