باسمه تعالی
متن زیر بر اساس نتایج پایان نامه دکترای عمومی دکتر مجید تلافی نوغانی تنظیم شده است که استاد راهنمای ایشان: آقای دکتر منصور کشاورز و استاد مشاور: آقای دکتر حسین رضایی¬زاده بوده¬اند.
مروری بر «سردرد با منشأ دستگاه گوارش» در متون طب نوین و طب سنتی ایران
چکیده
مقدمه: در میان سردردهای ثانویه دسته¬بندی شده توسط انجمن بین¬المللی سردرد، انواعی از بیماری¬ها به عنوان عامل ایجاد کننده سردرد معرفی شده¬اند اما در میان آنها سردرد ناشی از اختلالات گوارشی به چشم نمی¬خورد. این در حالی است که برخی گزارشات نشان می¬دهد سردرد با اختلالات گوارشی همراهی دارد و بعضا به دنبال درمان آن اختلالات، سردرد نیز بهبود یافته است. این حاکی از احتمال دخالت ناراحتی-های گوارشی در ایجاد سردرد است. از طرفی نزد اطبا و حکمای ایران قدیم سردرد ثانویه به بیماری¬های گوارشی به خوبی شناخته شده بود و در منابع طب سنتی ایران ابعاد مختلف آن معرفی شده است. این رساله سعی دارد شواهد موجود در طب نوین و طب سنتی ایران را در خصوص سردرد ناشی از اختلالات گوارشی جمع¬آوری نماید تا به پشتوانه آنها پیشنهاد دهد این نوع از سردرد تحت عنوانی جداگانه در دسته¬بندی انواع سردرد ثانویه قرار داده شود.
روش کار: از موتور جستجوی Pubmed ، کتب و منابع پزشکی و منابع معتبر طب سنتی ایران جهت گردآوری مطالب استفاده شد.
نتایج: انواع بیماری¬های گوارشی که گزارش شده است با سردرد همراهند و بعضا درمان آنها منجر به بهبود سردرد شده است عبارتند از دیس¬پپسی، رفلاکس، یبوست، درد عملکردی شکم، سندرم روده تحریک¬پذیر، بیماری¬های التهابی روده، سلیاک و عفونت هلیکوباکتر پیلوری. در نگاه مکتب طب سنتی ایران سردرد می¬تواند ریشه در اختلالات دیگر اعضای بدن داشته باشد که از آنها با عنوان سردرد مشارکتی یاد می¬شود. برخی از آن اعضا که مربوط به دستگاه گوارش است با عنوان «سردرد مشارکتی معده، کبد، امعاء و مراق» شناخته می¬شود.
بحث: سردردهایی که همراه بیماری گوارشی هستند ممکن است ریشه در دستگاه گوارش داشته باشند که باید با بررسی بیمار و اخذ دقیق شرح آن را تشخیص داد. مکانیسم¬هایی که می¬توان برای توجیه علت همراهی سردرد با ناراحتی¬های گوارشی ذکر کرد عبارتند از حساسیت¬زایی مرکزی و درد ارجاعی پاراسمپاتیک، مسیرهای سروتونینی، نقص در سیستم اعصاب خودکار، اختلال عروقی و آمونیاک. از منظر طب سنتی وجود ارتباطات عصبی میان مغز و برخی اعضا و همچنین قرار داشتن این اعضا در محاذات مغز عامل ایجاد سردرد مشارکتی است.
نتیجه: بیماری که به سردرد اولیه مبتلاست و همزمان علایم گوارشی دارد ممکن است در واقع به سردرد ثانویه به اختلالات گوارشی مبتلا باشد که در این حالت می¬توان با درمان ناراحتی گوارشی در وی سردرد را نیز درمان نمود. پیشنهاد می¬گردد سردرد ناشی از اختلالات گوارشی در دسته¬بندی بین¬المللی سردرد ذیل انواع سردرد ثانویه قرار گیرد.
خلاصه متن تحقیق:
سردرد یکی از شایع ترین شکایات در جوامع بشری و همچنین از ناتوان کننده ترین آنهاست. بیش از 90 درصد جمعیت حداقل یک بار در طول عمر خود نوعی از سردرد را تجربه می¬کنند. در این بین میگرن و سردردهای تنشی سهم بیشتری را به خود اختصاص می دهند. شیوع میگرن در بین آقایان 7% و دربین خانم¬ها 24% می باشد و شیوع سردردهای تنشی در طول عمر هرکس در سطح جهان 46% گزارش شده است.
در موضوع سردرد، طبقه¬بندی که هم¬اکنون مورد اتفاق و استناد مراجع مختلف قرار دارد «دسته¬بندی بین¬المللی اختلالات سردرد» نسخه دوم مربوط به سال 2004 است که توسط «انجمن بین¬المللی سردرد» تهیه شده است. در این دسته بندی سردرد به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم گردیده است. در نوع اولیه، سردرد ثانویه به بیماری دیگری نیست اما در سردرد ثانویه اختلالی دیگر عامل بوجود آورنده سردرد است.
در طب سنتی ایران از دیرباز اطبا در برخورد با سردرد معتقد بودند اختلالات گوارشی می تواند منشأ سردرد باشد و برخی از سردردها را ناشی از ناراحتی¬های گوارشی می¬دانستند و مثلا از نوعی از آن با عنوان «سردرد مشارکتی معده» یاد می¬کردند. حکمایی همچون ابن سینا و رازی در کتاب¬های خود این نوع از سردرد را معرفی کرده¬اند و مثالهایی را از درمان بیماران از این منظر به ثبت رسانده¬اند. این نوع از سردرد که با علایم خاص خود شناخته می¬شود به انواع مختلفی تقسیم می¬گردد و نکته جالب توجه اینکه توسط داروهای مؤثر بر دستگاه گوارش بهبود می¬یابد.
میگرن به عنوان یکی از شایع¬ترین انواع سردرد موضوع پژوهش¬های بسیاری بوده است. در گذشته تصور بر این بود که سازوکار ایجاد این بیماری تنها عروقی است اما امروزه پدیده¬ای نورووسکولار در ایجاد میگرن دخیل دانسته می¬شود. این پدیده یک موج خودبخود پیشرونده دپولاریزاسیون نورونی و گلیال در قشر مغز است که منجر به ایجاد پیش¬درآمد، تحریک اعصاب آوران تری¬ژمینال، و تغییرات در نفوذپذیری سد خونی-مغزی می¬گردد. با رسیدن این موج به گانلگلیون تری¬ژمینال نوروپپتیدهایی آزاد می¬شوند که ایجاد التهاب نوروژنیک می¬کنند و باعث اتساع عروقی و نشت پروتئین¬های پلاسما می¬گردند در نتیجه درد بوجود می¬آید.
درمان میگرن شامل درمان مرحله حاد و درمان¬های پیشگیرانه است. درمان¬های حاد شامل داروهای اگونیست گیرنده سروتونین یعنی تریپتان¬هاست مانند سوماتریپتان و ریزاتریپتان. همچنین استامینوفن، ضدالتهاب¬های غیراستروئیدی و آلکالوئیدهای ارگوت از این قسم داروهاست. بتابلاکرها(پروپرانولول)، بلوک کننده¬های کانال کلسیم(وراپامیل)، ضدافسردگی¬ها(آمی¬تریپتیلین و نورتریپتیلین) و ضدتشنج-ها(والپروات سدیم) نیز از داروهایی هستند که جهت پیشگیری از حملات میگرن بکار می¬روند.
طب سنتی ایران
در منابع طب سنتی، سردرد به حسب تفاوت در علت ایجاد آن به بیست و هشت نوع عمده تقسیم می¬شود. در ذیل هر نوع به علت¬شناسی، علایم و پروتک¬های درمانی به طور مفصل پرداخته شده است. همانطور که پیشتر ذکر گردید نوعی از این انواع سردرد، سردردی است به نام «سردرد مشارکتی» و به معنی سردردی است که از شراکت با عضوی دیگر بوجود می¬آید. یعنی اطبا بر این باور بودند که در برخی موارد، سردرد می¬تواند در نتیجه کنش متقابل میان سر و اعضایی که با مغز از طریق عروق و اعصاب ارتباط دارند بوجود آید. اعضایی همچون معده، کبد، کلیه، طحال، رحم و غیره . در این بین عضوی که بیشترین اصطلاحا شراکت را با سر دارد معده است که عدم تعادل اخلاط در آن به طور ثانویه موجب سردرد می¬گردد. مادامی که معده اختلال دارد سردرد نیز ادامه دارد و هر زمان که معده بهبود یابد سردرد نیز رخت بر می¬بندد. در مورد اعضای دیگر نیز این پدیده صادق است. در ادامه به سردرد مشارکتی معده و سپس سردرد مشارکتی امعاء و کبد پرداخته خواهد شد. در واقع «سردرد مشارکتی معده» شایع¬ترین و مهم¬ترین نوع سردرد در بین انواع مشارکتی و بلکه در بین تمامی انواع سردرد است. «سردرد مشارکت معده» نیز خود به هفت نوع تقسیم می¬شود که علت، علایم و درمان هر یک از انواع در پی می¬آید.
سردرد ناشی از سوء مزاج ساده معده – سوء مزاج در یک عضو به معنای ایجاد کیفیتی خارج از اعتدال در مزاج آن عضو است. در سوء مزاج ساده، تنها کیفیت مزاج عضو(گرمی، سردی، تری و خشکی) تغییر می¬کند، بدون دخالت ماده بیماری¬زای تغییر دهنده. در سردرد ناشی از سوء مزاج ساده معده، مزاج معده در اثر عواملی مانند مصرف دارو، غذا و... تغییر می¬کند و مثلا به شدت گرم یا سرد می¬شود. در این حالت هنگام سنگین شدن معده پس از خوردن غذا سردرد ایجاد می¬شود و با سبک شدن معده سردرد تسکین می¬یابد. این بیماران همچنین علایم ضعف معده را دارند مانند احساس سنگینی در معده پس از غذا، احساس کشیدگی و ورم در معده، آروغ زدن، حالت تهوع و مدفوع بد بو. برای درمان این بیماران باید سوء مزاج معده بر اساس نوع آن اصلاح شود.
سردرد ناشی از سوء مزاج مادی صفراوی معده – تولید یا افزایش ماده صفرا که کیفیت آن گرم و خشک است منجر به آسیب در بافت و عملکرد معده می¬شود. این بیماران احساس دل بهم خوردگی دارند، کم اشتها یا بی¬اشتها هستند، از تلخی دهان، آروغ بدبو و تشنگی مفرط رنج می¬برند و به ضعف هضم مبتلا هستند. برای درمان باید با ایجاد استفراغ، معده را از ماده صفرا پاک¬سازی و سپس مغز و معده را تقویت نمود.
سردرد ناشی از سوء مزاج مادی بلغمی معده – تولید یا افزایش ماده بلغم که کیفیت سرد و تر دارد عامل ایجاد این نوع از سوء مزاج است. بیمار علایم ضعف هضم را دارد و همچنین آروغ ترش، نفخ معده، زیادی آب دهان و حالت تهوع. هنگام سیری و پری معده سردرد تشدید می¬یابد و با خالی شدن معده سردرد تسکین پیدا می¬کند. در این بیماران نیز جهت درکان باید ابتدا با القاء استفراغ، ماده بلغمی را از معده خارج کرد و سپس معده را تقویت و ضعف هاضمه را برطرف نمود.
سردرد ناشی از سوء مزاج مادی سوداوی معده – علت ایجاد کننده این حالت وجود بیش از اندازه ماده سودا در معده است که کیفیت آن سرد و خشک می¬باشد. سوزش معده و اشتهای کاذب به غذا، آروغ ترش و ترشی دهان از علایم آن است. بیمار همچنین از دیگر علایم ازدیاد سودا در بدن مانند استرس و افسردگی رنج می¬برد. درمان در این بیماران با پاک¬سازی معده از ماده سوداوی و با تقویت انجام می¬گیرد. همچنین این بیماران باید از استرس بپرهیزند و آرامش عصبی داشته باشند.
سردرد ناشی از وجود ریاح و نفخ در معده – ریاح(جمع ریح) به معنی باد است که تولید یا افزایش آن عامل ایجاد این نوع از سردرد است و به واسطه مصرف مواد غذایی نفاخ یا ضعف حرارت طبیعی معده صورت می¬پذیرد. بیمار قبل از وقوع سردرد دچار نفخ و درد معده می¬شود و با رفع نفخ و درد معده سردرد نیز تسکین می¬یابد. بنابراین بیمار با خوردن غذاهای نفاخ دچار تشدید سردرد می¬شود که جهت درمان باید از خوردن آن پرهیز کند. همچنین باید نفخ معده درمان و ریاح برطرف شود، معده تقویت گردد، و از صعود ریاح به مغز جلوگیری به عمل آید.
سردرد ناشی از تولید بخارها در معده – علت در این نوع از سردرد تولید بخار در معده ناشی از مواد غذایی بخارزا است به همراه سوء مزاج گرم معده. موادی مانند سیر و پیاز، فلفل و سبزیجات تند در نتیجه هضم و حرارت معدی تولید بخار می¬کنند و این بخارها با صعود به سوی مغز ایجاد سردرد می-کنند. سردرد در این بیماران ضربان¬دار است اما بدون احساس سنگینی در سر. این بیماران ضعف هاضمه دارند و کم اشتها هستند. احساس کشیدگی در ریشه چشم¬ها، احساس صدا در گوش و سرگیجه از دیگر علایم آنهاست. این بیماران برای درمان می¬بایست از خوردن مواد غذایی یا دارویی بخارزا پرهیز نمایند. همچنین باید سوء مزاج معدی آنان رفع و از صعود بخارات به سوی مغز جلوگیری شود. مصرف گشنیز یا ترکیبات حاوی آن بعد از غذا کمک کننده است.
سردرد ناشی از ضعف فم معده و شدت ادراکات حسی در فم معده – فم معده به یک¬سوم فوقانی معده و محل اتصال معده به مری گفته می¬شود و ضعف آن هنگامی ایجاد می¬شود که فم معده فاقد قدرت عضلانی مناسب بوده و سست و ضعیف باشد. همچنین آستانه تحریک گیرنده¬های حسی در فم معده کاهش می¬یابد که این امر موجب افزایش اثرپذیری از هرگونه محرکات داخلی و خارجی می¬شود. این بیماران در هنگام بیدار شدن از خواب و صبح ناشتا دچار سردرد می¬شوند و گرسنگی و بخصوص تأخیر در مصرف غذا باعث تشدید علایم می¬گردد. استشمام بوهای بد باعث ایجاد تهوع و سردرد می¬شود. این بیماران همچنین از افزایش تحریک¬پذیری رنج می¬برند و با کوچک¬ترین محرک ناخوشایند دچار حالت انزجار و ناراحتی می¬شوند. درمان این بیماران با پاک¬سازی معده از عوامل مضعف آن و تقویت فم معده با تدابیر مربوطه صورت می¬گیرد.
در ادامه خلاصه علایم مربوط به انواع سردرد مشارکتی معده در قالب جدول زیر ارائه شده است.
جدول ویژگی¬های انواع سردرد مشارکتی معده
در سال¬های اخیر تحقیقات بسیاری در زمینه همراهی سردرد با علایم گوارشی انجام گرفته است اما هیچگاه به وضوح رابطه علت و معلولی میان این دو مشخص نگشته است. این در حالی است که در منابع طب سنتی ایران همچون قانون ابن¬سینا و الحاوی رازی، سردرد ناشی از اختلال گوارشی به وضوح مطرح شده، شاخصه¬های آن معرفی و راهکارهای درمانی ارائه گردیده است.
بیمارانی که در مطالعات اخیر نشان داده شده است به صورت همزمان به سردرد و اختلالات گوارشی مبتلا هستند ممکن است در واقع از منظر طب سنتی ایران مبتلا به «سردرد مشارکتی» بوده و ناراحتی آنها ریشه در دستگاه گوارش آنان داشته باشد. در صورت صحت چنین فرضیه¬ای ناراحتی گوارشی آنها بیماری اصلی و سردرد، ثانویه به آن در نظر گرفته می¬شود. لذا در اینگونه بیماران می¬توان با درمان بیماری گوارشی به عنوان علت، مشکل سردرد را در آنان رفع کرد و آنها را مداوا نمود.
در مورد سردردهای مشارکتی لازم به ذکر است که در ابتدای سیر این بیماری، علایم گوارشی پیش از وقوع سردرد یا همراه آن رخ می¬دهند. اما با پیشرفت بیماری و مستحکم شدن آن دیگر این رابطه لزوما صادق نیست و ممکن است سردرد رخ دهد اما پیش از آن یا همراه آن علایم گوارشی دیده نشود. از طرفی ممکن است در یک بیمار، علایم گوارشی به همراه سردرد وجود داشته باشد اما اختلال گوارشی عامل سردرد نباشد و بیمار سردرد غیر مشارکتی داشته باشد. بنابراین همیشه همراهی سردرد و علایم گوارشی به معنی سردرد مشارکتی نیست و باید با گرفتن شرح حال دقیق میان انواع سردرد افتراق داده شود.
متن زیر بر اساس نتایج پایان نامه دکترای عمومی دکتر مجید تلافی نوغانی تنظیم شده است که استاد راهنمای ایشان: آقای دکتر منصور کشاورز و استاد مشاور: آقای دکتر حسین رضایی¬زاده بوده¬اند.
مروری بر «سردرد با منشأ دستگاه گوارش» در متون طب نوین و طب سنتی ایران
چکیده
مقدمه: در میان سردردهای ثانویه دسته¬بندی شده توسط انجمن بین¬المللی سردرد، انواعی از بیماری¬ها به عنوان عامل ایجاد کننده سردرد معرفی شده¬اند اما در میان آنها سردرد ناشی از اختلالات گوارشی به چشم نمی¬خورد. این در حالی است که برخی گزارشات نشان می¬دهد سردرد با اختلالات گوارشی همراهی دارد و بعضا به دنبال درمان آن اختلالات، سردرد نیز بهبود یافته است. این حاکی از احتمال دخالت ناراحتی-های گوارشی در ایجاد سردرد است. از طرفی نزد اطبا و حکمای ایران قدیم سردرد ثانویه به بیماری¬های گوارشی به خوبی شناخته شده بود و در منابع طب سنتی ایران ابعاد مختلف آن معرفی شده است. این رساله سعی دارد شواهد موجود در طب نوین و طب سنتی ایران را در خصوص سردرد ناشی از اختلالات گوارشی جمع¬آوری نماید تا به پشتوانه آنها پیشنهاد دهد این نوع از سردرد تحت عنوانی جداگانه در دسته¬بندی انواع سردرد ثانویه قرار داده شود.
روش کار: از موتور جستجوی Pubmed ، کتب و منابع پزشکی و منابع معتبر طب سنتی ایران جهت گردآوری مطالب استفاده شد.
نتایج: انواع بیماری¬های گوارشی که گزارش شده است با سردرد همراهند و بعضا درمان آنها منجر به بهبود سردرد شده است عبارتند از دیس¬پپسی، رفلاکس، یبوست، درد عملکردی شکم، سندرم روده تحریک¬پذیر، بیماری¬های التهابی روده، سلیاک و عفونت هلیکوباکتر پیلوری. در نگاه مکتب طب سنتی ایران سردرد می¬تواند ریشه در اختلالات دیگر اعضای بدن داشته باشد که از آنها با عنوان سردرد مشارکتی یاد می¬شود. برخی از آن اعضا که مربوط به دستگاه گوارش است با عنوان «سردرد مشارکتی معده، کبد، امعاء و مراق» شناخته می¬شود.
بحث: سردردهایی که همراه بیماری گوارشی هستند ممکن است ریشه در دستگاه گوارش داشته باشند که باید با بررسی بیمار و اخذ دقیق شرح آن را تشخیص داد. مکانیسم¬هایی که می¬توان برای توجیه علت همراهی سردرد با ناراحتی¬های گوارشی ذکر کرد عبارتند از حساسیت¬زایی مرکزی و درد ارجاعی پاراسمپاتیک، مسیرهای سروتونینی، نقص در سیستم اعصاب خودکار، اختلال عروقی و آمونیاک. از منظر طب سنتی وجود ارتباطات عصبی میان مغز و برخی اعضا و همچنین قرار داشتن این اعضا در محاذات مغز عامل ایجاد سردرد مشارکتی است.
نتیجه: بیماری که به سردرد اولیه مبتلاست و همزمان علایم گوارشی دارد ممکن است در واقع به سردرد ثانویه به اختلالات گوارشی مبتلا باشد که در این حالت می¬توان با درمان ناراحتی گوارشی در وی سردرد را نیز درمان نمود. پیشنهاد می¬گردد سردرد ناشی از اختلالات گوارشی در دسته¬بندی بین¬المللی سردرد ذیل انواع سردرد ثانویه قرار گیرد.
خلاصه متن تحقیق:
سردرد یکی از شایع ترین شکایات در جوامع بشری و همچنین از ناتوان کننده ترین آنهاست. بیش از 90 درصد جمعیت حداقل یک بار در طول عمر خود نوعی از سردرد را تجربه می¬کنند. در این بین میگرن و سردردهای تنشی سهم بیشتری را به خود اختصاص می دهند. شیوع میگرن در بین آقایان 7% و دربین خانم¬ها 24% می باشد و شیوع سردردهای تنشی در طول عمر هرکس در سطح جهان 46% گزارش شده است.
در موضوع سردرد، طبقه¬بندی که هم¬اکنون مورد اتفاق و استناد مراجع مختلف قرار دارد «دسته¬بندی بین¬المللی اختلالات سردرد» نسخه دوم مربوط به سال 2004 است که توسط «انجمن بین¬المللی سردرد» تهیه شده است. در این دسته بندی سردرد به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم گردیده است. در نوع اولیه، سردرد ثانویه به بیماری دیگری نیست اما در سردرد ثانویه اختلالی دیگر عامل بوجود آورنده سردرد است.
در طب سنتی ایران از دیرباز اطبا در برخورد با سردرد معتقد بودند اختلالات گوارشی می تواند منشأ سردرد باشد و برخی از سردردها را ناشی از ناراحتی¬های گوارشی می¬دانستند و مثلا از نوعی از آن با عنوان «سردرد مشارکتی معده» یاد می¬کردند. حکمایی همچون ابن سینا و رازی در کتاب¬های خود این نوع از سردرد را معرفی کرده¬اند و مثالهایی را از درمان بیماران از این منظر به ثبت رسانده¬اند. این نوع از سردرد که با علایم خاص خود شناخته می¬شود به انواع مختلفی تقسیم می¬گردد و نکته جالب توجه اینکه توسط داروهای مؤثر بر دستگاه گوارش بهبود می¬یابد.
میگرن به عنوان یکی از شایع¬ترین انواع سردرد موضوع پژوهش¬های بسیاری بوده است. در گذشته تصور بر این بود که سازوکار ایجاد این بیماری تنها عروقی است اما امروزه پدیده¬ای نورووسکولار در ایجاد میگرن دخیل دانسته می¬شود. این پدیده یک موج خودبخود پیشرونده دپولاریزاسیون نورونی و گلیال در قشر مغز است که منجر به ایجاد پیش¬درآمد، تحریک اعصاب آوران تری¬ژمینال، و تغییرات در نفوذپذیری سد خونی-مغزی می¬گردد. با رسیدن این موج به گانلگلیون تری¬ژمینال نوروپپتیدهایی آزاد می¬شوند که ایجاد التهاب نوروژنیک می¬کنند و باعث اتساع عروقی و نشت پروتئین¬های پلاسما می¬گردند در نتیجه درد بوجود می¬آید.
درمان میگرن شامل درمان مرحله حاد و درمان¬های پیشگیرانه است. درمان¬های حاد شامل داروهای اگونیست گیرنده سروتونین یعنی تریپتان¬هاست مانند سوماتریپتان و ریزاتریپتان. همچنین استامینوفن، ضدالتهاب¬های غیراستروئیدی و آلکالوئیدهای ارگوت از این قسم داروهاست. بتابلاکرها(پروپرانولول)، بلوک کننده¬های کانال کلسیم(وراپامیل)، ضدافسردگی¬ها(آمی¬تریپتیلین و نورتریپتیلین) و ضدتشنج-ها(والپروات سدیم) نیز از داروهایی هستند که جهت پیشگیری از حملات میگرن بکار می¬روند.
طب سنتی ایران
در منابع طب سنتی، سردرد به حسب تفاوت در علت ایجاد آن به بیست و هشت نوع عمده تقسیم می¬شود. در ذیل هر نوع به علت¬شناسی، علایم و پروتک¬های درمانی به طور مفصل پرداخته شده است. همانطور که پیشتر ذکر گردید نوعی از این انواع سردرد، سردردی است به نام «سردرد مشارکتی» و به معنی سردردی است که از شراکت با عضوی دیگر بوجود می¬آید. یعنی اطبا بر این باور بودند که در برخی موارد، سردرد می¬تواند در نتیجه کنش متقابل میان سر و اعضایی که با مغز از طریق عروق و اعصاب ارتباط دارند بوجود آید. اعضایی همچون معده، کبد، کلیه، طحال، رحم و غیره . در این بین عضوی که بیشترین اصطلاحا شراکت را با سر دارد معده است که عدم تعادل اخلاط در آن به طور ثانویه موجب سردرد می¬گردد. مادامی که معده اختلال دارد سردرد نیز ادامه دارد و هر زمان که معده بهبود یابد سردرد نیز رخت بر می¬بندد. در مورد اعضای دیگر نیز این پدیده صادق است. در ادامه به سردرد مشارکتی معده و سپس سردرد مشارکتی امعاء و کبد پرداخته خواهد شد. در واقع «سردرد مشارکتی معده» شایع¬ترین و مهم¬ترین نوع سردرد در بین انواع مشارکتی و بلکه در بین تمامی انواع سردرد است. «سردرد مشارکت معده» نیز خود به هفت نوع تقسیم می¬شود که علت، علایم و درمان هر یک از انواع در پی می¬آید.
سردرد ناشی از سوء مزاج ساده معده – سوء مزاج در یک عضو به معنای ایجاد کیفیتی خارج از اعتدال در مزاج آن عضو است. در سوء مزاج ساده، تنها کیفیت مزاج عضو(گرمی، سردی، تری و خشکی) تغییر می¬کند، بدون دخالت ماده بیماری¬زای تغییر دهنده. در سردرد ناشی از سوء مزاج ساده معده، مزاج معده در اثر عواملی مانند مصرف دارو، غذا و... تغییر می¬کند و مثلا به شدت گرم یا سرد می¬شود. در این حالت هنگام سنگین شدن معده پس از خوردن غذا سردرد ایجاد می¬شود و با سبک شدن معده سردرد تسکین می¬یابد. این بیماران همچنین علایم ضعف معده را دارند مانند احساس سنگینی در معده پس از غذا، احساس کشیدگی و ورم در معده، آروغ زدن، حالت تهوع و مدفوع بد بو. برای درمان این بیماران باید سوء مزاج معده بر اساس نوع آن اصلاح شود.
سردرد ناشی از سوء مزاج مادی صفراوی معده – تولید یا افزایش ماده صفرا که کیفیت آن گرم و خشک است منجر به آسیب در بافت و عملکرد معده می¬شود. این بیماران احساس دل بهم خوردگی دارند، کم اشتها یا بی¬اشتها هستند، از تلخی دهان، آروغ بدبو و تشنگی مفرط رنج می¬برند و به ضعف هضم مبتلا هستند. برای درمان باید با ایجاد استفراغ، معده را از ماده صفرا پاک¬سازی و سپس مغز و معده را تقویت نمود.
سردرد ناشی از سوء مزاج مادی بلغمی معده – تولید یا افزایش ماده بلغم که کیفیت سرد و تر دارد عامل ایجاد این نوع از سوء مزاج است. بیمار علایم ضعف هضم را دارد و همچنین آروغ ترش، نفخ معده، زیادی آب دهان و حالت تهوع. هنگام سیری و پری معده سردرد تشدید می¬یابد و با خالی شدن معده سردرد تسکین پیدا می¬کند. در این بیماران نیز جهت درکان باید ابتدا با القاء استفراغ، ماده بلغمی را از معده خارج کرد و سپس معده را تقویت و ضعف هاضمه را برطرف نمود.
سردرد ناشی از سوء مزاج مادی سوداوی معده – علت ایجاد کننده این حالت وجود بیش از اندازه ماده سودا در معده است که کیفیت آن سرد و خشک می¬باشد. سوزش معده و اشتهای کاذب به غذا، آروغ ترش و ترشی دهان از علایم آن است. بیمار همچنین از دیگر علایم ازدیاد سودا در بدن مانند استرس و افسردگی رنج می¬برد. درمان در این بیماران با پاک¬سازی معده از ماده سوداوی و با تقویت انجام می¬گیرد. همچنین این بیماران باید از استرس بپرهیزند و آرامش عصبی داشته باشند.
سردرد ناشی از وجود ریاح و نفخ در معده – ریاح(جمع ریح) به معنی باد است که تولید یا افزایش آن عامل ایجاد این نوع از سردرد است و به واسطه مصرف مواد غذایی نفاخ یا ضعف حرارت طبیعی معده صورت می¬پذیرد. بیمار قبل از وقوع سردرد دچار نفخ و درد معده می¬شود و با رفع نفخ و درد معده سردرد نیز تسکین می¬یابد. بنابراین بیمار با خوردن غذاهای نفاخ دچار تشدید سردرد می¬شود که جهت درمان باید از خوردن آن پرهیز کند. همچنین باید نفخ معده درمان و ریاح برطرف شود، معده تقویت گردد، و از صعود ریاح به مغز جلوگیری به عمل آید.
سردرد ناشی از تولید بخارها در معده – علت در این نوع از سردرد تولید بخار در معده ناشی از مواد غذایی بخارزا است به همراه سوء مزاج گرم معده. موادی مانند سیر و پیاز، فلفل و سبزیجات تند در نتیجه هضم و حرارت معدی تولید بخار می¬کنند و این بخارها با صعود به سوی مغز ایجاد سردرد می-کنند. سردرد در این بیماران ضربان¬دار است اما بدون احساس سنگینی در سر. این بیماران ضعف هاضمه دارند و کم اشتها هستند. احساس کشیدگی در ریشه چشم¬ها، احساس صدا در گوش و سرگیجه از دیگر علایم آنهاست. این بیماران برای درمان می¬بایست از خوردن مواد غذایی یا دارویی بخارزا پرهیز نمایند. همچنین باید سوء مزاج معدی آنان رفع و از صعود بخارات به سوی مغز جلوگیری شود. مصرف گشنیز یا ترکیبات حاوی آن بعد از غذا کمک کننده است.
سردرد ناشی از ضعف فم معده و شدت ادراکات حسی در فم معده – فم معده به یک¬سوم فوقانی معده و محل اتصال معده به مری گفته می¬شود و ضعف آن هنگامی ایجاد می¬شود که فم معده فاقد قدرت عضلانی مناسب بوده و سست و ضعیف باشد. همچنین آستانه تحریک گیرنده¬های حسی در فم معده کاهش می¬یابد که این امر موجب افزایش اثرپذیری از هرگونه محرکات داخلی و خارجی می¬شود. این بیماران در هنگام بیدار شدن از خواب و صبح ناشتا دچار سردرد می¬شوند و گرسنگی و بخصوص تأخیر در مصرف غذا باعث تشدید علایم می¬گردد. استشمام بوهای بد باعث ایجاد تهوع و سردرد می¬شود. این بیماران همچنین از افزایش تحریک¬پذیری رنج می¬برند و با کوچک¬ترین محرک ناخوشایند دچار حالت انزجار و ناراحتی می¬شوند. درمان این بیماران با پاک¬سازی معده از عوامل مضعف آن و تقویت فم معده با تدابیر مربوطه صورت می¬گیرد.
در ادامه خلاصه علایم مربوط به انواع سردرد مشارکتی معده در قالب جدول زیر ارائه شده است.
جدول ویژگی¬های انواع سردرد مشارکتی معده
| انواع سردرد مشارکتی معده | عوامل تشدید کننده | عوامل تخفیف دهنده | سایر علایم اختصاصی |
| سوء مزاج ساده | پرخوری ضعف معده | کم خوری عوامل تقویت کننده معده | سردرد هنگام سنگینی معده |
| سوء مزاج مادی سوداوی | استرس و افسردگی عوامل آزاردهنده عصبی مصرف غذاهای سودازا | آرامش عصبی پرهیز از مواد غذایی سودازا و غذاهای آماده استفراغ ماده سوداوی | سوزش سر دل |
| سوء مزاج مادی بلغمی | پرخوری ضعف هاضمه مصرف غذاهای بلغم زا | خالی بودن معده و گرسنگی تقویت معده خواب استفراغ ماده بلغمی | افزایش ترشحات بزاقی |
| سوء مزاج مادی صفراوی | گرسنگی و تأخیر وعده غذایی غذاها و داروهای مولد صفرا | پرهیز از غذاهای صفرازا و خالی گذاشتن معده استفاده از صفرابرها | تسکین سردرد بعز از استفراغ ماده صفراوی تلخی دهان، تشنگی مفرط زردی چشم |
| سردرد ریحی | غذاهای نفاخ نفخ معده | پرهیز از غذاهای نفاخ درمان نفخ معده | سردرد بعد از درد و نفخ معده تسکین سردرد بعد از رفع درد معده |
| سردرد بخاری | غذاهای بخار زا | پرهیز از مصرف غذاهای بخارزا استفاده از ترکیبات دارویی دارای گشنیز بعد از غذا | احساس صدا در گوش سرگیجه سردرد ضرباندار |
| سردرد ضعف فم معده | گرسنگی و خالی بودن معده پیادهروی ناشتا زیر آفتاب استشمام بوهای بد | پرهیز از گرسنگی و خوردن به موقع صبحانه پرهیز از عوامل محرک مغزی و عصبی و بوهای بد | سردرد در صبح ناشتا سردرد به هنگام گرسنگی |
در سال¬های اخیر تحقیقات بسیاری در زمینه همراهی سردرد با علایم گوارشی انجام گرفته است اما هیچگاه به وضوح رابطه علت و معلولی میان این دو مشخص نگشته است. این در حالی است که در منابع طب سنتی ایران همچون قانون ابن¬سینا و الحاوی رازی، سردرد ناشی از اختلال گوارشی به وضوح مطرح شده، شاخصه¬های آن معرفی و راهکارهای درمانی ارائه گردیده است.
بیمارانی که در مطالعات اخیر نشان داده شده است به صورت همزمان به سردرد و اختلالات گوارشی مبتلا هستند ممکن است در واقع از منظر طب سنتی ایران مبتلا به «سردرد مشارکتی» بوده و ناراحتی آنها ریشه در دستگاه گوارش آنان داشته باشد. در صورت صحت چنین فرضیه¬ای ناراحتی گوارشی آنها بیماری اصلی و سردرد، ثانویه به آن در نظر گرفته می¬شود. لذا در اینگونه بیماران می¬توان با درمان بیماری گوارشی به عنوان علت، مشکل سردرد را در آنان رفع کرد و آنها را مداوا نمود.
در مورد سردردهای مشارکتی لازم به ذکر است که در ابتدای سیر این بیماری، علایم گوارشی پیش از وقوع سردرد یا همراه آن رخ می¬دهند. اما با پیشرفت بیماری و مستحکم شدن آن دیگر این رابطه لزوما صادق نیست و ممکن است سردرد رخ دهد اما پیش از آن یا همراه آن علایم گوارشی دیده نشود. از طرفی ممکن است در یک بیمار، علایم گوارشی به همراه سردرد وجود داشته باشد اما اختلال گوارشی عامل سردرد نباشد و بیمار سردرد غیر مشارکتی داشته باشد. بنابراین همیشه همراهی سردرد و علایم گوارشی به معنی سردرد مشارکتی نیست و باید با گرفتن شرح حال دقیق میان انواع سردرد افتراق داده شود.