[h=3]میراث گذشته در سرزمین فرهاد
اینجا سرزمین كردهای غیور است. اینجا رنگ عشق قرمز است و گرم. هنوز هم هستند كسانی كه زندگی...
اینجا سرزمین كردهای غیور است. اینجا رنگ عشق قرمز است و گرم. هنوز هم هستند كسانی كه زندگی...
كرمانشاه دیار تاریخ و اساطیر است. سرزمین عاشقانه‌های جاوید. سرزمین شیرین و فرهاد، قلم برای توصیف استان كرمانشاه و غنای تاریخی و فرهنگی آن عاجز است؛ به همان اندازه عاجز و سخت كه بخواهیم به سادگی به بنای قدیمی «فرهادتراش» نگاه كنیم. به همان اندازه سخت كه بخواهیم به آرامی‌و بدون تفكر از كنار بزرگ ترین كتیبه جهان بگذریم.
اینجا سرزمین كردهای غیور است. اینجا رنگ عشق قرمز است و گرم. هنوز هم هستند كسانی كه زندگی ماشینی آنها را بی روح و دل آزرده نكرده است و بر سر مسائل انسانی و آنچه عنوانی به نام غیرت دارند سر می‌دهند.
تاق بستان، قلعه یزدگرد، مجموعه آثار قصر شیرین (بان قلعه، عمارت خسرو، چهارقابی)، مجموعه آثار بیستون (كاخ خسرو، پل خسرو و فرهادتراش)، مجموعه آثار هرسین (ساعت آبی، دروازه سنگی و...) در این مجموعه به همراه صدها اثر تاریخی و طبیعی مكانی خوب برای بازدید مسافران است.
به طور كلی در استان ۳ هزار اثر تاریخی برآورد شده است كه حدود ۷۱۶ اثر آن به ثبت آثار ملی و یك اثر به ثبت آثار جهانی رسیده است. آثار متعددی به صورت طبیعی مانند سراب‌ها، تالاب‌ها و مناطق كوهستانی وجود دارد و می‌توان به سراب صحنه بیستون، كنگاور، نیلوفر، تالاب هشیلان، آبشار پیران، یاوری، گیلانغرب، غار قوری قلعه، كوه‌های پرآو، دالاهو، سفیدكوه، شاهو، دالاخانی، آتشكده، نوا، بمو، قلاجه، دشت‌های صحنه، بینوار، بیستون، هرسین، اسلام آباد، كرند و رودهای قره سو، گاماسیاب، دینور، رازآور، مرگ، جامیشان، سیروان و الوند اشاره كرد.
بیستون اما در میان آثار تاریخی جایگاه ویژه و متفاوتی دارد. كمیته میراث جهانی یونسكو در سی امین اجلاس خود در لیتوانی، مجموعه باستانی بیستون را در فهرست آثار جهانی ثبت كرد. بیستون پس از ثبت تخت جمشید، چغازنبیل، نقش جهان، تخت سلیمان، پاسارگاد، بم و منظر فرهنگی آن و سلطانیه، هشتمین اثر ایرانی است كه در فهرست جهانی یونسكو به ثبت می‌رسد.
بیستون در ۳۰ كیلومتری شرق شهر كرمانشاه بر سر راه همدان - كرمانشاه قرار دارد. كوه بهستان در ۳۰ كیلومتری شرق كرمانشاه استوار شده است. كوه بهستان در ادوار مختلف به صورت‌های بغستان، بگستان، بهستان، بهستون، بهیستون، بگیستان و بیستون در متون تاریخ آمده و امروز نیز به بیستون مشهور است. در محوطه بیستون ۲۹ اثر به ثبت ملی رسیده است.
تپه نادری
تپه نادری نخستین اثر (از سمت شرق) در این مجموعه بزرگ محسوب می‌شود. درازای این تپه یك هزار و ۲۰۰ متر و پهنای آن ۳۰۰ متر است. علاوه بر آن كه این تپه قدمتی ۵ هزار ساله دارد، بقایای سفال‌های قدیمی‌و قلعه ای كه در دوره نادرشاه ساخته شده، روی این تپه قابل مشاهده است.
پل معروف به صفوی بیستون
بالادست پل بتونی كنونی كه بر سر راه صحنه به كرمانشاه واقع است، پل آجری عظیمی از بناهای عصر صفوی دیده می‌شود. این پل بر سر راهی است كه در زمان صفویه از قزوین به همدان و كرمانشاه كشیده شده بود و به بغداد می‌رسید. درازای پل بیستون ۱۱۵ متر و پهنای آن با احتساب جان پناه دوطرف ۶۹۰ سانتیمتر است. پهنای جان پناه هر یك ۳۷ سانتیمتر و بلندی آنها از سطح پل ۵۰ سانتیمتر است كه از آن فقط قسمتی باقی است. در طول پل
۲ دهنه اصلی و ۲ دهنه كوچك تر در شرق دهانه‌های اصلی قرار دارد.
غار مرخِر
مرخر در اصطلاح ادبی به معنای غاری است كه فضای ورودی آن گرد است و به غلط غار خُر نامیده می‌شود. این غار در نزدیكی روستای بیستون به طول ۲۷ متر قراردارد كه قدمت بقایای باستانی آن حداقل به دوره پارینه سنگی میانی موستری Mousterian))تا عصر حاضر می‌رسد. این غار مقابل رودخانه گاماسیاب بر دامنه كوه بیستون واقع شده است.
غار مرتاریك
این غار در حد فاصل دامنه و دیواره ای مرتفع واقع شده و مشرف بر یك سكوی طبیعی است. دهانه غار در ارتفاع ۳ متری دیواره واقع شده است.
غار مرآفتاو
این غار در نزدیكی غار مرتاریك واقع شده، ۲۶ متر عمق دارد و دهانه آن به سمت شمال شرقی است. دهانه غار حدود ۶ متر ارتفاع دارد و به تدریج از ارتفاع آن كاسته می‌شود تا جایی كه در انتهای غار به ۲ متر می‌رسد.
غار مردودر
مرتفع ترین غار با بقایای دیرینه سنگی در این بخش بیستون است. این غار ۲۰ متر عمق و حدود ۱۷۰ متر مربع مساحت دارد. ارتفاع سقف غار بین یك تا ۳ متر است. غار مردودر ۲ دهانه دارد. دهانه اصلی در جهت جنوب - جنوب غربی مشرف بر دره ای پر شیب و كم عرض است كه به پرتگاهی منتهی می‌شود. دهانه دیگر غار جهت شرقی - جنوب شرقی مشرف بر كوره راهی است كه به غارهای مر آفتاب و مرتاریك منتهی است.
آتشدان پارتی
در شمال حجاری داریوش در بیستون، بنایی از دوره پارتی باقی مانده است. به عقیده پروفسور لوشای، رئیس هیأت حفاری ایران و آلمان، این بنا پرستشگاهی است كه در زمان اشكانیان همزمان با آثار دیگر این دوره در بیستون ساخته شده است. این پرستشگاه دوره پارتی كه بر تخته سنگ منقوش اشكانی قرار دارد، از ۲ صفه به وسیله ۱۰ پله كه از سنگ كوه در آورده شده ، به هم مربوط می‌شود. درازای هریك از پله‌ها حدود ۸۰ سانتیمتر است و به طور نامنظم تا نقش ولگش ادامه دارند. در دوره اسلامی‌قسمتی از این محل برای قبرستان استفاده شده است.
شهر اشكانی بغستان
در دامنه كوه بیستون، در شمال شرقی دریاچه، یك چشمه ، دژ مادها و نقش برجسته داریوش، یك منطقه مسكونی اشكانی به طول ۸۰۰ متر و به عرض قریب به۳۰۰ متر قراردارد كه با توجه به بقایای مكشوفه، اشكانی بودن آن به ثبوت رسیده است.
سنگ بلاش
در دامنه كوه بیستون، در حدود چهارصد متری شرق گودرز، تخته سنگ بزرگی هست كه بر آن نقش‌هایی كنده شده است. تخته سنگ چهارضلعی نامنظمی‌است به بلندی ۲۵۰ سانتیمتر كه گرداگرد آن به ۶ متر می‌رسد. در ۳ طرف آن نقش‌هایی با برجستگی كم حجاری شده است. نقش میانی این سنگ، یكی از جانشینان گودرز دوم یعنی ولگش (ولخش = ولاش) است.
مجسمه هركول
در بهمن ماه سال ۱۳۳۷ هنگامی‌كه كارگران شركت شوسه برای ساخت راه جدید همدان به كرمانشاه در دامنه كوه بیستون مشغول خاكبرداری و خروج سنگ از پای كوه و تسطیح جاده بودند، در حین كار به مجسمه نسبتاً بزرگی برخورد كردند كه قسمتی از شانه آن از زیر خاك نمایان شد. در دوران پارتی، ورثرغنه یكی از محبوب ترین خدایان بود كه اغلب به صورت پیكره‌های گلی و سنگی نشان داده شده است. یك نمونه از این دست پیكره هركول (ورثرغنه) است. هركول به صورت شخص نیرومند عریانی با مو و ریش مجعد در حال استراحت بر پوست شیری نشان داده شده كه بر سكویی به طول ۲/۲۰ متر به پهلوی چپ به طور نیم خیز به آرنج تكیه داده است.
غار شكارچیان
بر دامنه كوه بیستون، بالای سر مجسمه هركول، غاری معروف به «غار شكارچیان» است. چنین به نظر می‌رسد كه این غار پیش از این كه یك پناهگاه باشد؛ غار شكارچیان و مخفیگاهی برای آنها بوده است چون موقعیت مكانی غار طوری است كه تا به آن نزدیك نشویم دیده نمی‌شود.
نقش برجسته میتریدات دوم
در بیستون اثر یادگاری از میتریدات دوم موجود است. این بنای یادگاری در فاصله هركول و كتیبه داریوش حجاری شده است. متأسفانه كتیبه شیخ علیخان زنگنه مقداری از این نقش را محو كرده است ولی هنوز می‌توان در طرف چپ آن ۲ صورت بزرگ را به خوبی تشخیص داد. بقایای كتیبه یونانی بالای آن نقش و همچنین اثر نقش دیگری در طرف راست آن مشهود است. در طرف چپ آن تصویر ۳ اسب سوار با یك كتیبه كوتاه یونانی دیده می‌شود.
پروفسور گیرشمن معتقد است كه انتخاب جای این نقش برجسته در پایین نقش برجسته داریوش شاهنشاه هخامنشی اتفاقی نیست؛ شاه اشكانی می‌خواسته خود را اعقاب سلسله شكوهمند هخامنش بنمایاند و سلسله جدید اشكانی را به آن پیوند دهد.
در جهت شرقی نقش برجسته میتریدات دوم، روی همان صخره یكی از جانشینان او - گودرز دوم (۴۶-۵۱ م) - یك كتیبه و نقش به جا گذاشته است. در این نقش پیروزی گودرز دوم بر رقیبش، مهرداد نشان داده شده است.
كتیبه وقفنامه شیخ علیخان زنگنه
شیخ علیخان اعظم زنگنه شاه سلیمان صفوی در زمان حیات خود برای سادات فاطمی و تعمیرات كاروانسرای بیستون رقباتی چند را وقف كرده و وقفنامه خود را روی یكی از حجاری‌ها (نقش گودرز و مهرداد) كنده است.
كتیبه بیستون (كتیبه داریوش)
در ۳۰ كیلومتری شرق كرمانشاه و در ارتفاع ۱۰۰ متری روی صخره ای داریوش كتیبه مشهور خود را حك كرده است كه تا سال ۱۳۸۵ كسی از راز آن آگاه نبود. نخستین كسی كه این صخره را درنوردید راولینسون انگلیسی بود كه از ستون اول متن فارسی باستان نسخه برداری كرد. او، افسر انگلیسی مأمور تربیت سربازان شاهی در ایران بود. مطالعات وی در سال ۱۸۵۷ مورد توجه انجمن آسیایی پادشاهی لندن و همچنین دانشمندان زیادی قرار گرفت. سپس در سال ۴۹-۱۹۴۸ ژرژكامرون كتیبه را مجدداً و به طور كامل مورد مطالعه قرار داد. نتیجه مطالعات این دانشمند درباره كتیبه بیستون این بود كه دارای ۳ نوع خط فارسی باستان، عیلامی‌نو، بابلی نو یا اكدی است. پس از رمزگشایی فارسی باستان، این نتیجه به دست آمد كه تصاویر به داریوش، ۲ سردارش و ۱۰ شورشگر كه در اوایل سلطنت او قیام كرده بودند تعلق دارد و شرح سركوب این یاغیان را نقل كرده است.
مجموع سطحی كه این كتیبه در برگرفته به طول ۲۰ متر و ۵۰ سانتی متر و عرض ۷ متر و ۸۰ سانتیمتر است. مجموع خطوط و نقوش برابر با ۱۲۰ مترمربع مساحت دارد. گفته می‌شود كتیبه بیستون مهم‌ترین دلیل ثبت جهانی این محوطه است.
سراب بیستون
اگر چنانچه گفته شده ایران را دروازه آسیا بدانیم، كناره سراب بیستون یكی از اتراق گاه‌های مهم كاروان‌هایی است كه از این دروازه می‌گذشتند. گرچه آثار به جای مانده در اطراف این سراب نشان از گذشته‌های بسیار دورتری دارد. این سراب شواهدی در كنار و كف خود دارد كه تاكنون چنان كه شایسته این اثر تاریخی است بررسی نشده است. تنها در سال ،۱۳۷۸ هنگام گمانه زنی در حاشیه سراب، بقایای راهی قدیمی‌پدیدار شد.
جاده تاریخی حاشیه سراب
با توجه به روایات موجود، جاده آسفالت كنونی تا قبل از دهه ۳۰ راه ارتباطی بین كرمانشاه - همدان بوده است. بدون شك این جاده آسفالت روی جاده‌های ادوار قدیمی‌تر ساخته شده است، در حین حفاری در گوشه و كنار این جاده هنوز بقایایی از دیواره‌های گلی و خشتی دیده می‌شد. حفاری‌های صورت گرفته نشان می‌دهد كه یك جاده قدیم مربوط به دوران اسلامی‌وجود دارد كه در زیر آن به احتمال زیاد لایه‌های آثار فرهنگی- تاریخی قبل از اسلام هست.
فرهاد تراش
بر دیواره حجاری شده ای در كوه بیستون فرهاد تراش دیده می‌شود. این دیواره در میان مردم به فراتاش یا فرهاد تراش معروف است. درازای فراتاش ۱۸۰ متر و بلندی آن ۳۳ متر است. در هیچ نقطه ای از ایران هیچ كوهی را به این اندازه نتراشیده اند.
كاخ نیمه تمام ساسانی و بقایای كاروانسرای ایلخانی
در منطقه تاریخی بیستون در فاصله كاروانسرای صفوی و حاشیه چشمه آب سراب بیستون بنایی است كه به دوره ساسانی و ایلخانی نسبت داده می‌شود.
شالوده این بنا در دوران ساسانی بر خاك بكر نهاد شده است، ولی به دلایل مختلف ساختمان آن به پایان نرسیده و در همان مراحل اولیه كار ساخت و سازش متوقف مانده است.
در دوره ایلخانی این بنا با استفاده از دیوارهای سنگی بنای ساسانی و با استفاده از آجر و چیدن آنها روی سنگ‌های ساسانی تبدیل به یك كاروانسرا شده است. به علت ریختن سقف‌های آجری اتاق‌ها، گمان می‌رود واقعه غیرمترقبه ای مانند زلزله در آن زمان اتفاق افتاده باشد. در این محوطه، تنورها احتمالاً مربوط به دوره تیموری، خرابه ای از یك مسجد ایلخانی و محراب آن نیز وجود دارد كه بعد از چند حفاری، مرمت شده است. متأسفانه این مرمت از لحاظ ساختار بنا كاملاً اشتباه است.
دیوار عظیم دوره ساسانی
در ساحل راست رودخانه گاماسیاب، در اراضی جنوبی بیستون، دیواری طولانی از سنگ تراش و قلوه سنگ و ملات بنا شده است. درازای دیوار یك هزار متر و قطر آن ۲۵۰ سانتیمتر است. نمای خارجی دیوار با سنگ تراشیده شده است و پشت سنگ‌ها را با قلوه سنگ‌های ریز و درشت پر كرده اند. بلندی دیوار ۴ تا ۵ متر است. با توجه به سرستون‌های پیدا شده در بیستون، این تصور به وجود می‌آید كه منظور از بنای آن شاید ایجاد كاخی بزرگ به بزرگی قصر شیرین بوده است كه نتوانسته اند ساختمان آن را به پایان برسانند. نظریه دیگری نیز وجود دارد كه طرفداران آن معتقدند؛ این دیوار سدی برای شكارگاه سلطنتی كه تصاویر آن در تاق وسان وجود دارد بوده است. بر دیوار سمت چپ تاق بزرگ نیزاری است كه گراز ماهی و مرغابی فراوان در آن دیده می‌شود. روی این دیوار ساسانی بقایای بنایی از دوره ایلخانی و مغول دیده می‌شود.
پل خسرو
سنگ‌های پراكنده ای در كنار رودخانه گاماسیاب وجود دارد كه به نظر می‌رسد سد ساسانی است. در تحقیقات سال ۱۳۵۰ - ۱۳۳۹ مؤسسه باستان شناسان آلمان آمده است: «پل زمان ساسانیان در این نقطه كه از ۹ پایه تشكیل می‌شود و اهالی محل آن را پل خسرو می‌نامند، روی رودخانه گاماسیاب ساخته شد.» سراسر بستر رودخانه در زیر پل، سنگفرش شده و از این لحاظ با شیوه ساختمانی پل‌هایی كه به دست ساسانیان در خوزستان ساخته شده است، مطابقت دارد. این پل‌ها در عین حال وظیفه تنظیم و تقسیم آب را نیز به عهده داشته و تا حدودی عمل سد بندهایی كنونی را انجام می‌داده است.
سنگ‌های تراش خورده ساسانی
در سراسر دهكده بیستون و اراضی اطراف آن، روی سنگ‌های تراش خورده، یك یا چند علامت و یا خط مربوط به دوره ساسانی را می‌توان دید. حدود ۴۲۷ علامت حجاری شده (از حجاران ساسانی و سوریانی) شناسایی شده است. شگفتی‌های مجموعه تاریخی بیستون آنقدر زیاد بوده كه موجب شد نماینده ایكوموس ثبت جهانی طبیعت بیستون در فهرست میراث طبیعی را پیشنهاد دهد.