Silver Star
مدير ارشد تالار
باقلاما از نظر لغوي به معني نَبندْ(فعل امر از مصدر بستن:bağlamak) همچنين به معناي اتصال(بند و بست) كه اين معنا به مفهومي كه در موسيقي دارد نزديكتر است.در موسيقي مردمي ترك باقلاما به معنی سنتی ديرينه (نوعی رقابت و مسابقه شعری) است. در اين مسابقه که اغلب روزهای متوالی به طول می انجاميده است، عاشيقها به مصاف هم رفته و داستان گويی میکردند. شخصی که شعرها و نغمههای بيشتری در حافظه داشته،برنده اعلام می شده و اغلب ساز رقيب را نيز به عنوان نشاني از پيروزي از او ميگرفت.اين سنت در آذربايجان و ترکيه رواج داشته است. اين سنت در آذربايجان غربي از ميان رفته، اما در ترکيه هنوز رواج دارد.
انواع مختلف باقلاما:باقلاما در واقع يكي از سازهاي خانوادهاي از سازهاي تقريبا همشكل، ولي با اندازهها و تعداد سيمهاي متفاوت است. خانواده باقلاما(Bağlama ve Ailesi) كه شامل سازهاي مختلفي است؛ در موسيقي مردمي تركيه به دو صورتِ با مضراب و بدونِ مضراب نواخته ميشوند. خانواده باقلاما از سازهايي چون جُورّا (curra)، ديوانسازي (divan sazı)، بُزوك(bozuk)، چگور (çöğür)، بولگاري(bulgari)، ايكيتَلي (iki telli) و ميدانسازي (meydan sazı) را دربر ميگيرد. اينها همگي به باقلاما شباهت ظاهريِ بسياري دارند.مورد استفاده ترين انواع باقلاما اينها هستند:
جُورّا: اين ساز دو نوع و دو انداره متفاوت دارد. اين نوع از باقلاما داراي كوچكترين سايز است. جُورّا ميتواند با 2 يا 3 سيم باشد، سيمهاي تحتاني، 1 سيم مياني و 1 سيم فوقاني.امروزه اين ساز با 6 سيم جفت بكار برده مي شود. 2 سيم تحتاني، 2 سيم مياني و 2 سيم فوقاني. نوعي كه با انگشت بدون استفاده از مضراب نواخته ميشود جُورّا انگشتي خوانده ميشود. همچنين دَدَسازي، روزبا و ايريزْوا باقلاما، سازهايي ديگر به غير از جُورّا هستند. همگي آنها با 3 رديف سيم با مضراب نواخته ميشوند. اين سازها داراي كوكهاي متفاوتي هستند. شماره پرده سازها ميتواند 9، 12، 19 و 23 متغير باشد. لغت جُورّا به معني سازي است كه اُكتاوهاي صدايي زير و تيزي دارد. اندازه كاسه جُورّا از 22 تا 29 سانتي متر دارزا دارد. طولِ سيمهاي آن 46.9 سانتي متر است.ضخامت اين سيمها كه همگي فولادي هستند در رديف تحتاني 0،15 ميليمتر، در رديف تحتاني 0،20 و در رديف فوقاني 0،13 است.كوك جُورّا متغيير است و مي تواند مانند باقلاماي دسته كوتاه يا بزرگ كوك شود.
باقلاماي دسته كوتاه: اين نوع بزرگتر از جُورّا است. باقلاما دسته كوتاه خود دو نوع است. باقلاما داراي 7 سيم (پنج سيم فولادي و دوسيم ابريشم/فنري)است. سايز كوچك معمولاً چُقور( çöğür) ناميده مي شود. اندازه كاسه چُقور34 سانتي متر بوده، و بلندي دستهاش 45 سانتي متر است. سيمهايش كاملاً شبيه به باقلاماي معمولي است.سايز بزرگ باقلاما(kısa sap Bağlama) خوانده مي شود. اندازه كاسه باقلاماي معمولي 40 سانتي متر و طول دستهاش 60سانتي متر است.كوك معمولي باقلاماي دسته كوتاه به ترتيب از پائين ترين سيم رِ( re)، سُل(sol )، لا(la )است.
ديوانسازي: نام ديگر اين ساز باقلاماي دسته بلند(uzun sap bağlama)است.اندازه كاسهاش 50 سانتي متر، طولِ دستهاش65 سانتي متر است. اين ساز داراي 7 سيم است ولي در گذشته 9 سيم داشته است. كوك معمولي باقلاماي دسته بلند به ترتيب از پائين ترين سيم لا(la )، رِ( re)، سُل(sol ) است.منظور از كوك معمولي،كوكي است كه اغلب مقامها و ترانه ها با آن قابل اجرا است.
ميدانسازي:همانطور كه از نام آن پيدا است در قديم در ميدان ها و مكان هاي عمومي استفاده مي شده است.اندازه كاسهاش 60 سانتي متر، طولِ دستهاش72 سانتي متر است. اين ساز داراي 12سيم است.
ساختار باقلاما: شامل 2 بخش اصلي ميگردد: كاسه و دسته. پشت كاسه از چوبهاي نازكي پوشيده شده كه به كاسهاي از چوبهاي درختاني چون ناروَن، توت و اَردَج ساخته شده؛ اتصال مييابد. كاسه دسته را هم دربر ميگيرد(محل وصل به دسته) كه آن هم از چوبِ درختاني سبك و بادوام مثل زيرفون و اَردَج ساخته ميشود. در بخش پايين كاسه، يك قسمت كوچك به نام خَرَكِ تحتاني اضافه گرديده است، كه در آنجا سيمها به هم گره ميخورند. البته سيمهايي كه در آنجا گره خوردهاند از آنجا به خرك مياني ميرسند(جاييكه سيمها از روي پُل يا خرك عبور كرده و به بالاي دسته اتصال«گوشي ها» مييابند). اين خرك مياني ميتواند حركت كرده و در صورت لزوم تنظيم شود. پردهها طوري بر دسته ساز بسته ميشوند كه سيستم صدايي موسيقي مردمي تركيه را با تغييرات اندكي مطابق با همان ناحيه ايجاد نمايد. در انتهاي دسته گوشيها با زاويه 15 درجه به عقب قرار گرفتهاند. انتهاي ديگر سيمها در سوراخهايي كه در هر قسمت گوشي تعبيه شده، گره ميخورند. گوشي ها به منظور كوك كردن ساز و كوتاهي و بلندي سيمها كاربرد دارند. يك خرك فوقاني در بالاي دسته قبل از گوشي ها تعبيه شده تا از رها شدن سيمها و به هم خوردن كوك جلوگيري نمايد.
كاسه: 2 نوع كاسه وجود دارد يكي به روش قالبي و ديگري به شيوه ورقهاي(تركه اي). كاسه قالبي از كُنده درختان ساخته ميشود. در اين روش كُنده اي كُلفت انتخاب شده و شكاف داده ميشود؛ در بيشتر موارد از تنه درختاني چون توت، شاه بلوط و آلوش استفاده ميشود. كُنده وقتي شكاف داده ميشود كه كاسه درخت تازه باشد. بايد توجه داشت كه ضخامت اين كُنده براي تهيه كاسه بايد يكنواخت بريده شود. بهمنظور حفاظتِ كاسه ساز از خراب شدن و فساد بايد كاسه شكاف داده شده از چوب درخت را روباز گذاشت تا خشك شود .در روش ورقهاي در ابتدا قالب با توجه به شكل كاسه ساخته ميشود.چوبهايي كه بدين روش برش ميخورند در ابتدا بايد حرارت ببينند و سپس اين قطعات در كنار هم با لايه نازكي از چسب به يكديگر چسبانده ميشوند، به منظور شل نشدن بايد دور اين قطعات با قيطاني بسته شود.
صفحه ساز: اين بخش كه به منظور ايجاد صدايي خوب از ساز بسيار مهم و اصلي به شمار ميآيد. صفحه ساز را با روغني از درخت صنوبر آغشته ميسازند، لايه نازكي هم براي استفاده در خرك پاييني (جاييكه سيمها به آن گره ميخورند و قابل جابجايي است) بكار ميرود. در بخش كاسهِ ساز از چوبِ درختاني كه رنگشان تيره است استفاده ميشود.
دسته و پردهها: براي دسته، از چوبِ درختاني چون بلوط استفاده ميكنند. درختي كه چوبش مورد انتخاب قرار ميگيرد، بايد رگهدار بوده و گرهاي نداشته باشد. اين چوبها به شكل مثلثي بريده ميشوند و به اندازه طولِ دسته جدا ميشوند. پس از اينكه آنها به قدر لازم خُشك شدند يا در كوره خُشكانده شدند، در بعضي قسمتهاي بالاي خَرَك سوراخهايي با زاويه 15 درجه تعبيه ميشود. سپس قسمتهايي از دسته محاسبه شده و به منظور پردهبندي، علامتگذاري ميشود. پردهها عموماً از نخ پلاستيكي مشكي تهيه ميشوند. شماره پردهها در باقلاماي دسته كوتاه 19 و در باقلاماي دسته بلند 24 است. به منظور بستن پردهها بر روي دسته در ابتدا آنها را ميپيچانند و پس از 4 بار گردش دور دسته، گره ميزنند. پردهها نبايد خيلي سفت يا خيلي شُل بسته شوند. يعني طوري روي دسته بسته شوند كه قابل حركت و جابهجايي باشند.
گوشيها: پس از اينكه باقلاما تكميل شد و پوليش خورد،قسمت خاصِ گوشيها(سر پنجه) سوراخ ميشود. 4 سوراخ در سمت روي دسته و 3 سوراخ در طرف كنار آن ايجاد ميشود. گوشيها بوسيله چرخِ دستگاهِ تراش از چوبِ درختاني مثل مَمرَز، بلوط و شمشاد تهيه ميشوند. ساختمان گوشي از پايين به بالا ضخامت مييابد و با يك انحراف كوچك، سوراخي در برآمدگياش كنده ميشود تا سيم بتواند از ميانش عبور كند.
خَرَك: 3 خرك بر روي باقلاما وجود دارد. 1- خرك مياني اين خرك كه مهمترين خرك بر روي ساز است سيمها را از سطح كاسه جدا كرده و براي تشكيل صدايي مناسب قابل جابجايي است. اين خرك در حدود 8 تا 10 سانتيِ ازطرف پائينِ كاسه ساز واقع شده كه نه بايد زياد بلند باشد نه زياد كوتاه. شكافهاي كوچكي بر روي آن زده ميشود، تا سيمها از ميانش عبور كنند. 2- خرك بالايي بر روي دسته،خرك بالايي جايش در انتهاي دسته قبل از شروع پردههاست. كه كارش كاستن از طول سيمها از دسته به بخشِ مركزي است. 3- خرك تحتاني جاييكه سيمها در آنجا گره ميخورند. خركها معمولاً از شاخ، استخوان، عاج و چوبِ درختاني سخت چون شمشاد ساخته ميشود.
سيمها: در قديم از موي اسب، روده و ابريشم به جاي سيم استفاده ميشد.اما امروزه بيشتر سيمهاي فولادي كه صداي بهتري ميدهند استفاده ميشوند، همچنين برخي از سيمها ابريشم/فنري هستند.
مضراب: اين وسيله كه براي نواختن باقلاما به كار ميرود.مضراب يا تَزَنه ناميده ميشود. تَزَنه از موادي مثل صدف، چوبِ گيلاس، شاخ، پرِ غاز و پلاستيك تهيه ميشود. سابقاً فقط از چوبِ گيلاس و صدف ساخته ميشد. درخشش و قابل انعطاف بودن صدف و چوبِ گيلاسي كه تميز و داراي شيره است,برای مضراب بسيار عالي بهشمار ميآمد. اين مضرابها پس از ساخته شدن در روغن زيتون خوابانده ميشوند تا بادوام شده و صداي خوبي بدهند. امروزه مضرابهاي پلاستيكي كاربرد وسيعتري يافته است.
كوكهاي باقلاما: صداي تنظيم شده در سازهاي موسيقي كوك ناميده ميشود. در معناي كليِ لغت، كلمه (دوُزن) (düzen) اغلب براي سازهاي موسيقي مردمي تركيه كاربرد دارد.در موسيقي مردمي تركيه، سازهاي خانواده باقلاما كوكهاي متفاوتي دارند. اصولاً كوكهاي اصلي باقلاما عبارت است از:كارا دوُزَن به صورت لا- رِ – سُل و باقلاما دوُزني به صورت رِ – سُل – لا .كوك هاي ديگر به موقع معرفي خواهد شد.
مقايسة باقلاماي دسته كوتاه(چگور) وباقلاماي دسته بلند(ديوان سازی)
اگرچه كوك اين دو ساز متفاوت است،اما تمام قطعات و مقامها از يك صدا بر روي هر دو ساز قابل اجرا است و نتهاي نوشته شده براي باقلاماي دسته كوتاه با اندكي تغيير بر روي باقلاماي دسته بلند قابل اجرا است و بر عكس. تمام مضرابها و پايه هاي ريتميك دقيقاً مشابه هم است، تفاوت اساسي در نوع حركت بر روي دسته است به طوري كه نواختن يك قطعه ثابت بر روي باقلاماي دسته كوتاه از سيم دوم شروع مي شود و در نهايت به دليل گستره كمِ ملوديك اغلب قطعات به سيمِ سوم و اول هم حركت ميشود،در حالي كه نواختن همان قطعه بر روي باقلاماي دسته بلند از سيم اول شروع مي شود و نهايتاً حركت به پائين دسته بر روي همان سيم است و در موارد اندكي از سيمهاي ديگر براي نواختن اصلِ ملودي استفاده مي شود.به عبارت ديگر در باقلاماي دسته بلند حركت در طول دسته است ولي در باقلاماي دسته كوتاهحركت در عرض دسته،اگر حركت در عرض را تغييرِ وضعيتِ(status) دست بناميم و حركت در طولِ دسته را تغييرِ موقعيتِ(position) دست بدانيم ، در نتيجه در نوازندگيِ باقلاماي دسته كوتاه ما تغيير وضعيت دست را داريم و در باقلاماي دسته بلند تغيير موقعيت دست. براي روشن تر شدن موضوع جاي صداهاي اصلي را بر روي دسته دو ساز نشان مي دهيم.(با توجه به اين كه صداي ايست و آغاز و پايان در اكثر مقامها صداي لا است، مثالِ ما هم از صداي لا آغاز و تا اكتاو ادامه يافته است.)