در بيرون محوطه اصلي شهر ، بناها ، تلهاي باستاني و همچنين قبرستانهاي متعدد مربوط به ادوار مختلف تاريخ سكونت انسان مشاهده مي شود . اما از همه اين داده ها مهمتر ، مي توان به غار كرفتو و قلعه باستاني زيويه اشاره كرد .
غار كرفتو در فاصله 75 كيلومتري شمال شرق سقز قرار دارد ، كه از يك صخره طبيعي تشكيل شده است . در آن ، اتاقها و دهليزهايي وجود دارد كه نيمي از انها دست ساز ، و نيم ديگر طبيعي اند .
با توجه به مطالعات و كاوشهايي كه در اين محوطه انجام شده است . مي توان آن را به دوره نوسنگي نسبت داد . همچنين كتيبه يوناني كه در سر در ورودي يكي از اتاقهاي طبقه سوم اين غار وجود دارد و غار را به عنوان محل سكونت هركول معرفي مي كند و نيز نقشهايي كه اغلب مي توان آنها را به دوره اشكاني نسبت داد ، به اين نكته دلالت دارند كه اين غار در ادوار مختلف تاريخي و پيش از تاريخ ، مورد استفاده انسان بوده است .
بر اساس كاوشهاي باستان شناسي كه طي چند دهه اخير در تپه باستاني زيويه صورت گرفته است ، مي توان قدمت آن را به دوره ماننايي نسبت داد ، كه از آن به عنوان يكي از پايتختهاي آنها ، استفاده يم شد . بعد از ماننايي ها نيز مادها بين سده هاي 6 تا 8 ق. م ، از اين محل براي سكونت استفاده كردند . درباره سابقه تاريخي محدوده اصلي سقز نيز بايد مكانهايي همانند مسجد دو مناره مربوط به دوره صفويه را به عنوان معيارتاريخگذاري و پيشينه تاريخي در نظر بگيريم ، كه در كل مربوط به دوره افشاريه به بعدند .
موقعيت مسجد دو مناره
مسجد دو مناره سقز واقع در محله ميان قلعه سقز و در دامنه يگانه تپه تاريخي داخل شهر ؛ يعني نارين قلعه ، و در واقع در بافت قديم شهر ، در خيابان امام خميني و پشت حسينيه سقز ، قرار دارد . اين مسجد در محيطي آزاد ساخته شده ، و از هر طرف باز است . از طرف شمال به يك كوچه سه متري محدود به تپه قلعه قديم نارين قلعه و خيابان امام ، و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخانه راه دارد . در جهت غرب به يك گذرگاه چهار متري ، و از طرف شرق نيز به يك كوچه يك متري محدود است . اين مسجد در سال 1380 با شماره ثبتي 2600 ، جزء آثار ملي كشور به ثبت رسيد.
ارزش تاريخي مسجد
بناي مسجد طبق روايات محلي ، به زمان شيخ حسن مولان آباد ، از عرفاي حكيم رياضيدان مشهور عصر افشاريه ، بر مي گردد . هنگام عزيمت نادرشاه افشار به بغداد وي از منطقه سقز عبور كرد و طبق درخواست شيخ حسن مولان آباد براي ساخت مسجدي براي اهالي شهر سقز . نادرشاه دستور ساخت اين مسجد را در بافت قديم شهر سقز داد . در حال حاضر نيز برخي از اهالي منطقه به اين مسجد ، مسجد شيخ حسن مولان آباد مي گويند .
از نشانه ها و دلايل صحت اين مدعا ، اين است كه در اين سفر ،نادرشاه دو عصاي مرصع و يك سفره منقوش زيباي چرمي را نيز به شيخ حسن هديه مي دهد . اين وسايل در حال حاضر ، در قريه مولان آباد ، كه آرامگاه اين عارف عالي رتبه در آن قرار دارد . نگهداري مي شود . همچنين ، يك جلد كلام ا… مجيد خطي در مقبره شيخ حسن است ، و تاريخ آن به اواخر دوره افشاريه دلالت دارد . همچنين با توجه به كاشيكاريهاي اين مسجد كه بيشتر مربوط به اواخر افشاريه و اوايل زنديه است و خصوصيات آن دوران را دارد مي توان به طور قطع مطمئن شد كه بنا مربوط به دوره افشاريه است ، و در دورانهاي بعدي مرمت شده و تعميرات جزئي در آن صورت گرفته شده است .
شرح بناي مسجد
مسجد دو مناره سقز ، پلاني تقريبا مربع شكل دارد . در ساخت اين مسجد ، از مصالحي مانند : خشت خام ، ملات گل ، سنگهاي لاشه ، آجر و چوب استفاده شده است .
ورودي اصلي اين مسجد ، در ضلع غربي قرار گرفته است . اين در ورودي ، سر در آجري با بافت گره چيني آجر و كاشي زرد رنگ دارد ، كه معرف دوره زنديه است . بعد از در ورودي ، يك دالان ارتباطي براي رسيدن به شبستان مسجد قرار دارد . ابعاد اين دالان ارتباطي ، حدود 3 در 5/3 متر است ، كه از همين دالان به وسيله نه پله مي توان به پشت بام مسجد رسيد. پله هاي اين راه ارتباطي ، بدين صورت ساخته شده اند كه از چوبي جهت لبه پله استفاده نموده ، و براي ساخت پله ها پشت اين لبه چوبي را به وسيله سنگهاي لاشه ، خشت خام و اندودكاه گل پر كرده اند.
شبستان مسجد دقيقا در ضلع شرقي اين دالان قرار دارد ، كه از طرق درگاه جداگانه مي توان به آن را ه يافت . ابعاد اين شبستان ، حدود 10 در 12 متر است .. سقف اين شبستان با ارتفاع 2 متر و 80 سانتيمتر ـ همانند بيشتر مساجد آن محل ـ بر روي چهار ستون چوبي تقريبا مدور با سر ستونهاي چوبي مشكل ، تكيه داده است . پشت بام اين مسجد تا سال 1364 ،كاهگلي بود ؛ كه در آن سال با همت اهالي محله ، اندود كاهگل برداشته و پشت بام بنا آسفالت شد . قطر ستونهاي اين بنا در حدود 35 سانتيمتر است . كه بر روي پايه ستونهايي سنگي با همين قطر قرار دارند.
در ضلع جنوبي اين شبستان و قبل از هر چيزي ، محراب مسجد جلب توجه مي كند . اين محراب ، بافت قديم خود را كه همان طاق هلالي باشد ، حفظ كرده است . البته به دليل اينكه در سال 1378 همه مسجد گچكاري مجدد شد ، تغييراتي در تزيينات و مشخصه هاي آن به وجود آمد ؛ به طوري كه امروزه فقط محرابي هلالي مشاهده مي شود كه بر بالاي آن “ بسم ا…. الرحمن الرحيم ” با گچ ، قالب گيري شده است . در ضلع جنوبي شبستان علاوه بر محراب ، دو راه ارتباطي ديگر كه دقيقا شكل محراب را دارند ، براي راه يافتن به ايوان جلوي مسجد ، تعبيه شده است .
قطر ديوارهاي اين مسجد ،حدود يك متر و 70 سانتيمتر است ، كه در ضلع جنوبي و داخل محراب ، بوضوح مي توان آن را مشاهده كرد . راز استحكام و پايداري بنا از دوره افشاريه تاكنون ، بدون ترديد همين ضخامت و ستبري ديوارهاي آن است . در ضلع شرقي شبستان ، شش تاقچه با اندازه هاي متفاوت قرار گرفته است ، كه از ان براي نگهداري مصحفها و وسايل ديگر مربوط به مسجد استفاده مي شود .. در اين ضلع ، همچنين يك در ارتباطي به اتاق در ضلع شرقي مسجد كه براي انباري از آن استفاده مي شود ، تعبيه شده است .
در ضلع شمالي شبستان و در زمانهاي قبل ، سكويي وجود داشت كه احتمالا كاربرد آن براي اين بود كه بچه هايي كه در نماز يوميه شركت مي كردند ، بالاي آن نمازشان را به جا مي آوردند و مي توانستند امام جماعت مسجد را ببينند. اين سكو در حال حاضر وجود ندارد . در اين ضلع در سال 1379 ، شومينه اي ساختند كه بيشتر جنبه تزييني دارد . و از آن استفاده چنداني نمي شود در اين ضلع شبستان بجز اين شومينه ، ديگر هيچ گونه عنصر تزييني ، همانند تاقچه يا عناصر ديگر ، ديده نمي شود .
در ضلع غربي شبستان ، چهار تاقچه با اندازه هاي متفاوت ساخته شده اند ، كه همان كاربرد تاقچه هاي ضلع شرقي را دارند . تاقچه هايي كه از آنها نام برده شد ، به دليل متاخر بودن گچكاري مسجد ، مشخصه بارزي ندارند كه بتوان آن را بر شمرد . فقط ، تاقچه هايي اند معمولي با شكل تقريبا مستطيلي ، كه البته ديوارهاي اضلاع شبستان را از يكنواختي بيش از حد خارج كرده اند .
در ضلع غربي مسجد علاوه بر دالان ارتباطي به شبستان اصلي مسجد ، دو اتاق ديگر نيز وجود دارد كه در ادوار پيشين ، محل سكونت طلبه هاي ديني و محل درس خواندن آنان بود . در حال حاضر ، كاربري اين دو اتاق عوض شده ؛ به طوري كه يكي از اتاقها به وضو خانه تبديل شده ، و اتاق ديگر نيز خالي مانده است . راه ارتباطي به اين اتاقها ، از داخل شبستان است . از طريق اتاق اول ، مي توان به اتاق دوم راه يافت .
احتمالا ، از ايوان جلويي مسجد ، به عنوان مصلاي تابستاني استفاده مي شد . به دليل اينكه اين مسجد همانند اغلب خانه هاي اين منطقه بر سطحي شيبدار بنا شده است ، معماران اوليه آن براي اينكه بتوانند مسجد را بر روي سطحي مسطح بنا كنند .مجبور شدند در جلويي مسجد سكويي از سنگهايي لاشه با ارتفاعي در حدود 4 تا 5/4 متر بنا نمايند ، و سپس مسجد را بر روي اين سكوي سنگي بنا كنند . ايوان جلوي مسجد ، دقيقا بر روي اين سكوي سنگ چين ساخته شده است . ابعاد اين ايوان 80/4 در 16 متر مي باشد . كه با شبستان اصلي مسجد داراي بامي در يك سطح است . اين ايوان در ضلع غربي ، همانند خود مسجد ،در مجزايي دارد . بر بالاي اين در ورودي ، سر دري با بافت گره چيني آجر و كاشي هست ، كه در آن عبارت : “ علي مدد” نقش شده است . علاوه بر اين در ورودي را مي توان از طريق محراب و درهاي جانبي آن ؛ يعني از داخل شبستان مسجد ، به اين ايوان راه يافت در ضلع جنوبي اين ايوان ، شش ستون چوبي با سر ستونهايي دقيقا مشابه ستون و سر ستونهاي داخل شبستان تعبيه شده است . كه بار سنگين سقف ايوان را به دوش مي كشند .
كف اين ايوان ، تقريبا 50 سانتيمتر از كف شبستان اصلي مسجد پايين تر است . به همين دليل ، ستونهاي آن نيز در حدود نيم متر از ستونهاي داخلي شبستان بلندترند . نكته قابل توجه در اين ايوان ، اين است كه براي پوشاندن سقف آن ، از چوبهاي يك پارچه اي به طول تقريبي پنچ متر استفاده شده است . علاوه بر ستونهاي چوبي در اين قسمت ، نرده چوبي نيز با طرح ساده براي جلوگيري از پرت شدن افراد از ايوان به پايين مسجد ، تعبيه شده است . كل اين مجموعه ايوان ، جلوي مسجد نمايي بسيار ديدني و زيبا بخشيده است . همين بافت جلويي مسجد ، آن را در ميان مساجد منطقه كردستان و شايد هم ايران متمايز كرده است .
در ضلع شرقي ايوان ، مقبره يكي از امامان جماعت مسجد ، به نام سيد حكيم ، قرار دارد . مردم براي تبرك و زيارت ، هر روزه آنجا مي روند.
گلدسته هاي مسجد
موقعيت دو گلدسته بسيار زيباي اين مسجد ـ كه وجه تسميه مسجد نيز شده اند ـ بدين صورت اسست كه دو گلدسته در ضلع شرقي و غربي مسجد ، و دقيقا در موازات محراب مسجد قرار گرفته اند . هر دو گلدسته ، به صورتي بنا شده اند كه نيمي از آنها داخل ديوارهاي مسجد قرار دارد ، و نيمه ديگر آن نيز بيرون است.
براي ساخت مناره ها در پي ، از سنگ استفاده شده و براي بدنه ، كلا آجر و كاشيهاي معقلي رنگي به كار رفته است . اين گلدسته ها با استفاده از كاشيهاي معقلي و با نقوش زيباي هندسي ، تزيين شده اند . البته ، تزيينات كاشيكاري دو گلدسته ، متفاوت است . و در كل گلدسته ضلع غربي تزيينات بيشتري دارد.
براي ورود به داخل گلدسته ها ، از پشت بام و از طريق دريچه كوچكي كه با يك فرم در هر دو مناره تعبير شده است ، مي توان به داخل مناره ها راه يافت ، انتهاي مناره ها با شش ستون استوانه اي كوچك و با ارتفاع تقريبي يك متر ، به سقف مناره ها منتهي مي شود.
ارتفاع گلدسته ضلع غربي از سطح پشت بام ، حدود 5 متر و 30 سانتيمتر است ، و2 متر و 8- سانتيمتر قطر دارد ، كه با 11 پله ، مي توان به بالاي آن راه يافت . گلدسته ضلع شرقي نيز ارتفاعي حدود 5 متر و 80 سانتيمتر ، و قطري حدود 2 متر و 60 سانتيمتر دارد ، كه راه ارتباطي بر بالايي آن نيز از طريق 12 پله ممكن مي شود
گلدسته ضلع غربي ، 15 سانتيمتر به طرف كوچه غربي مسجد منحرف مي باشد. در ادوار پيشين مؤذن براي اذان گفتن به بالاي اين مناره ها مي رفت تا صدايش به گوش همه محله برسد . اما در حال حاضر ، اين رسم منسوخ شده است ، و مناره ها اين كاربرد خود را از دست داده اند .
حوضخانه مسجد
حوضخانه اين مسجد در منتهي اليه ضلع جنوبي مسجد و مجزا از آن ساخته شده است . از طريق 14 پله مرمرين سفيد كه در غرب مسجد ساخته شده اند ، مي توان به آن راه يافت . اين حوضخانه از نظر معماري ، اهميت فراواني دارد و همزمان با بناي اصلي مسجد ، ساخته شده است . پلان كلي ساختمان هشت متر است ، كه اضلاع چهارگانه ان در انتهاي ديوارها ، به وسيله چهار فيلپوش متوسط ،به سقفي گنبدي با قطر تقريبي 5 متر منتهي مي شود.
براي روشنايي داخل نيز در اطراف گنبد ، روزنه هاي مدوري تعبيه شده است . كه براحتي روشنايي داخل حوضخانه را تامين مي كند . در ساخت اين بنا نيز همانند مسجد در پي ، از سنگ و براي بدنه ، از آجر استفاده شده است . كف اين حوضخانه ، سنگ فرش زيبايي دارد . در چهار طرف حوض نيز چند عدد سنگ خاراي ميان تهي براي نشستن كساني كه وضو مي گيرند ،گذاشته شده است .
شبكه آبرساني حوض و آبريزگاهها در قديم ، بدين صورت بود كه آن كاريز به وسيله جوييهاي سنگي ، به داخل حوض سرازير مي شد . اين آب از داخل حوض نيز دوباره به وسيله جوييهاي سنگي ، به ترتيب از آبريزگاهها عبور مي كرد و در انتها ، به بيرون محوطه آبريزگاهها و حوضخانه سرازير مي شد . اين شبكه در حال حاضر ، آبريزگاهها را شامل نمي شود . فقط حوضخانه از آب بسيار گوارا و روشن كاريز تغذيه مي كند ، و در آبريزگاهها از آب شهري استفاده مي شود .
بنابر اظهارات معتمدان محل ، در كنار اين حوض ، در اتاق مجزا حوض ديگري نيز وجود داشت كه براي غسل كردن نمازگزاران و تطهير اموات ، از آن استفاده مي شد . اين حوض بعدها براي گسترش آبريزگاهها ، از بين رفت . در گوشه هاي ديوار اين حوضخانه ، به تناوب هر شش رديف آجر ، تيكه هاي چوب دقيقا به ضخامت آجرها كار گذاشته شده تا فشار ديوارها را مهار كند و از ترك خوردن ديوارها جلوگيري شود .
عناصر تزييني
عناصر تزييني به كار رفته در داخل اين مسجد ، همان تاقچه هاي گچكاري شده ، شومينه ضلع شمالي ، شبستان و سرستونهاي چوبي به كار رفته در مسجد است . ديوارهاي بيروني مسجد ، با استفاده از طاقنما هاي آجري تزيين شده است . در هر طاقنما ، مقدار زيادي شمسه كلوك معقلي ، به طور ساده يا چهار لنگه با تركيب زيبايي به كار رفته است . از ديگر عناصر تزييني ، سرو معقلي مي باشد كه همه اين عناصر تزييني . بر روي زمينه آجري با بافت ساده يا حصيري نقش شده است . كاشيهاي معقلي كه براي تزيين به كار رفته اند . شامل چهار رنگ : سفيد ، آبي ، زرد و سياه است.
كاربري بنا
درباره کاربري بنا و نوع بهره برداري از آن ، بايد ذكر كرد كه از اين مسجد از ابتداي ساخت ، به عنوان پايگاه مذهبي و اجراي فرييضه پنجگانه نماز جماعت استفاده مي شده است . همچنين ، طلبه هاي علوم ديني نيز براي طلب علم ، پيش ماموستا و روحاني اين مسجد مي آيند و مدارج علوم ديني را كسب مي كنند . همچنين ، از طرف سازمان ميراث فرهنگي استان كردستان پيشنهاد شده است كه از اين مسجد در آينده ، به عنوان كتابخانه ديني و مذهبي نيز استفاده شود.
غار كرفتو در فاصله 75 كيلومتري شمال شرق سقز قرار دارد ، كه از يك صخره طبيعي تشكيل شده است . در آن ، اتاقها و دهليزهايي وجود دارد كه نيمي از انها دست ساز ، و نيم ديگر طبيعي اند .
با توجه به مطالعات و كاوشهايي كه در اين محوطه انجام شده است . مي توان آن را به دوره نوسنگي نسبت داد . همچنين كتيبه يوناني كه در سر در ورودي يكي از اتاقهاي طبقه سوم اين غار وجود دارد و غار را به عنوان محل سكونت هركول معرفي مي كند و نيز نقشهايي كه اغلب مي توان آنها را به دوره اشكاني نسبت داد ، به اين نكته دلالت دارند كه اين غار در ادوار مختلف تاريخي و پيش از تاريخ ، مورد استفاده انسان بوده است .
بر اساس كاوشهاي باستان شناسي كه طي چند دهه اخير در تپه باستاني زيويه صورت گرفته است ، مي توان قدمت آن را به دوره ماننايي نسبت داد ، كه از آن به عنوان يكي از پايتختهاي آنها ، استفاده يم شد . بعد از ماننايي ها نيز مادها بين سده هاي 6 تا 8 ق. م ، از اين محل براي سكونت استفاده كردند . درباره سابقه تاريخي محدوده اصلي سقز نيز بايد مكانهايي همانند مسجد دو مناره مربوط به دوره صفويه را به عنوان معيارتاريخگذاري و پيشينه تاريخي در نظر بگيريم ، كه در كل مربوط به دوره افشاريه به بعدند .
موقعيت مسجد دو مناره
مسجد دو مناره سقز واقع در محله ميان قلعه سقز و در دامنه يگانه تپه تاريخي داخل شهر ؛ يعني نارين قلعه ، و در واقع در بافت قديم شهر ، در خيابان امام خميني و پشت حسينيه سقز ، قرار دارد . اين مسجد در محيطي آزاد ساخته شده ، و از هر طرف باز است . از طرف شمال به يك كوچه سه متري محدود به تپه قلعه قديم نارين قلعه و خيابان امام ، و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخانه راه دارد . در جهت غرب به يك گذرگاه چهار متري ، و از طرف شرق نيز به يك كوچه يك متري محدود است . اين مسجد در سال 1380 با شماره ثبتي 2600 ، جزء آثار ملي كشور به ثبت رسيد.
ارزش تاريخي مسجد
بناي مسجد طبق روايات محلي ، به زمان شيخ حسن مولان آباد ، از عرفاي حكيم رياضيدان مشهور عصر افشاريه ، بر مي گردد . هنگام عزيمت نادرشاه افشار به بغداد وي از منطقه سقز عبور كرد و طبق درخواست شيخ حسن مولان آباد براي ساخت مسجدي براي اهالي شهر سقز . نادرشاه دستور ساخت اين مسجد را در بافت قديم شهر سقز داد . در حال حاضر نيز برخي از اهالي منطقه به اين مسجد ، مسجد شيخ حسن مولان آباد مي گويند .
از نشانه ها و دلايل صحت اين مدعا ، اين است كه در اين سفر ،نادرشاه دو عصاي مرصع و يك سفره منقوش زيباي چرمي را نيز به شيخ حسن هديه مي دهد . اين وسايل در حال حاضر ، در قريه مولان آباد ، كه آرامگاه اين عارف عالي رتبه در آن قرار دارد . نگهداري مي شود . همچنين ، يك جلد كلام ا… مجيد خطي در مقبره شيخ حسن است ، و تاريخ آن به اواخر دوره افشاريه دلالت دارد . همچنين با توجه به كاشيكاريهاي اين مسجد كه بيشتر مربوط به اواخر افشاريه و اوايل زنديه است و خصوصيات آن دوران را دارد مي توان به طور قطع مطمئن شد كه بنا مربوط به دوره افشاريه است ، و در دورانهاي بعدي مرمت شده و تعميرات جزئي در آن صورت گرفته شده است .
شرح بناي مسجد
مسجد دو مناره سقز ، پلاني تقريبا مربع شكل دارد . در ساخت اين مسجد ، از مصالحي مانند : خشت خام ، ملات گل ، سنگهاي لاشه ، آجر و چوب استفاده شده است .
ورودي اصلي اين مسجد ، در ضلع غربي قرار گرفته است . اين در ورودي ، سر در آجري با بافت گره چيني آجر و كاشي زرد رنگ دارد ، كه معرف دوره زنديه است . بعد از در ورودي ، يك دالان ارتباطي براي رسيدن به شبستان مسجد قرار دارد . ابعاد اين دالان ارتباطي ، حدود 3 در 5/3 متر است ، كه از همين دالان به وسيله نه پله مي توان به پشت بام مسجد رسيد. پله هاي اين راه ارتباطي ، بدين صورت ساخته شده اند كه از چوبي جهت لبه پله استفاده نموده ، و براي ساخت پله ها پشت اين لبه چوبي را به وسيله سنگهاي لاشه ، خشت خام و اندودكاه گل پر كرده اند.
شبستان مسجد دقيقا در ضلع شرقي اين دالان قرار دارد ، كه از طرق درگاه جداگانه مي توان به آن را ه يافت . ابعاد اين شبستان ، حدود 10 در 12 متر است .. سقف اين شبستان با ارتفاع 2 متر و 80 سانتيمتر ـ همانند بيشتر مساجد آن محل ـ بر روي چهار ستون چوبي تقريبا مدور با سر ستونهاي چوبي مشكل ، تكيه داده است . پشت بام اين مسجد تا سال 1364 ،كاهگلي بود ؛ كه در آن سال با همت اهالي محله ، اندود كاهگل برداشته و پشت بام بنا آسفالت شد . قطر ستونهاي اين بنا در حدود 35 سانتيمتر است . كه بر روي پايه ستونهايي سنگي با همين قطر قرار دارند.
در ضلع جنوبي اين شبستان و قبل از هر چيزي ، محراب مسجد جلب توجه مي كند . اين محراب ، بافت قديم خود را كه همان طاق هلالي باشد ، حفظ كرده است . البته به دليل اينكه در سال 1378 همه مسجد گچكاري مجدد شد ، تغييراتي در تزيينات و مشخصه هاي آن به وجود آمد ؛ به طوري كه امروزه فقط محرابي هلالي مشاهده مي شود كه بر بالاي آن “ بسم ا…. الرحمن الرحيم ” با گچ ، قالب گيري شده است . در ضلع جنوبي شبستان علاوه بر محراب ، دو راه ارتباطي ديگر كه دقيقا شكل محراب را دارند ، براي راه يافتن به ايوان جلوي مسجد ، تعبيه شده است .
قطر ديوارهاي اين مسجد ،حدود يك متر و 70 سانتيمتر است ، كه در ضلع جنوبي و داخل محراب ، بوضوح مي توان آن را مشاهده كرد . راز استحكام و پايداري بنا از دوره افشاريه تاكنون ، بدون ترديد همين ضخامت و ستبري ديوارهاي آن است . در ضلع شرقي شبستان ، شش تاقچه با اندازه هاي متفاوت قرار گرفته است ، كه از ان براي نگهداري مصحفها و وسايل ديگر مربوط به مسجد استفاده مي شود .. در اين ضلع ، همچنين يك در ارتباطي به اتاق در ضلع شرقي مسجد كه براي انباري از آن استفاده مي شود ، تعبيه شده است .
در ضلع شمالي شبستان و در زمانهاي قبل ، سكويي وجود داشت كه احتمالا كاربرد آن براي اين بود كه بچه هايي كه در نماز يوميه شركت مي كردند ، بالاي آن نمازشان را به جا مي آوردند و مي توانستند امام جماعت مسجد را ببينند. اين سكو در حال حاضر وجود ندارد . در اين ضلع در سال 1379 ، شومينه اي ساختند كه بيشتر جنبه تزييني دارد . و از آن استفاده چنداني نمي شود در اين ضلع شبستان بجز اين شومينه ، ديگر هيچ گونه عنصر تزييني ، همانند تاقچه يا عناصر ديگر ، ديده نمي شود .
در ضلع غربي شبستان ، چهار تاقچه با اندازه هاي متفاوت ساخته شده اند ، كه همان كاربرد تاقچه هاي ضلع شرقي را دارند . تاقچه هايي كه از آنها نام برده شد ، به دليل متاخر بودن گچكاري مسجد ، مشخصه بارزي ندارند كه بتوان آن را بر شمرد . فقط ، تاقچه هايي اند معمولي با شكل تقريبا مستطيلي ، كه البته ديوارهاي اضلاع شبستان را از يكنواختي بيش از حد خارج كرده اند .
در ضلع غربي مسجد علاوه بر دالان ارتباطي به شبستان اصلي مسجد ، دو اتاق ديگر نيز وجود دارد كه در ادوار پيشين ، محل سكونت طلبه هاي ديني و محل درس خواندن آنان بود . در حال حاضر ، كاربري اين دو اتاق عوض شده ؛ به طوري كه يكي از اتاقها به وضو خانه تبديل شده ، و اتاق ديگر نيز خالي مانده است . راه ارتباطي به اين اتاقها ، از داخل شبستان است . از طريق اتاق اول ، مي توان به اتاق دوم راه يافت .
احتمالا ، از ايوان جلويي مسجد ، به عنوان مصلاي تابستاني استفاده مي شد . به دليل اينكه اين مسجد همانند اغلب خانه هاي اين منطقه بر سطحي شيبدار بنا شده است ، معماران اوليه آن براي اينكه بتوانند مسجد را بر روي سطحي مسطح بنا كنند .مجبور شدند در جلويي مسجد سكويي از سنگهايي لاشه با ارتفاعي در حدود 4 تا 5/4 متر بنا نمايند ، و سپس مسجد را بر روي اين سكوي سنگي بنا كنند . ايوان جلوي مسجد ، دقيقا بر روي اين سكوي سنگ چين ساخته شده است . ابعاد اين ايوان 80/4 در 16 متر مي باشد . كه با شبستان اصلي مسجد داراي بامي در يك سطح است . اين ايوان در ضلع غربي ، همانند خود مسجد ،در مجزايي دارد . بر بالاي اين در ورودي ، سر دري با بافت گره چيني آجر و كاشي هست ، كه در آن عبارت : “ علي مدد” نقش شده است . علاوه بر اين در ورودي را مي توان از طريق محراب و درهاي جانبي آن ؛ يعني از داخل شبستان مسجد ، به اين ايوان راه يافت در ضلع جنوبي اين ايوان ، شش ستون چوبي با سر ستونهايي دقيقا مشابه ستون و سر ستونهاي داخل شبستان تعبيه شده است . كه بار سنگين سقف ايوان را به دوش مي كشند .
كف اين ايوان ، تقريبا 50 سانتيمتر از كف شبستان اصلي مسجد پايين تر است . به همين دليل ، ستونهاي آن نيز در حدود نيم متر از ستونهاي داخلي شبستان بلندترند . نكته قابل توجه در اين ايوان ، اين است كه براي پوشاندن سقف آن ، از چوبهاي يك پارچه اي به طول تقريبي پنچ متر استفاده شده است . علاوه بر ستونهاي چوبي در اين قسمت ، نرده چوبي نيز با طرح ساده براي جلوگيري از پرت شدن افراد از ايوان به پايين مسجد ، تعبيه شده است . كل اين مجموعه ايوان ، جلوي مسجد نمايي بسيار ديدني و زيبا بخشيده است . همين بافت جلويي مسجد ، آن را در ميان مساجد منطقه كردستان و شايد هم ايران متمايز كرده است .
در ضلع شرقي ايوان ، مقبره يكي از امامان جماعت مسجد ، به نام سيد حكيم ، قرار دارد . مردم براي تبرك و زيارت ، هر روزه آنجا مي روند.
گلدسته هاي مسجد
موقعيت دو گلدسته بسيار زيباي اين مسجد ـ كه وجه تسميه مسجد نيز شده اند ـ بدين صورت اسست كه دو گلدسته در ضلع شرقي و غربي مسجد ، و دقيقا در موازات محراب مسجد قرار گرفته اند . هر دو گلدسته ، به صورتي بنا شده اند كه نيمي از آنها داخل ديوارهاي مسجد قرار دارد ، و نيمه ديگر آن نيز بيرون است.
براي ساخت مناره ها در پي ، از سنگ استفاده شده و براي بدنه ، كلا آجر و كاشيهاي معقلي رنگي به كار رفته است . اين گلدسته ها با استفاده از كاشيهاي معقلي و با نقوش زيباي هندسي ، تزيين شده اند . البته ، تزيينات كاشيكاري دو گلدسته ، متفاوت است . و در كل گلدسته ضلع غربي تزيينات بيشتري دارد.
براي ورود به داخل گلدسته ها ، از پشت بام و از طريق دريچه كوچكي كه با يك فرم در هر دو مناره تعبير شده است ، مي توان به داخل مناره ها راه يافت ، انتهاي مناره ها با شش ستون استوانه اي كوچك و با ارتفاع تقريبي يك متر ، به سقف مناره ها منتهي مي شود.
ارتفاع گلدسته ضلع غربي از سطح پشت بام ، حدود 5 متر و 30 سانتيمتر است ، و2 متر و 8- سانتيمتر قطر دارد ، كه با 11 پله ، مي توان به بالاي آن راه يافت . گلدسته ضلع شرقي نيز ارتفاعي حدود 5 متر و 80 سانتيمتر ، و قطري حدود 2 متر و 60 سانتيمتر دارد ، كه راه ارتباطي بر بالايي آن نيز از طريق 12 پله ممكن مي شود
گلدسته ضلع غربي ، 15 سانتيمتر به طرف كوچه غربي مسجد منحرف مي باشد. در ادوار پيشين مؤذن براي اذان گفتن به بالاي اين مناره ها مي رفت تا صدايش به گوش همه محله برسد . اما در حال حاضر ، اين رسم منسوخ شده است ، و مناره ها اين كاربرد خود را از دست داده اند .
حوضخانه مسجد
حوضخانه اين مسجد در منتهي اليه ضلع جنوبي مسجد و مجزا از آن ساخته شده است . از طريق 14 پله مرمرين سفيد كه در غرب مسجد ساخته شده اند ، مي توان به آن راه يافت . اين حوضخانه از نظر معماري ، اهميت فراواني دارد و همزمان با بناي اصلي مسجد ، ساخته شده است . پلان كلي ساختمان هشت متر است ، كه اضلاع چهارگانه ان در انتهاي ديوارها ، به وسيله چهار فيلپوش متوسط ،به سقفي گنبدي با قطر تقريبي 5 متر منتهي مي شود.
براي روشنايي داخل نيز در اطراف گنبد ، روزنه هاي مدوري تعبيه شده است . كه براحتي روشنايي داخل حوضخانه را تامين مي كند . در ساخت اين بنا نيز همانند مسجد در پي ، از سنگ و براي بدنه ، از آجر استفاده شده است . كف اين حوضخانه ، سنگ فرش زيبايي دارد . در چهار طرف حوض نيز چند عدد سنگ خاراي ميان تهي براي نشستن كساني كه وضو مي گيرند ،گذاشته شده است .
شبكه آبرساني حوض و آبريزگاهها در قديم ، بدين صورت بود كه آن كاريز به وسيله جوييهاي سنگي ، به داخل حوض سرازير مي شد . اين آب از داخل حوض نيز دوباره به وسيله جوييهاي سنگي ، به ترتيب از آبريزگاهها عبور مي كرد و در انتها ، به بيرون محوطه آبريزگاهها و حوضخانه سرازير مي شد . اين شبكه در حال حاضر ، آبريزگاهها را شامل نمي شود . فقط حوضخانه از آب بسيار گوارا و روشن كاريز تغذيه مي كند ، و در آبريزگاهها از آب شهري استفاده مي شود .
بنابر اظهارات معتمدان محل ، در كنار اين حوض ، در اتاق مجزا حوض ديگري نيز وجود داشت كه براي غسل كردن نمازگزاران و تطهير اموات ، از آن استفاده مي شد . اين حوض بعدها براي گسترش آبريزگاهها ، از بين رفت . در گوشه هاي ديوار اين حوضخانه ، به تناوب هر شش رديف آجر ، تيكه هاي چوب دقيقا به ضخامت آجرها كار گذاشته شده تا فشار ديوارها را مهار كند و از ترك خوردن ديوارها جلوگيري شود .
عناصر تزييني
عناصر تزييني به كار رفته در داخل اين مسجد ، همان تاقچه هاي گچكاري شده ، شومينه ضلع شمالي ، شبستان و سرستونهاي چوبي به كار رفته در مسجد است . ديوارهاي بيروني مسجد ، با استفاده از طاقنما هاي آجري تزيين شده است . در هر طاقنما ، مقدار زيادي شمسه كلوك معقلي ، به طور ساده يا چهار لنگه با تركيب زيبايي به كار رفته است . از ديگر عناصر تزييني ، سرو معقلي مي باشد كه همه اين عناصر تزييني . بر روي زمينه آجري با بافت ساده يا حصيري نقش شده است . كاشيهاي معقلي كه براي تزيين به كار رفته اند . شامل چهار رنگ : سفيد ، آبي ، زرد و سياه است.
كاربري بنا
درباره کاربري بنا و نوع بهره برداري از آن ، بايد ذكر كرد كه از اين مسجد از ابتداي ساخت ، به عنوان پايگاه مذهبي و اجراي فرييضه پنجگانه نماز جماعت استفاده مي شده است . همچنين ، طلبه هاي علوم ديني نيز براي طلب علم ، پيش ماموستا و روحاني اين مسجد مي آيند و مدارج علوم ديني را كسب مي كنند . همچنين ، از طرف سازمان ميراث فرهنگي استان كردستان پيشنهاد شده است كه از اين مسجد در آينده ، به عنوان كتابخانه ديني و مذهبي نيز استفاده شود.