B a R a N
مدير ارشد تالار
مکتب هرات یکی از سبک‌های نقاشی ایرانی است که در دوره تیموریان و در زمان زمامداری شاهرخ در هرات پایه‌گذاری شد. این سبک در دوره سلطان حسین بایقرا پیشرفت زیادی می‌کند، اما در سال 1507 میلادی با حملهء ازبک‌ها رشدش متوقف می‌شود.
مکتب هرات بعدها با کمک نقاشان بسیاری چون آقا رضا جهانگیری که به دربار جهانگیر شاه در هند رفته بودند تاثیر زیادی بر روی نقاشی هندی گذاشت.
این مكتب به دلیل سابقه طولانی كه در نقاشی ما دارد، می تواند پلی برای ارتباط میان نقاشی كهن و معاصر كشور باشد.
در توصیف این گرایش هنری باید گفت كه این سبك هنری نقاشی كتب، نگارگری، تذهیب و مرقع‌سازی را به درجه كمال خود رساند كه به دلیل اجتماع بزرگترین هنرمندان آن زمان در شهر 'هرات' به این نام شهرت یافت.
همانطور که گفته شد، مروجین اصلی این سبك هنری چند تن از اسلاف تیمور به نام های 'بایسنغر'، 'شاهرخ' و 'سلطان حسین بایقرا' بودند كه به آن مكتب تیموری و یا مكتب سمرقند نیز می گویند . پس از دوره مغول ، دوره جدیدی در هنر و صنعت ایران پدید آمد كه آن را دوره تیموری یا عصر سمرقند و بخارا نام نهادند . زیرا در این زمان دو شهر سمرقند و بخارا از جمله مراكز هنری وادبی آن روزگار بودند .
مكتب هرات را یكی از 'پیش‌مكتب'های مهم مكتب تبریز و مكتب اصفهان می‌دانند و این امر براهمیت آن می افزاید.
شاهزاده بایسنقر میرزا و پدرش شاهرخ از جمله مشوقان بزرگ سبک هنری یا مکتب هرات بود. بایسنقر گرایش شدیدی به ماندن در هرات داشت و مورخان یکی از دلایل ماندگاری بایسنقر در هرات را، شکوفایی حیات فرهنگی در آن شهر می‌دانند که بایسنقر می‌توانست علایق سرشار هنری و فکری خود را در آن شهر به خوبی تعقیب کند.
پس از آنکه بایسنقر از نبردِ پیروزمندانه با ترکمانان در 823 بازگشت و مولانا جعفر تبریزی، بعدها ملقّب به جعفر بایسنقری، استاد مسلّم خط نستعلیق و سایر استادان فن را از تبریز به همراه آورد، هرات تبدیل به مرکز هنر خوشنویسی شد. با اینهمه مرکز نگارگری به حمایت ابراهیم، برادر بایسنقر، چندگاهی شیراز و مدّتی نیز اصفهان بود؛ امّا عاقبت توفیق شاهرخ در تسخیر تمامی قدرت در هرات و توجّه وی و بایسنقر به هنر، بسیاری از هنرمندان را از اقصی نقاط ایران به هرات کشاند و سبب شد که مراکز مهم پیشین اهمیت و اعتبار خود را از دست بدهد و در مرتبه‌ای نازلتر قرار گیرد.
شاهزاده بایسنقر میرزا و پدرش شاهرخ از جمله مشوقان بزرگ سبک هنری یا مکتب هرات بود. بایسنقر گرایش شدیدی به ماندن در هرات داشت و مورخان یکی از دلایل ماندگاری بایسنقر در هرات را، شکوفایی حیات فرهنگی در آن شهر می‌دانند که بایسنقر می‌توانست علایق سرشار هنری و فکری خود را در آن شهر به خوبی تعقیب کند.
تحت حمایت او چهل نفر کاتب و خطاط به راهنمائی مولانا جعفر تبریزی معروف به جعفر بایسنقری که خود او نیز شاگرد عبدالله بن میر علی است به استنساخ کتب مشغول بودند. وی بوسیله پرداخت دستمزدهای گزاف و اعطاء انعام فراوان و شاهانه، هنرمندترین استادان خوشنویسی و تذهیب را نزد خود نگاه می‌داشت و آنان برای وی ظریف‌ترین آثار هنری را درخط، تذهیب، جلدسازی و صحافی به وجود می‌آوردند. کتابهای کتابخانه وسیع این شاهزاده هم اکنون در تمام جهان متفرق است و هرجا که هست در کمال حرمت و دقت نگاهداری می‌شود. کانون هنری بایسنقر در هرات به‌نام دارالصنایع کتاب سازی معروف بود و کتابهای پدیدآنده در دوره بایسنقری شامل نفیس‌ترین مینیاتورها و استادانه‌ترین خوشنویسی‌ها هستند که به زیبایی تمام صحافی و جلدآرایی گشته‌اند.
هنرمندان نقاش و خوشنویس و خطاط که در کتابخانه بزرگ شاهی هرات به امر بایسنقر میرزا مشغول به کار بودند، آثار زیادی همچون کتابهای شاهنامه، لیلی و مجنون، بوستان و گلستان سعدی را مصوّر ساختند. مجموع این آثار سبک جدیدی را پدید آورد که در تاریخ هنر ایران به «مکتب هرات» معروف است. در مکتب هرات تصاویر انسان‌ها به صورت ریز وکوچک ترسیم گشته و مینیاتورها با خطوط ساده و بی پیرایه اجرا شده‌اند.
سبک هراتی ویژگی خود را داشت. یکی از ویژگیهای آن، وجود عناصر شرق دور بود که احتمالاً ازمبادلهء سفیر میان ایران و چین ناشی می‌شد. مشهور است که هنرمندان هرات همراه هیئتهای سیاسی به خانبالق (پکن) آمد و شد داشته‌اند؛ یکی از آنان، به نام غیاث الدین نقاش، که بایسنقر او را برگزیده بود، بعدها شرح سفر خود را نوشت که این شرح در تاریخ حافظ ابرو آمده‌است.
بازیل گری در بررسی ویژگیهای سبک هراتی، اهمیت خاصی به تأثیر متقابل تصاویر بر یکدیگر می‌دهد که با اشارات معنی‌دار جان گرفته‌اند. او خاطرنشان می‌کند که این سَرزندگی و تحرک، کاملاً مغایر با خشکی و بی روحی چهره‌ها در نگارگری‌های مکتب جلایری است. همچنین، صحنه‌ها با قرارگرفتن افق در نزدیک لبة بالایی، عمق بیشتری یافته‌اند. زمینه‌های فیروزه‌ای متمایل به آبی و سبز، رنگهای عمده در این نگارگری‌ها هستند.
پس از مرگ بایسنقر در 1433م هرات همچنان به صورت مرکزی برای هنر مصورکردن کتابهای نفیس برای مدت نسبتاً طولانی باقی ماند. طبق گزارش دوست محمد، در مقدمه آلبوم یا مرقعی که به فرمان ابوالفتح بهرام میرزا یکی از شاهزادگان صفوی در سال 1544م فراهم کرده بود، سنتی که بایسنقر میرزا و شاهرخ پدرش بنا گذاشته بودند، به سرپرستی و حمایت علاءالدوله پسر بایسنقر تا سال 1447م به حالتی زنده باقی ماند.
تركیب بندی متقارن و منسجم بر اساس دایره،سود جستن از رنگ های غنی و شفاف و تزیینات فراوان و وجود عناصر شرق دور- تاكید و تمركز بر شخصیت اصلی تصویر ،پرسپكتیو مقامی و استفاده از كادر عمودی از جمله مهمترین ویژگی های این سبك هنری بوده است.
از سوی دیگر زمینه‌های فیروزه‌ای متمایل به آبی و سبز، از مهمترین رنگ های به كار رفته در این مكتب است.
در مكتب هرات، تصاویر انسان‌ها به صورت ریز و كوچك ترسیم شده اند و مینیاتورها با خطوط ساده و بی پیرایه اجرا شده‌اند.
در مكتب هرات، تصاویر انسان‌ها به صورت ریز و كوچك ترسیم شده اند و مینیاتورها با خطوط ساده و بی پیرایه اجرا شده‌اند.
یكی از دلایل برجسته بودن این مكتب را علاوه بر ویژگی های منحصر به فرد، باید حضور هنرمندان بزرگی در این دوران دانست كه از جمله آن ها باید به 'كمال الدین بهزاد' اشاره كرد كه برای اولین بار سعی در نمایش و طراحی دقیق پیكره انسانی كرد و موضوعات روزمره را در آثارش به تصویر كشید.به دلیل جایگاه و اهمیت این هنرمند درمكتب هرات عده ای از شرق شناسان او را هراتی می خواندند. وی از هنرمندان شاخص دوران سلطان حسین بایقرا است.
بهزاد به خاطر راهی كه در هنر نقاشی گشود،تاثیری وسیع بر كار نقاشان بعدی درایران و حتی هند، تركیه و آسیای میانه گذاشت.
امروز در آثار معماری، نقاشی های قالی و كاشی می تواند نمونه هایی از گرایش به این سبك را مشاهده كرد.
تابلوی ' خمسه نظامی' و 'مرجع گلشن'به امضای كمال الدین بهزاد، 'گلچین' اسكندر سلطان ،' شاهنامه ' محمد جركی ،'بوستان سعدی' منسوب به بهزاد ،'خمسه' امیر خسرو دهلوی ،'ظفر نامه' شرف الدین علی یـزدی منسوب به بهزاد ، 'مراد ' آق قویونلو از آثار برجسته دوران بلوغ هنری ایران ، یعنی مكتب هرات به شمار می آیند.
فراوری:سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
بخش هنری تبیان