عزت نفس عبارت است از احساس ارزشمند بودن ، عزت نفس و خودارزشمندي از اساسي ترين عوامل رشد مطلوب شخصيت دانش آموزان محسوب مي شود . حس ارزشمند بودن هر فرد از مجموع افکار ، احساس ها ، عواطف و تجربيات او در طول زندگي ناشي مي شود . مجموعه برداشت ها و تجربه هايي که فرد از خويش دارد ، باعث مي شود که نسبت به خود احساس خوشايند و يا برعکس احساس بي ارزشي بنمايد .
عزت نفس ، از مهمترين عوامل تعديل کننده فشار رواني - اجتماعي بوده و بر زمينه هاي روابط خانوادگي ، تعامل هاي اجتماعي ، موفقيت تحصيلي ، تصور بدني و احساس خود ارزشمندي کلي مبتني است وميزان اهميت اين زمينه ها با توجه به تفاوت هاي فردي و رشد فرد تغيير مي کند .
نحوه برخورد ، پذيرش ، دوست داشتن و مساعدت با دانش آموز ، وي را براي ايفاي نقش هاي اجتماعي و برطرف ساختن نيازهايش ياري مي دهد . رشد و حفظ احساس ارزشمندي مثبت منحصراً برحسب تجربه دانش آموزان از احترام ديگران نسبت به ايشان در نظر گرفته مي شود . ارتباط و پيوند افراد خانواده و رعايت احترام متقابل يکديگر ، در سلامت رواني - جسماني دانش آموز تأثير بسزائي دارد ، به گونه اي که الگوهاي رفتاري وي را در بزرگسالي بنيان نهاده و موجبات امنيت خاطر و عزت نفس را در وي فراهم مي آورد . به تدريج که کودکان به سوي نوجواني مي روند ، پذيرش اجتماعي توسط همسالانش نقش مهمتري نسبت به خانواده در شکل گيري عزت نفس کلي آنان ايفا مي کند . هر چه خود ايده آل فرد با خود و يا خويشتن وي نزديکتر باشد ، عزت نفس او بيشتر و شخصيت او متعادل تر است . خود ايده آل يا آرماني ، مجموعه ويژگيهاي شخصي و شخصيتي است که ما دوست داريم واجد آن باشيم . اين تمايل ، ممکن است هدفي فردي و ذهني باشد که ما در تخيل خود مي خواهيم به آن دست يابيم و با تصويري است که ميل داريم از خود به ديگران نشان دهيم . خودايده آل ، ممکن است بسيار دور از واقعيت و غيرقابل دسترس باشد . خودپنداري نيز به معناي نگرش ، ادراک و برداشتي است که شخص از خود دارد و محور اصلي اين پندار ، عبارتست از نام شخص ،احساساتش نسبت به اندام و بدن خود ،تصور از کل بدن ، جنسيت ، سن و يا حتي طبقه اجتماعي - اقتصادي ، مذهب ، پيشرفت هاي فردي و يا هر عامل ديگري که او را از ديگران جدا مي سازد . اگر تصور از خود مثبت و نسبتاً متعادل باشد ، شخص داراي سلامت رواني است ، برعکس اگر خود پنداري شخص منفي و نامتعادل باشد او از لحاظ رواني ناسالم شناخته مي شود . تصوري که فرد از خود دارد در تعيين روابط با ديگران نيز سهم عمده اي دارد .
تغييرات عزت نفس دانش آموزان را مي توان با دو عامل تبيين کرد :
۱ - تجربه قبلي آنان نسبت به حمايت ديگران
۲ - احساس توانا بودن در حوزه هاي مهم زندگي
گذشته از اين ، تفاوت هاي مهم فردي به ميزان قابل توجهي در پيدايش عزت نفس کمک مي کنند .
دليل عمده ايجاد خودپنداري و عزت نفس را بايد در رابطه فرد با جامعه اش و به ويژه در دوران کودکي و نوجواني جستجو کرد . اين روابط عبارتند از :
الف ) واکنش ديگران
ب ) مقايسه خود با ديگران
ج ) همانند سازي الگوها
د ) نياز به احساس ارزش و عزت نفس
کارايي و اعتماد به نفس ، در دانش آموزاني به بهترين وجه رشد مي کند که در خانواده هايي گرم و نوازشگر پرورش مي يابند ، خانواده هايي که در آنها ، رفتار مسئولانه را پاداش مي دهند و همراه با آن ، فعاليتهاي مستقل و تصميم گيري را نيز تشويق مي کنند .
به طور کلي عزت نفس دانش آموزان به چهار عامل بستگي دارد :
۱ - روابط دانش آموزان با والدينشان
۲ - تأثير کنترل خودمنفي در دانش آموزان
۳ - پذيرش خود
۴ - سلوک اجتماعي و برقراري ارتباط با ديگران
دانش آموزي که احساس خوبي در مورد خودش دارد ، بهتر مي تواند با مشکلات کنار بيايد . وي ممکن است به گونه اي با آنها مواجه شود که گويي هرگز مشکل عمده اي برايش بوجود نيامده است . بهره مندي از عزت نفس ، علاوه بر آن که جزيي از سلامت رواني محسوب ميشود ، با پيشرفت تحصيلي نيز مرتبط است . دانش آموزي که داراي عزت نفس است داراي ويژگيهاي زير است :
• مستقل عمل مي کند و خودش تصميم مي گيرد
• مسووليت پذير است
• سريع و با اطمينان عمل مي کند
• به پيشرفتهايش افتخار مي کند
• به چالش هاي جديد مشتاقانه روي مي آورد و با اطمينان خود را درگير آنها مي کند .
• دامنه وسيعي از هيجا نها و احساسات را نشان مي دهد .
• ناکامي را به خوبي تحمل مي کند .
• احساس مي کند که مي تواند ديگران را تحت تأثير قرار دهد .
با توجه به اينکه ، يکي از عوامل عمده بسياري از اختلالات رفتاري و شخصيتي در کودکان و نوجوانان ،ضعف در اعتماد به نفس و احساس خودارزشمندي ( عزت نفس )است ، بنابراين امروزه جهت اصلاح و درمان بسياري از اين اختلالات ، پرورش و تقويت احساس عزت نفس در رشد شخصيت و سلامت رواني کودکان و نوجوانان ، موارد زير به والدين و دست اندرکاران تعليم و تربيت توصيه مي شود :
روحيه ديني و ايمان مذهبي را در کودکان و نوجوانان تقويت کنيد .
سعي کنيد در برخورد با کودکان و نوجوانان ،توانمنديهاي آنها را مورد نظر قرار دهيد ،نه ناتواني ها را .
زمينه کسب تجربه خوشايند از فعاليت هاي مستقل و آزاد را براي آنها فراهم کنيد .
تجربه هاي موفقيت آميز آنان را افزايش دهيد .
قدرت تحمل کودکان و نوجوانان را براي مواجه شدن با ناکامي هاي احتمالي افزايش دهيد .
رفتار مصمم و مطمئن و در عين حال مطلوب کودکان و نوجوانان را تقويت کنيد .
کودکان و نوجوانان را در کنترل احساسات و عواطف خود ياري دهيد .
مهارتهاي اجتماعي کودکان و نوجوانان کمرو و فاقد اعتماد به نفس را افزايش دهيد .
آنان را با الگوههاي رفتاري مطلوب آشنا کنيد .
از انجام هر گونه رفتار تنبيهي و تحقير آميز درباره دانش آموزان خودداري کنيد .
از مقايسه کردن دانش آموزان بپرهيزيد و تفاوتهاي فردي را مورد نظر قرار دهيد .
در برخورد با کودکان و نوجوانان ملايم و منطقي باشيد .
اجازه ابراز وجود را به دانش آموزان خويش بدهيد و به نظريات آنها احترام بگذاريد .
نظريات خويش را به دانش آموزان تحميل نکنيد و آنها را به صورت ساده و عيني ، قابل لمس و درک براي آنان توضيح دهيد .
به دانش آموزان در حد توانايي هايشان مسؤوليت بدهيد .
در انجام کارهاي روزانه ، آنها را هدايت ، ارشاد و تشويق کنيد .
به آنها در حد لزوم اجازه فعاليت و بازي دهيد .
در برخورد با آنان حالت پذيرندگي و نه طرد کنندگي داشته باشيد .
از وابسته کردن بيش از حد دانش آموزان به خودتان بپرهيزيد .
آنها را هيچ گاه با موضوعات خرافي نترسانيد .
بين دانش آموزان تبعيض قائل نشويد و با آنان يکسان رفتار کنيد .
هر چه که آنها مي خواهند به راحتي و سريع در اختيارشان نگذاريد ، به آنها فرصت دهيد تا ارزش به دست آوردن و لذت استحقاق داشتن را درک کنند .
نسبت به احساسات و عواطف کودکان يا نوجوانان خود ، بي تفاوت نباشيد ، آنها را به گرمي بپذيريد و تا حد امکان آنها را ياري کنيد .
با آنها همانند دوستان صميمي رفتار کنيد .
توجه داشته باشيد که مشاجرات لفظي در خانه ( ميان پدر و مادر ) در روحيه يا رفتار کودک يا نوجوان منعکس مي شود .
به سرگرمي ها و تفريحات مناسب در زندگي کودکان اهميت دهيد و نسبت به انها بي تفاوت نباشيد .
محبت شما نسبت به فرزندتان به صورت تظاهرات سطحي ابراز نشود . خالص ترين و سالم ترين محبت در تلاشي که به طور روزمره براي اعطاي اعتمادبه نفس و استقلال به فرزندتان به عمل مي آوريد ، جلوه گر مي شود .
در محبت کردن به کودکان ، راه افراط يا تفريط را در پيش نگيريد ، محبت متوسط توأم با صميميت اثر فراوان تري دارد .
به فرزندتان حسي بدهيد که بداند دوست داشتني و قابل احترام است ، اما هرگز با او نوزاد وار رفتار نکنيد .
توقعات کودکان را در حد معقول و درست برآورده سازيد .
هيچ گاه آنها را با القاب نامناسب صدا نزنيد و از مسخره کردن آنها به طور جدي بپرهيزيد .
در پرورش استعدادهاي بالقوه دانش آموزان جديت به خرج دهيد .
در شرايط آموزشي ، بر فعاليت دانش آموزان در يادگيري تأکيد شود نه بر پيشرفت آنان ، زيرا تأکيد بر فعاليت يادگيري ، به جاي تأکيد بر درستي و نادرستي پاسخ ، برانگيزنده کوششهاي دانش آموزان است .
رقابت ميان دانش آموزان براي کسب نمره کاهش يابد . تحقيقات نشان داده است ، در موقعيت هاي آموزشي که ميان دانش آموزان رقابت وجود دارد ، حتي دانش آموزاني که عزت نفس بالايي دارند ، با شکست رو به رو مي شوند و به دنبال آن انتقاد از خود در آنها افزايش مي يابد .
براي آن که کودکي با عزت نفس بالا پرورش دهيم ، بايد خود داراي عزت نفس شاياني باشيم .
عزت نفس ، از مهمترين عوامل تعديل کننده فشار رواني - اجتماعي بوده و بر زمينه هاي روابط خانوادگي ، تعامل هاي اجتماعي ، موفقيت تحصيلي ، تصور بدني و احساس خود ارزشمندي کلي مبتني است وميزان اهميت اين زمينه ها با توجه به تفاوت هاي فردي و رشد فرد تغيير مي کند .
نحوه برخورد ، پذيرش ، دوست داشتن و مساعدت با دانش آموز ، وي را براي ايفاي نقش هاي اجتماعي و برطرف ساختن نيازهايش ياري مي دهد . رشد و حفظ احساس ارزشمندي مثبت منحصراً برحسب تجربه دانش آموزان از احترام ديگران نسبت به ايشان در نظر گرفته مي شود . ارتباط و پيوند افراد خانواده و رعايت احترام متقابل يکديگر ، در سلامت رواني - جسماني دانش آموز تأثير بسزائي دارد ، به گونه اي که الگوهاي رفتاري وي را در بزرگسالي بنيان نهاده و موجبات امنيت خاطر و عزت نفس را در وي فراهم مي آورد . به تدريج که کودکان به سوي نوجواني مي روند ، پذيرش اجتماعي توسط همسالانش نقش مهمتري نسبت به خانواده در شکل گيري عزت نفس کلي آنان ايفا مي کند . هر چه خود ايده آل فرد با خود و يا خويشتن وي نزديکتر باشد ، عزت نفس او بيشتر و شخصيت او متعادل تر است . خود ايده آل يا آرماني ، مجموعه ويژگيهاي شخصي و شخصيتي است که ما دوست داريم واجد آن باشيم . اين تمايل ، ممکن است هدفي فردي و ذهني باشد که ما در تخيل خود مي خواهيم به آن دست يابيم و با تصويري است که ميل داريم از خود به ديگران نشان دهيم . خودايده آل ، ممکن است بسيار دور از واقعيت و غيرقابل دسترس باشد . خودپنداري نيز به معناي نگرش ، ادراک و برداشتي است که شخص از خود دارد و محور اصلي اين پندار ، عبارتست از نام شخص ،احساساتش نسبت به اندام و بدن خود ،تصور از کل بدن ، جنسيت ، سن و يا حتي طبقه اجتماعي - اقتصادي ، مذهب ، پيشرفت هاي فردي و يا هر عامل ديگري که او را از ديگران جدا مي سازد . اگر تصور از خود مثبت و نسبتاً متعادل باشد ، شخص داراي سلامت رواني است ، برعکس اگر خود پنداري شخص منفي و نامتعادل باشد او از لحاظ رواني ناسالم شناخته مي شود . تصوري که فرد از خود دارد در تعيين روابط با ديگران نيز سهم عمده اي دارد .
تغييرات عزت نفس دانش آموزان را مي توان با دو عامل تبيين کرد :
۱ - تجربه قبلي آنان نسبت به حمايت ديگران
۲ - احساس توانا بودن در حوزه هاي مهم زندگي
گذشته از اين ، تفاوت هاي مهم فردي به ميزان قابل توجهي در پيدايش عزت نفس کمک مي کنند .
دليل عمده ايجاد خودپنداري و عزت نفس را بايد در رابطه فرد با جامعه اش و به ويژه در دوران کودکي و نوجواني جستجو کرد . اين روابط عبارتند از :
الف ) واکنش ديگران
ب ) مقايسه خود با ديگران
ج ) همانند سازي الگوها
د ) نياز به احساس ارزش و عزت نفس
کارايي و اعتماد به نفس ، در دانش آموزاني به بهترين وجه رشد مي کند که در خانواده هايي گرم و نوازشگر پرورش مي يابند ، خانواده هايي که در آنها ، رفتار مسئولانه را پاداش مي دهند و همراه با آن ، فعاليتهاي مستقل و تصميم گيري را نيز تشويق مي کنند .
به طور کلي عزت نفس دانش آموزان به چهار عامل بستگي دارد :
۱ - روابط دانش آموزان با والدينشان
۲ - تأثير کنترل خودمنفي در دانش آموزان
۳ - پذيرش خود
۴ - سلوک اجتماعي و برقراري ارتباط با ديگران
دانش آموزي که احساس خوبي در مورد خودش دارد ، بهتر مي تواند با مشکلات کنار بيايد . وي ممکن است به گونه اي با آنها مواجه شود که گويي هرگز مشکل عمده اي برايش بوجود نيامده است . بهره مندي از عزت نفس ، علاوه بر آن که جزيي از سلامت رواني محسوب ميشود ، با پيشرفت تحصيلي نيز مرتبط است . دانش آموزي که داراي عزت نفس است داراي ويژگيهاي زير است :
• مستقل عمل مي کند و خودش تصميم مي گيرد
• مسووليت پذير است
• سريع و با اطمينان عمل مي کند
• به پيشرفتهايش افتخار مي کند
• به چالش هاي جديد مشتاقانه روي مي آورد و با اطمينان خود را درگير آنها مي کند .
• دامنه وسيعي از هيجا نها و احساسات را نشان مي دهد .
• ناکامي را به خوبي تحمل مي کند .
• احساس مي کند که مي تواند ديگران را تحت تأثير قرار دهد .
با توجه به اينکه ، يکي از عوامل عمده بسياري از اختلالات رفتاري و شخصيتي در کودکان و نوجوانان ،ضعف در اعتماد به نفس و احساس خودارزشمندي ( عزت نفس )است ، بنابراين امروزه جهت اصلاح و درمان بسياري از اين اختلالات ، پرورش و تقويت احساس عزت نفس در رشد شخصيت و سلامت رواني کودکان و نوجوانان ، موارد زير به والدين و دست اندرکاران تعليم و تربيت توصيه مي شود :
روحيه ديني و ايمان مذهبي را در کودکان و نوجوانان تقويت کنيد .
سعي کنيد در برخورد با کودکان و نوجوانان ،توانمنديهاي آنها را مورد نظر قرار دهيد ،نه ناتواني ها را .
زمينه کسب تجربه خوشايند از فعاليت هاي مستقل و آزاد را براي آنها فراهم کنيد .
تجربه هاي موفقيت آميز آنان را افزايش دهيد .
قدرت تحمل کودکان و نوجوانان را براي مواجه شدن با ناکامي هاي احتمالي افزايش دهيد .
رفتار مصمم و مطمئن و در عين حال مطلوب کودکان و نوجوانان را تقويت کنيد .
کودکان و نوجوانان را در کنترل احساسات و عواطف خود ياري دهيد .
مهارتهاي اجتماعي کودکان و نوجوانان کمرو و فاقد اعتماد به نفس را افزايش دهيد .
آنان را با الگوههاي رفتاري مطلوب آشنا کنيد .
از انجام هر گونه رفتار تنبيهي و تحقير آميز درباره دانش آموزان خودداري کنيد .
از مقايسه کردن دانش آموزان بپرهيزيد و تفاوتهاي فردي را مورد نظر قرار دهيد .
در برخورد با کودکان و نوجوانان ملايم و منطقي باشيد .
اجازه ابراز وجود را به دانش آموزان خويش بدهيد و به نظريات آنها احترام بگذاريد .
نظريات خويش را به دانش آموزان تحميل نکنيد و آنها را به صورت ساده و عيني ، قابل لمس و درک براي آنان توضيح دهيد .
به دانش آموزان در حد توانايي هايشان مسؤوليت بدهيد .
در انجام کارهاي روزانه ، آنها را هدايت ، ارشاد و تشويق کنيد .
به آنها در حد لزوم اجازه فعاليت و بازي دهيد .
در برخورد با آنان حالت پذيرندگي و نه طرد کنندگي داشته باشيد .
از وابسته کردن بيش از حد دانش آموزان به خودتان بپرهيزيد .
آنها را هيچ گاه با موضوعات خرافي نترسانيد .
بين دانش آموزان تبعيض قائل نشويد و با آنان يکسان رفتار کنيد .
هر چه که آنها مي خواهند به راحتي و سريع در اختيارشان نگذاريد ، به آنها فرصت دهيد تا ارزش به دست آوردن و لذت استحقاق داشتن را درک کنند .
نسبت به احساسات و عواطف کودکان يا نوجوانان خود ، بي تفاوت نباشيد ، آنها را به گرمي بپذيريد و تا حد امکان آنها را ياري کنيد .
با آنها همانند دوستان صميمي رفتار کنيد .
توجه داشته باشيد که مشاجرات لفظي در خانه ( ميان پدر و مادر ) در روحيه يا رفتار کودک يا نوجوان منعکس مي شود .
به سرگرمي ها و تفريحات مناسب در زندگي کودکان اهميت دهيد و نسبت به انها بي تفاوت نباشيد .
محبت شما نسبت به فرزندتان به صورت تظاهرات سطحي ابراز نشود . خالص ترين و سالم ترين محبت در تلاشي که به طور روزمره براي اعطاي اعتمادبه نفس و استقلال به فرزندتان به عمل مي آوريد ، جلوه گر مي شود .
در محبت کردن به کودکان ، راه افراط يا تفريط را در پيش نگيريد ، محبت متوسط توأم با صميميت اثر فراوان تري دارد .
به فرزندتان حسي بدهيد که بداند دوست داشتني و قابل احترام است ، اما هرگز با او نوزاد وار رفتار نکنيد .
توقعات کودکان را در حد معقول و درست برآورده سازيد .
هيچ گاه آنها را با القاب نامناسب صدا نزنيد و از مسخره کردن آنها به طور جدي بپرهيزيد .
در پرورش استعدادهاي بالقوه دانش آموزان جديت به خرج دهيد .
در شرايط آموزشي ، بر فعاليت دانش آموزان در يادگيري تأکيد شود نه بر پيشرفت آنان ، زيرا تأکيد بر فعاليت يادگيري ، به جاي تأکيد بر درستي و نادرستي پاسخ ، برانگيزنده کوششهاي دانش آموزان است .
رقابت ميان دانش آموزان براي کسب نمره کاهش يابد . تحقيقات نشان داده است ، در موقعيت هاي آموزشي که ميان دانش آموزان رقابت وجود دارد ، حتي دانش آموزاني که عزت نفس بالايي دارند ، با شکست رو به رو مي شوند و به دنبال آن انتقاد از خود در آنها افزايش مي يابد .
براي آن که کودکي با عزت نفس بالا پرورش دهيم ، بايد خود داراي عزت نفس شاياني باشيم .