عبادتگاه ابدی

[Nicol]

عبادتگاه ابدی

اگر تاریخ ایران را به سه دوره پیش از تاریخ، دوره ایران باستان و دوره اسلامی تقسیم‌بندی کنیم، به ترتیب معبد چغازنبیل، مجموعه تخت جمشید و مسجد جامع اصفهان بهترین گزینه‌های معماری این دوران‌ هستند. مسجد جامع اصفهان موزه‌ای است از تحول و تکامل معماری ایرانی در طول چهارده قرن تاریخ ایران پس از اسلام. واقعیت عینی تونل زمان را با گشت زدن در مسجد جامع اصفهان می‌توان لمس کرد. اینجا مکان مقدسی است که در ابتدا جایگاه یک آتشکده عصر ساسانی بوده، سپس یک مسجد ساده در قرن دوم و سوم هجری بر روی آن بنا شده است. بعد از آن، دیلمیان، سلجوقیان، ایلخانیان، مظفریان، تیموریان، ترکمن‌ها، صفوی‌ها، افغان‌ها و قاجارها یا توسعه‌اش داده‌اند یا مرمتش کرده‌اند. به عبارتی مسجد فعلی در طول دوهزار سال شکل گرفت و هربار بخشی از آن ساخته شد تا به شکل امروزی در آمد!

 

[Nicol]

درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظرهایی وجود دارد ولی به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و زمان عباسیان مربوط باشد که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده‌است.
در دهه 1350 خورشیدی، کاوش های باستان شناسان نشان داد که مسجد جامع اصفهان روی بنایی از دوران پیش از اسلام ساخته شده است. همچنین در کف مسجد و میان جرزهای قطور آن، آثاری از یک مسجد متعلق به 1200 سال پیش و نیز مسجدی از دوره آل بویه متعلق به 1100 سال پیش بدست آمد. با این حال، بیشتر ساختمان های کنونی مسجد از دوره سلجوقی برجای مانده اند و حداقل بین 900 تا 1000 سال قدمت دارند.

در دوران حکومت ایلخانان مغول، یعنی بیش از 700 سال پیش بخشهایی به مسجد دوران سلجوقی افزوده شد که مهم ترینشان محراب الجایتو بود. این محراب نفیس ترین محراب گچ بری ایران است. در سده های نهم و دهم هجری قمری، حکمرانان تیموری و آل مظفر و نیز ترکمانان آق قویونلو ساختمانهایی شامل شبستان، ایوان و مدرسه را در مسجد جامع بنا نهادند.

 

[Nicol]

این مسجد، چهارصد سال پیش و در روزگار سلسله صفویه، به طور اساسی مرمت شد و آثار نفیسی بدان افزوده گشت. حتی افغانان غلجایی که دولت صفوی را برانداختند و خرابی بسیار به بار آوردند، به مرمت مسجد جامع همت گماردند و تزئینات صفه شمالی اش را کامل کردند. در دوره قاجاریه سر در فعلی مسجد ساخته شد و در دوران معاصر نیز مرمتهای گسترده و پیچیده ای توسط کارشناسان ایرانی و ایتالیایی در آن صورت پذیرفته است.
کشف یک پا ستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد هم باعث شد تا عده ای از باستان شناسان احتمال دهند که این بنا پیش از تسلط اعراب بر اصفهان مهم ترین مرکز مذهبی شهر بوده است.

سیلی تاریخ
مسجد جامع اصفهان تاریخ پر فراز و نشیبی را از سر گذرانده است. طعمه حریق شده، از زلزله لرزیده و در جنگ بمباران شده و با این حال گنبد تاج‌الملک آن نهصد سال است که بدون برداشتن حتی یک ترک به حیات خود ادامه می‌دهد و اغراق نیست اگر بگوییم این گنبد یکی از کامل‌ترین گنبدهای آجری بنا شده بر روی کره زمین است.

 

[Nicol]

پرفسور آرتور آپهام (باستان شناس) درباره این بنا می‌نویسد: «من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فنا ناپذیر و خلاقه ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران روز افزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم بعد از این که دیده بر هم نهادم جسدم را را در این خاک مقدس دفن کنند.»

این مسجد در زمان جنگ تحمیلی هدف موشک رژیم بعثی قرار گرفت و بخشی از ضلع جنوبی آن ویران شد. اما مدیران سازمان میراث فرهنگی وقت به سرعت بخشهای خراب شده را بازسازی کردند. از دهه 1370 خورشیدی این سازمان کوشید تا با گسترش دایره ثبت جهانی میدان امام اصفهان (نقش جهان) مسجد جامع را در فهرست آثار جهانی قرار دهد اما ساخت و سازهای غیر مجاز در بافت تاریخی اصفهان و نیز کم توجهی مدیران جدید سازمان میراث فرهنگی به مسجد جامع، این طرح را تا به امروز مسکوت گذارده است.

 

[Nicol]

گفته می‌شود در مسجد جامع اصفهان از 484 تکنیک مختلف برای ساخت تاق‌های قوسی استفاده شده است. علاوه بر همه اینها زیباترین محراب گچبری شده مساجد ایران، محراب الجایتو را می‌توان در اینجا به تماشا ایستاد.

اگر گذارتان به مسجد جامع اصفهان افتاد، فراموش نکنید که شبستان صفویه، شبستان سلجوقی، شبستان آ‌ل‌مظفر، ایوان‌های چهار طرف، مسجد الجایتو، آرامگاه علامه مجلسی، صفه حکیم، صفه عمربن عبدالعزیز، محراب دراویش، حوض، صحن، گنبد نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک و.. را به دقت ببینید و برای دیدن هر کدام وقت صرف کنید. بنایی با اهمیت و جاذبه این مسجد، ارزش صرف وقتی بیشتر از بناهای دیگر دارد!