Silver Star
مدير ارشد تالار
تقریباً روزی نیست که در معرض رسانه های جمعی ، پخش صوت و یا رایانه در معرض موسیقی قرار نگیریم و البته معمولاً بدون انتخاب و بدون شناخت از تاثیرات ژرف و شگرف. و این در حالی است که کمتر کسی موسیقی را بعنوان ابزاری حساس با تاثیرات ذهنی و بدنی عمیق می شناسد و از آن کمتر، کسانی که رژیم موسیقیایی مناسب حال خود را بشناسند و بکار گیرند.
از دیر باز ، موسیقی حین مناسک مذهبی، کارکردن، آیین های درمانی، جشن ها و مراسم اجتماعی به کار گرفته می شد و فقط در چند سده اخیر است که موسیقی به صورت یک فعالیت علمی مستقل در آمده است.
به اعتقاد گاستن (۱۹۶۲ ) ، مهمترین عناصر تشکیل دهنده موسیقی عبارتند از: ریتم ( ضرباهنگ ) و ملودی ( آهنگ )، که آهنگ ساز از طریق آنها ایده ها واحساسات خود را منتقل می کند.
در انتخاب موسیقی مناسب برای هر فرد و هر جمعیت ، می توان به عناصر ساختاری موسیقی توجه کرد. در یک برخورد تحلیلی می توان به اثرات روان شناختی ریتم ها، ملودی ها، فرم و ارکستراسیون ( انتخاب سازها ) پرداخت.
در برخی موسیقی های عوامانه و بازاری ممکن است تاثیرات برخی عناصر ، متضاد برخی دیگر باشد. مثلاً یک ریتم تند و انرژی زا با یک ملودی و آواز محزون همراه شده و از همین رو می تواند شنونده را دچار احساس سردرگمی و کلافه‌گی نماید. اما در بررسی ترکیبی و کل نگرانه موسیقی ، به ایده ها و احساسات حاصل از از آن توجه می شود، به این تاثیر (( تم )) گفته می شود. این مقوله را در موسیقی درمانی (( تم درمانی )) نامیده اند.
تم درمانی چیست؟
نخستین بار افلاطون فیلسوف یونانی، در کتاب (( جمهور )) به طبقه بندی تم ها پرداخت. وی مقام میکسولیدین را حزین، مقام دورین و فریزین را محرک و مقام لیدین را نشاط آور تعریف نمود. سپس در سال ۱۹۱۸ اواسیلیوس ، تم ها را به چهار گروه تقویتی tonic، محرکsimulative، خواب آور narcotic طبقه بندی نمود.
در ایران نیز برای نخستین بار ، زاده محمدی ( ۱۳۸۱ ) بر اساس حالت های روان شناختی تاثیرات عاطفی، تم های موسیقی را به صورت زیر طبقه بندی نمود:
۱- تم های آرام ساز Relaxation Themes
2-تم های خلق ساز Mood- Making Themes
3-تم های جسمانی ساز Somatization Themes
بنا براین تعریف، تم درمانی در واقع تجویز موسیقی بر اساس تم و تاثیر احساسی و شناختی موسیقی است. در زیر به ویژگی های موسیقیایی و روان شناختی هر یک از تم های بنیادین و موارد عمومی تجویز آنها اشاره می شود.
تم های آرام ساز
تم های آرام ساز دارای ریتم و ملودی ساده و یکنواخت بوده و حداقل القای خلق را دارا می باشند. تحریک کننده و مهیج نیستند. به عبارت دیگر ، از لحاظ هیجانی و عاطفی خنثی هستند. تاثیرات روانی حرکتی در آنها اندک بوده و بیشتر در سطح شناخت ، اثر می گذارند.
در موسیقی غربی، آثار بسیاری به ویژه در موسیقی های الکترونیک مانند بسیاری از آثار کیتارو، ونجلیس و قطعات ارکسترهای پاپ مانند جاز ملایم ، دارای تم آرام بخش هستند. بسیاری از تک نوازی ها نیز تاثیر آرام بخش دارند. برخی از آثار کلاسیک غربی نیز مناسب می باشند.
موسیقی دستگاهی ایران، به دلیل القاء خلق چندان مناسب این کار نیست، اما از این میان برخی از قطعات ماهور، تم آرام بخش دارند. موسیقی های آرام ساز برای مطالعه، رانندگی ( به ویژه در مسیرهای پر ترافیک ) و محل کار می تواند مفید باشد.
یکی از تقسیمات فرعی تم های آرام ساز ، تم های خلسه ساز Trance-Making Themes است. از آنجا که خلسه در واقع نوعی آرامش پیش رونده و ناب تر است ، این تم ها نیز آرامشی عمیق تر و ناب تر را ایجاد می کنند. تم های خلسه ساز ، ضمن دارا بودن ویژگی های تم های آرام ساز، با محدود کردن میدان توجه ، تاثیر بر امواج مغزی و کاهش ضربان قلب و تنفس ، حالتی از سبکی و خلسه به همراه آرامش عمیق را ایجاد می کند، به همین دلیل مناسب رانندگی و مطالعه نمی باشند و از آن می تواند برای کاهش اظطراب، بی خوابی و ایجاد حالت هیپنوتیزم ، آرام سازی و تمرینات مراقبه استفاده شود. چنین تمی را در آثار کلاسیک غربی ، در سبک امپرسیونیسم که گونه ای ابهام و تعلیق را ایجاد می کند ، می توان دریافت . همچنین موسیقیهای سماعی ( دف همراه ساز ) که ریتمی یکنواخت یا چرخشی دارند ، برای ایجاد خلسه مناسبند. این آثار را تم های خلسه ساز نمایشی نامیده ایم.
تم های خلق ساز
این تم ها دارای ریتم و ملودی غنی و متنوع هستند. به طوریکه منجر به القای خلق هایی همچون غم یا سرخوشی می گردد. بسیاری از قطعات موسیقی اصیل ایرانی دارای چنین ویژگی هستند. با شنیدن این تم ها ، یک حالت خلقی، بسته به نوع و شرایط روان شناختی شنونده، ایجاد می گردد. موسیقی اکثر فیلم ها نیز دارای ویژگیهای خلق ساز می باشد.
تم های خلق ساز در سطح هیجان عمل می کنند. این تم ها دارای طیفی وسیع از آرام ساز تا جسمانی ساز هستند. کرانه آرام ساز آنها دارای حالتی خلسه ساز و کرانه جسمانی سازآنها ، تم های نمایشی را به وجود می آورند.
تم های جسمانی ساز
این تم ها دارای ریتم و ملودی بسیار متنوع و اغلب دینامیک قوی و تند بوده ، به طوری که شنونده را به انجام حرکات بدنی وا می دارد. تاثیرات روانی حرکتی و اتونومیک آنها بالاست.این تم ها در سطح بدن عمل می کنند.
در استفاده از این تم ها باید به عامل زمان و شرایط روان شناختی شنونده توجه گردد. به طوری که یک تم جسمانی ساز به هنگام خواب ممکن است علاوه بر بی خوابی منجر به سردردهای تنشی گردد.
یکی از تقسیمات فرعی این تم ، تم های نیروساز Force-Making Themes می باشد که در آنها ، عامل ریتم و دینامیک اهمیت ویژه ای دارد و اغلب برای فعالیت های ورزشی مناسب است. از دیگر تقسیمات فرعی تم های جسمانی ساز ، تم های نمایشی Hysteroid Themes می باشد که در واقع یک تم ترکیبی است، زیرا دارای عناصری از تم خلق ساز می باشد . انواع موسیقی های شش هشتم ایرانی، راک و .. دارای چنین حالتی هستند . یکی از کاربردهای تم های جسمانی ساز ، در صورت استفاده مناسب ، تخلیه هیجانات است.
در یونان قدیم ارتباط نزدیکی بین موسیقی و شفا وجود داشت. این همبستگی به یکی از خدایان یونان (( آپولو )) شخصیت و شکل داده است. آپولو هم خدای موسیقی و هم خدای طب بود. یونانیان معتقد بودند که امراض نتیجه عدم هارمونی در وجود فرد است و موسیقی با قدرت روحی و اخلاقی خود می تواند با برگرداندن هارمونی و نظم دربدن سلامتی را برای فرد مورد استفاده به ارمغان آورد.
پژوهشهای انجام شده نشان می دهد که غده تالاموس به عنوان مهمترین غده در مغز انسان محرکهای صوتی را به وسیله سیستمهای عصبی دریافت و در کنار حافظه وتخیل به آنها پاسخ می دهد. غده هیپوفیز نیز که از غده تالاموس فرمان دریافت می کند به محرکهای صوتی موزون پاسخ می دهد و موجب بروز ترشحاتی می شود که نتیجه آن آزادسازی ماده آرام بخش به نام (( آندروفین )) خواهد بود. با توجه به اینکه مهمترین اثر ماده مزبور ، تسکین درد در اینسان است به سادگی می توان به ارزش موسیقی که عملاً موجب آزادسازی ماده آندروفین که علاوه بر تسکین درد ، موجبات انبساط و شادی را در انسان فراهم می سازد پی برد.
تحقیقاتی که توسط (( کولن )) در سال ۱۹۹۲ در بخش مراقبتهای ویژه بیمارستان (( سنت جرج )) لندن صورت گرفته ، نشان می دهد که موسیقی به میزان قابل توجهی در تسکین و تقلیل وضعیت بحرانی بیماران که در بخش آی- سی یو بستری بوده اند تاثیر داشته است. زیرا ثابت شده است که سیستم اعصاب انسان به محرکهای موزیکال پاسخ مثبت می دهد.
برای بهتر گوش کردن به موسیقی دو مطلب را به خاطر بسپارید:
۱صدای موسیقی درحدی باشد که شما با آن راحت هستید.
۲-خودتان را تسلیم موسیقی کنید.
بر خلاف آنچه تا کنون از نقش شفا بخشی موسیقی گفتیم، برخی از موسیقی ها هستند که با توجه به مرکز موسیقی در مغز که هم مکان با بخش حساس است ، بر روی روح انسان تاثیر منفی می گذارد که دونمونه از آنها و نتیجه تحقیقاتی که درباره آنها شده بیان می شود.
موسیقی تند و نقش آن در ایجاد رفتار پرخاشجویانه
یک مطالعه در آمریکا ، این باور عمومی را که گوش کردن به موسیقی تندو خشن بدون ایجاد هیچ تاثیر مضری به تخلیه عواطف و احساسات منفی کمک می کند ، رد می نماید.
پژوهشگران دانشگاه ایالتی آیوا و بخش خدمات انسانی تگزاس بر روی بیش از ۵۰۰ دانشجو که به هفت آواز تند توسط هفت هنرمند و هشت آواز ملایم توسط هفت هنرمند دیگر گوش کرده بودند، ازمایشهایی انجام داده شد.
در این مطالعه برای ارزیابی احساسات و افکار پرخاشجویانه ، از دانشجویان آزمونهای مختلف روانشناسی گرفته شد.
نتایج بدست آمده نشان داد ، موسیقی تند بدون آنکه تحریک یا تهدیدی وجود داشته باشد، احساسات خصمانه را افزایش می دهد.
موسیقی بسیار بم و نقش آن در ایجاد غم و ناامیدی
دانشمندان انگلیسی در یک آزمایش نشان دادند صداهای بسیار بم و غیرقابل شنیدن برای انسانها ، موسوم به مادون صوت (infrasound) ، موجب بروز حالات غیر طبیعی از قبیل اضطراب، نگرانی، غم شدید و نا امیدی در افراد می شوند.
دکتر ریچارد لرد و همکارانش از آزمایشگاه ملی فیزیک انگلیس برای بررسی تاثیر صداهای غیرقابل شنیدن بر افراد، آزمایشی ترتیب داد.
در این آزمایش لرد و همکارانش در یک سالن بزرگ اجرای موسیقی زنده، قطعاتی از موسیقی را برای ۷۵۰ شنونده پخش کردند و بدون اطلاع شنوندگان ، در لابلای برخی از این قطعات اصوات بسیار بم و غیر قابل شنودی تولید کردند و سپس از شنوندگان خواستند تا واکنش خود به این قطغات موسیقی را بیان کنند.
با وجود اینکه شنوندگان نمی دانستند در کدامیک از قطعات موسیقی اصوات مادون صوت گنجانده شده، اما ۲۲ درصد از آنها با اشاره به به قطعات موسیقی حاوی صداهای غیر قابل شنود، بیان کردند که در هنگام شنیدن این قطعات دچار احساسات غیرعادی شده اند.
این احساسات غیرعادی عبارت بودند از: احساس ناآرامی و اندوه، ناامیدی شدید، نگرانی و اضطراب، تنفر و همچنین احساس ترس.
صداهای مادون صوت به طور طبیعی و در هنگام وقایعی نظیر طوفان، وزش باد و تغییرات الگوهای آب و هوایی و همچنین برخی انواع زلزله نیز تولید می شوند.
دانشمندان عقیده دارند که چنین اصواتی ممکن است به طور طبیعی در برخی مکانها و خانه ها نیز تولید شود که در پی آن ساکنین چنین مکانهایی ناخودآگاه احساس ترس و نگرانی میکنند و این احساسات خود را به وجود ارواح و یا مسائلی از این قبیل نسبت می دهند.