ریشه ی واژه ی «مزبور»

[baroon]

در لغت «ذبر» به معنی نوشتن آمده است. (لغت نامه دهخدا، واژه "ذبر").
«زبر» نیز به همان معنای نوشتن در لغت‌نامه ها آمده است. (لغت نامه دهخدا، واژه "زبر")
پس این واژه ها به یک معنی هستند.

واژه «ذبر» معرب کلمه «دبیر یا دِپیر» است؛ به همین سبب «ذبر» از زبان فارسی به عربی رفته است.
بنابراین عرب واژه «دبیر»را که فارسی است معرّب نموده در نتیجه کلمه «ذبر»ساخته شده است اما واژه «زبر» نیز احتمال دارد دارای ریشه فارسی باشد و کلمه «زبور» که نام کتاب حضرت داوود (ع) از آن گرفته شده است از این ریشه است.

برخی بر این باورند که واژه ی «مزبور» بر گرفته از کلمه «زِبَر» (به کسر ز و فتح ب) است. در حالی که «زبر» از «ز+بر» یعنی از یک حرف اضافه+اسم ساخته شده است و به معنی «بالا» است. این گروه می گویند: مزبور یعنی در بالا آمده و بر گرفته از ( ز+بر) است.


نظریه اول بهتر به نظر می رسد .

 

[چاووش]

مزبور یا مذبور؟



نکته‌ي نخست: پیش از این‌که ما بخواهیم در مورد املای صحیح یک کلمه نظر دهیم باید تحقیق کنیم که آیا کلمه مورد نظر، یک واژه بوده با دو نحوه نگارش یا این‌که دو واژه بوده با دو ریشه متفاوت؟ ... چنان‌چه کلمه‌ای یک‌بار وضع شده باشد، چه به نحو تعیینی یا به نحو تعینی، و در گذر زمان با دو املای مختلف یا دو نحوه نگارش در متون به‌کار رفته باشد، برای این‌که املای برتر را بیابیم باید به شواهد موجود رجوع کرده و با توجه به کثرت یا قلت استعمال، املایی که رواج بیش‌تری داشته را بر املایی که رواج قابل اطمینانی نداشته باشد ترجیح دهیم؛ چنان‌چه رواج املای دیگر کلمه، بسیار اندک باشد باید آن‌را حمل بر عدم صحت کرد؛ به‌فرض واژه «صدا» را با املای «سدا» نیز در معدودی از نسخ دیده شده که با توجه به کثرت استعمال املای «صدا» باید نظر به برتری این املا دهیم، اما اگر رواج املای دیگر، به‌حدی باشد که ظن صحت آن را تقویت کند باید حکم به صحت املا داد، مانند اینکه کلمه «چسب» با املای «چسپ» نیز دیده شده است ؛‌ بنابراین با وجود صحت املای اخیر، باید املای نخست را مرجح دانست.
منتها باید توجه داشت که امکان دارد یک واژه با دو املای مختلف رایج باشد که در این صورت هریک از این املاها مانع از غلط بودن املای دیگر نمی‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر هیچ منعی ندارد که یک واژه به دو صورت مختلف نگارش یابد؛ مانند کلمه «چهارچوب» و «چارچوب»، «خوشنود» و «خشنود»، «صده» و «سده» که با هر دو املا صحیح است و هیچ یک بر دیگری از این لحاظ برتری ندارد.

اما باید توجه داشت زمانی که دو املای مختلف یک کلمه ناشی از وجود دو ریشه جداگانه باشد نباید مبنای صحت یا برتری املای دیگر را کثرت استعمال دانست و قلت استعمال را دلیل بر نادرستی املای دیگر دانست. در مورد همین بحث کلمه «مزبور» اسم مفعول از ریشه «زبر» و کلمه «مذبور» اسم مفعول از ریشه «ذبر» است، که این دو ریشه از نظر املایی ارتباطی به هم ندارند و بلکه معنای هر دو ریشه «نوشتن» بوده و مترادف هستند. پس در این مورد با فرض پیشین متفاوت است؛ چراکه این‌جا دو واژه در دو زمان مختلف و توسط دو واضع مختلف وضع شده‌اند در واقع دوبار وضع گردیده‌اند (برخلاف کلماتی که یک‌بار وضع می‌شوند؛ لیکن با دو املا رواج می‌یابند.) بنابراین املای متفاوت مزبور و مذبور ناشی از اختلاف ریشه است نه نحوه‌ي نگارش دو کلمه و این‌که این دو واژه شبیه همدیگر هستند یک اتفاق است و شاید همین شباهت املایی باشد که مبنای استدلال‌هاي پيشين را شکل داده‌است.

پس اگر ما ریشه‌هایی داشته باشیم که همه به یک معنا باشند ساختن مشتقات از آن بلا مانع بوده و هیچ املایی مانع صحت یا برتری املای دیگر نمی‌شود؛ به‌فرض ریشه‌های «زبر»،«ذبر»،«سفر»،«سطر» یا «ذکر» در یک معنا به‌کار رفته‌اند که همگی صحیح هستند. پس اسم مفعول از این ریشه ها به ترتیب «مزبور»، «مذبور»، «مسفور»، «مسطور» و «مذکور» که همگی یه معنای «نوشته شده» بوده و صحیح هستند و هیچ یک بر دیگری برتری ندارد؛ اما شباهت املایی مزبور و مذبور ممکن است گمان صحت یکی از این املاها را تقویت نماید. لیکن باید دانست که «اثبات شئ نفی ما عدا نمی کند»، یعنی صحت یکی از این املاها نفی صحت املای دیگر نمی‌کند؛ بنابراین نمی‌توان گفت چون عبارت «شخص مزبور» صحیح است پس عبارت «شخص مسفور» یا «شخص مسطور» غلط است؛ همین‌طور نمی‌توان عبارت «شخص مذبور» را غلط دانست. پس هر دو املای «مذبور» و «مزبور» صحیح بوده و استعمال آن بلااشکال است و هیچ‌ بر دیگری برتری ندارد.

نکته‌ي دوم: این‌که اگر از جهاتی بخواهیم واژه‌ای را بر دیگری برتری دهیم در این موضع می‌توانیم کلمه مذبور را بر مزبور ترجیح دهیم؛ چراکه ریشه مذبور از فارسی گرفته شده، لیکن ریشه مزبور اصالتاً عربی است. و بدیهی است استعمال واژه‌هایی که ریشه در زبان و ادب فارسی دارد بر لغات عربی صرف، برتری دارد.