فیلسوفان اخلاق ما، چقدر در جامعه اثر گذارند
زمانی که از نسبت «دین» و «اخلاق» صحبت می کنیم باید قدری هم شهامت داشته باشیم و به مظلوم واقع شدن اخلاق اعتراف کنیم. اگر کسی مقید به اخلاق باشد چه دیندار و چه بی دین آزادمند است ولی بسیاری از دینداران هستند که برای اخلاق مرتبه ای دوم قائل هستند و این نگرشی است که در فرهنگ، ادبیات و فلسفه ما حضوری پررنگ دارد. سوال من از فیلسوفان کشورم این است که چگونه است فیلسوف غربی در جامعه خود اثر می گذارد اما فیلسوف ما در جامعه اش اثرگذار نیست؟ به عبارتی، چرا با خواندن کتاب های فیلسوفان اخلاق، کسی اخلاقی نمی شود؟
اخلاق دروغگویی
درباره «اخلاق دروغگویی» همواره از کانت شنیده و گفته شده است که اگر در جایی بودید، فردی متواری به شما پناه آورد و پلیس پرسید که آیا شخص فراری اکنون در منزل شما است؟ شما باید حقیقت را گفته و پاسخ مثبت دهید. چرا که به عقیده کانت در چنین شرایطی نباید دروغ گفت: دلیل نخست این که اگر حقیقت را بگوییم، پلیس نیز حقیقت را می گوید، در نتیجه قانون هم به درستی اجرا می شود و دادگاهی هم که برگزار می شود دادگاه حقیقت مداری خواهد بود. در قابوسنامه نیز حکایتی در این زمینه آمده است:
«چنین گویند که روزی به کوهستان عیاران به هم نشسته بودند. مردی از در اندر آمد و سلام کرد و گفت: من رسولم، از نزدیک عیاران مرو و شما را سلام همی کنند و همی گویند که: سه مساله ما را بشنوید؛ اگرجواب دهید، ما راضی می شویم به کهتری شما؛ و اگر جواب صواب ندهید، اقرار دهید به مهتری ما.
گفتند: بگوی.
گفت: اگر عیاری به راه گذری نشسته باشد، مردی بر وی بگذرد و زمانی بود مردی با شمشیر از پس وی همی رود به قصد کشتن وی، از این عیار بپرسد که فلان کس برگذشت؟ این عیار را چه جواب باید داد؟ اگر گوید که نگذشت، دروغ گفته باشد؛ و اگر گوید که گذشت، غمز کرده باشد. و این هر دو در عیارپیشگی نیست.
عیاران قهستان چون این مساله را بشنیدند، هر یک به دیگری نگریستند. مردی در آن میان بود به نام فضل همدانی، گفت: من جواب دهم.
گفتند: رواست.
گفت: جواب آن عیار آن بود که از آن جایی که نشسته بود، یک قدم فراتر نشیند و گوید: تا من ایدر نشسته ام، کسی ایدر نگذشت؛ تا راست گفته باشد».
متاسفانه امروز در برخی از لایه های جامعه ما دروغ به این شکل بسیار رواج دارد. چنین اخلاق ناپسندی از ریشه های فرهنگی ما نشات می گیرد و باید این ریشه ها را واکاوی کنیم.
دروغ مصلحت آمیز
کانت خطاب به انسان می گوید: که ای انسان قدر خود را بشناس؛ اگر قدر خود را نشناسی در حقیقت خود را هم نشناخته ای!
قدرشناسی چیست و چگونه می توان «قدر» را شناخت؟ در اینجاست که کانت مطرح می کند دروغ، مطلقاً غیراخلاقی است؛ حتی به صورت مصلحت آمیز. در جایی که دروغ بی ضرر هم باشد باز بی تقصیر و فارغ از گناه نیست؛ چرا که نبض آشکار تکلیف انسان نسبت به خود او است؛ انسانی که دروغ می گوید اولین توهین را به خود کرده و قدر خود را نشناخته است. امروز در جامعه، شاهد بروز «فرهنگ ریا» هستیم. از نظر کانت که فیلسوفی غربی و تاثیرگذار در حوزه اخلاق است، مساله «ریا» توهین انسان به خود او است. کانت می گوید که اگر ما در مخمصه و مشکلات گیر کردیم و حتی در شرایطی که هیچ راه گریزی نداشتیم، آیا باید دروغ بگوییم؟! که پاسخ او به این سوال منفی است؛ زیرا ما به عنوان یک انسان به منش و انسانیت خود توهین نخواهیم کرد.
براساس گفته کانت، انسان باید در همه موارد از جمله در گفتار، خالص و صادق باشد و نباید ذره ای از اغفال و فریب در وجود او دیده شود.
ریا و تظاهر
گاهی در برخی از جوامع حق هایی از انسان گرفته می شود که بعدها می بینیم اصلاً این حقی نبوده که بخواهد گرفته شود! یا این که در مخمصه ای قرار می گیریم که وادار به تظاهر و ریا می شویم. برای پر کردن چنین خلایی نیاز به کتاب هایی داریم که از بین برنده بداخلاقی های ما در جامعه باشند.
دکتر رضا داوری اردکانی که اخیراً کتاب «اخلاق در عصر مدرن» را نگاشته پیشنهاد می کند که اخلاق باید به سمت انسان شناسی سوق داده شود و این بدان معناست که «انسان شناسی می تواند چیستی انسان را روشن سازد.»
داوری در این کتاب به گفته کانت اشاره می کند و می نویسد: طوری رفتار کن که انسانیت در شخص خودت یا در دیگران، «غایت رفتار» باشد نه «وسیله»؛کانت انسان را «حیوانی اخلاقی» می شمارد نه «حیوان ناطق». به باور کانت اگر اخلاق نباشد انسان، حیوانی بیش نیست. انسان به دلیل سعادتمند شدنش نیست که اخلاق مدار است.
کانت در کتاب «دین در قلمرو عقل» می گوید که تو انسان باش، تو اخلاقی باش؛ در روز قیامت آن خدایی که منشا اخلاق و کمال است به خاطر اخلاقی بودنت تو را مواخذه نخواهد کرد؛ و تو هم پشیمان نخواهی شد از این که در این دنیا اخلاقی زندگی کرده ای.
در نظر کانت، دین دو نوع است: یکی «دین طلب رحمت» و دیگری «دین زندگی». در بخش نخست، انسان بنده خداست و از خدا اطاعت می کند؛ اما در بخش دوم، دین از انسان، انسانی بهتر می سازد که این ترجیح داده می شود به دینی که طلب رحمت باشد.
٭ مکتوب حاضر متن تلخیص و ویرایش شده «ایران» از سخنرانی دکتر شهین اعوانی، استاد فلسفه اخلاق و عضو هیات علمی موسسه حکمت و فلسفه ایران است که در نشست نقد و بررسی کتاب «اخلاق در عصر مدرن» تالیف دکتر رضا داوری اردکانی در مرکز شهر کتاب در ۱۲ شهریور ماه ارائه شد.
نویسنده: دکتر شهین اعوانی
منبع: روزنامه ایران
زمانی که از نسبت «دین» و «اخلاق» صحبت می کنیم باید قدری هم شهامت داشته باشیم و به مظلوم واقع شدن اخلاق اعتراف کنیم. اگر کسی مقید به اخلاق باشد چه دیندار و چه بی دین آزادمند است ولی بسیاری از دینداران هستند که برای اخلاق مرتبه ای دوم قائل هستند و این نگرشی است که در فرهنگ، ادبیات و فلسفه ما حضوری پررنگ دارد. سوال من از فیلسوفان کشورم این است که چگونه است فیلسوف غربی در جامعه خود اثر می گذارد اما فیلسوف ما در جامعه اش اثرگذار نیست؟ به عبارتی، چرا با خواندن کتاب های فیلسوفان اخلاق، کسی اخلاقی نمی شود؟
اخلاق دروغگویی
درباره «اخلاق دروغگویی» همواره از کانت شنیده و گفته شده است که اگر در جایی بودید، فردی متواری به شما پناه آورد و پلیس پرسید که آیا شخص فراری اکنون در منزل شما است؟ شما باید حقیقت را گفته و پاسخ مثبت دهید. چرا که به عقیده کانت در چنین شرایطی نباید دروغ گفت: دلیل نخست این که اگر حقیقت را بگوییم، پلیس نیز حقیقت را می گوید، در نتیجه قانون هم به درستی اجرا می شود و دادگاهی هم که برگزار می شود دادگاه حقیقت مداری خواهد بود. در قابوسنامه نیز حکایتی در این زمینه آمده است:
«چنین گویند که روزی به کوهستان عیاران به هم نشسته بودند. مردی از در اندر آمد و سلام کرد و گفت: من رسولم، از نزدیک عیاران مرو و شما را سلام همی کنند و همی گویند که: سه مساله ما را بشنوید؛ اگرجواب دهید، ما راضی می شویم به کهتری شما؛ و اگر جواب صواب ندهید، اقرار دهید به مهتری ما.
گفتند: بگوی.
گفت: اگر عیاری به راه گذری نشسته باشد، مردی بر وی بگذرد و زمانی بود مردی با شمشیر از پس وی همی رود به قصد کشتن وی، از این عیار بپرسد که فلان کس برگذشت؟ این عیار را چه جواب باید داد؟ اگر گوید که نگذشت، دروغ گفته باشد؛ و اگر گوید که گذشت، غمز کرده باشد. و این هر دو در عیارپیشگی نیست.
عیاران قهستان چون این مساله را بشنیدند، هر یک به دیگری نگریستند. مردی در آن میان بود به نام فضل همدانی، گفت: من جواب دهم.
گفتند: رواست.
گفت: جواب آن عیار آن بود که از آن جایی که نشسته بود، یک قدم فراتر نشیند و گوید: تا من ایدر نشسته ام، کسی ایدر نگذشت؛ تا راست گفته باشد».
متاسفانه امروز در برخی از لایه های جامعه ما دروغ به این شکل بسیار رواج دارد. چنین اخلاق ناپسندی از ریشه های فرهنگی ما نشات می گیرد و باید این ریشه ها را واکاوی کنیم.
دروغ مصلحت آمیز
کانت خطاب به انسان می گوید: که ای انسان قدر خود را بشناس؛ اگر قدر خود را نشناسی در حقیقت خود را هم نشناخته ای!
قدرشناسی چیست و چگونه می توان «قدر» را شناخت؟ در اینجاست که کانت مطرح می کند دروغ، مطلقاً غیراخلاقی است؛ حتی به صورت مصلحت آمیز. در جایی که دروغ بی ضرر هم باشد باز بی تقصیر و فارغ از گناه نیست؛ چرا که نبض آشکار تکلیف انسان نسبت به خود او است؛ انسانی که دروغ می گوید اولین توهین را به خود کرده و قدر خود را نشناخته است. امروز در جامعه، شاهد بروز «فرهنگ ریا» هستیم. از نظر کانت که فیلسوفی غربی و تاثیرگذار در حوزه اخلاق است، مساله «ریا» توهین انسان به خود او است. کانت می گوید که اگر ما در مخمصه و مشکلات گیر کردیم و حتی در شرایطی که هیچ راه گریزی نداشتیم، آیا باید دروغ بگوییم؟! که پاسخ او به این سوال منفی است؛ زیرا ما به عنوان یک انسان به منش و انسانیت خود توهین نخواهیم کرد.
براساس گفته کانت، انسان باید در همه موارد از جمله در گفتار، خالص و صادق باشد و نباید ذره ای از اغفال و فریب در وجود او دیده شود.
ریا و تظاهر
گاهی در برخی از جوامع حق هایی از انسان گرفته می شود که بعدها می بینیم اصلاً این حقی نبوده که بخواهد گرفته شود! یا این که در مخمصه ای قرار می گیریم که وادار به تظاهر و ریا می شویم. برای پر کردن چنین خلایی نیاز به کتاب هایی داریم که از بین برنده بداخلاقی های ما در جامعه باشند.
دکتر رضا داوری اردکانی که اخیراً کتاب «اخلاق در عصر مدرن» را نگاشته پیشنهاد می کند که اخلاق باید به سمت انسان شناسی سوق داده شود و این بدان معناست که «انسان شناسی می تواند چیستی انسان را روشن سازد.»
داوری در این کتاب به گفته کانت اشاره می کند و می نویسد: طوری رفتار کن که انسانیت در شخص خودت یا در دیگران، «غایت رفتار» باشد نه «وسیله»؛کانت انسان را «حیوانی اخلاقی» می شمارد نه «حیوان ناطق». به باور کانت اگر اخلاق نباشد انسان، حیوانی بیش نیست. انسان به دلیل سعادتمند شدنش نیست که اخلاق مدار است.
کانت در کتاب «دین در قلمرو عقل» می گوید که تو انسان باش، تو اخلاقی باش؛ در روز قیامت آن خدایی که منشا اخلاق و کمال است به خاطر اخلاقی بودنت تو را مواخذه نخواهد کرد؛ و تو هم پشیمان نخواهی شد از این که در این دنیا اخلاقی زندگی کرده ای.
در نظر کانت، دین دو نوع است: یکی «دین طلب رحمت» و دیگری «دین زندگی». در بخش نخست، انسان بنده خداست و از خدا اطاعت می کند؛ اما در بخش دوم، دین از انسان، انسانی بهتر می سازد که این ترجیح داده می شود به دینی که طلب رحمت باشد.
٭ مکتوب حاضر متن تلخیص و ویرایش شده «ایران» از سخنرانی دکتر شهین اعوانی، استاد فلسفه اخلاق و عضو هیات علمی موسسه حکمت و فلسفه ایران است که در نشست نقد و بررسی کتاب «اخلاق در عصر مدرن» تالیف دکتر رضا داوری اردکانی در مرکز شهر کتاب در ۱۲ شهریور ماه ارائه شد.
نویسنده: دکتر شهین اعوانی
منبع: روزنامه ایران