نگاهی به مسجد عقبه بن نافع در تونس و اهمیت آن در جهان اسلام
نماد اسلام در‌آفریقا
در «بحارالانوار» حدیثی از پیامبر اسلام(ص) نقل شده كه در آن از «قیروان» به عنوان منبری از منبرهای بهشت نام برده شده است؛ شهری كه، نامش را از واژه فارسی «كاروان» گرفته و در اشعار حافظ و مولانا و دیگر شعرای بزرگ ایرانی وارد شده است. قیروان (Qayrawan) در تونس قرار دارد و به زعم مسلمانان سنی، بعد از مكه، مدینه و بیت‌المقدس، چهارمین شهر مقدس اسلام است؛ گرچه شیعیان، شهر نجف اشرف در عراق را شایسته این مقام می‌دانند، اما صرف نظر از این موضوع، اهمیت قیروان در جهان اسلام به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی‌اش و عالمان و محدثانی كه در این شهر پرورش یافته‌اند، چنان پررنگ است كه آشنایی با آن را اجتناب‌ناپذیر می‌كند.
قیروان، بی‌شك نماد تمدن اسلام در آفریقا است، نخستین شهری كه اعراب مسلمان پس از ورودشان به آفریقا در این قاره بنا نهادند و بعد از توسعه آن مسلمانان بیشتری در آن سكونت پیدا كردند و كم‌كم شهرت علمی و دینی آن در سراسر عالم اسلام پراكنده شد.
شهر قیروان كه اكنون جزو میراث جهان اسلام به شمار می‌آید و سال 2009 به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شد، در دوران فتوحات اسلامی نقش استراتژیك ویژه‌ای داشت. عقبه بن نافع سردار سپاه اسلام، آفریقای شمالی را در سال 50 هجری (670 میلادی) كه آغاز فتوحات اسلامی در آفریقا بود، فتح كرد و شهر قیروان در تونس را بنا كرد.
او این شهر را به منظور استقرار مسلمانان ساخت تا بتواند اسلام را در آفریقا اشاعه دهد. از این رو این شهر آغازگر تاریخ تمدن اسلام در مغرب عربی است. او زمانی كه وارد این شهر شد اهالی قیروان را جمع كرد و گفت: «خداوند این شهر را سرشار از علما و فقها گرداند و با اسلام عزت یابد. پروردگارا، این شهر را از هتك حرمت و آتش برحذر دار!»
از ویژگی‌های این شهر می‌توان به ساخت بیت‌الحكمه به عنوان نخستین دانشگاه اسلامی كه مركز تجمع اندیشمندان و علمای بزرگ جهان بود اشاره كرد، كه فعالیت‌های علمی و فكری بسیاری در آن شكل می‌گرفت. به طوری كه شیخ سحنون و مالك بن انس علمای بسیاری را پرورش و رشد دادند.
همان‌طور كه كوردوبا (قرطبه) در اندلس و فاس در مراكش مراكز علمی مسلمانان بودند، قیروان نیز از نخستین مراكز علمی در آفریقا بود و نقش كلیدی در تدریس و پرورش و اشاعه علوم دینی داشت. معماری این شهر در دوران فاطمی‌ها به اوج خود رسید به طوری كه بناهای تاریخی به منظور ارائه ابعاد معنوی علمی و معرفتی این شهر ساخته شد و به شهری دینی تبدیل شد كه فعالیت‌های دینی آن در ماه مبارك رمضان و میلاد پیامبر اكرم(ص) بسیار برجسته بود.
[h=2]اولین مسجد آفریقا
هر چیزی در قیروان با عظمت و بزرگی اسلام ساخته شد. بویژه مسجد عقبه بن نافع به عنوان بزرگ‌ترین آثار اسلامی در آفریقا به شمار می‌رود.
این مسجد با برخورداری از تزئینات زیبا و برجسته یكی از آثار باستانی و مفاخر مهم جهان اسلام است كه نه‌تنها الگویی برای ساخت مساجد آفریقایی بود، بلكه بسیاری از معماران غربی نیز از آن الهام می‌گرفتند. به عنوان نمونه بزرگ‌ترین مسجد مسلمانان در پاریس نیز بر اساس معماری این مسجد ساخته شده است.
مسجد عقبه بن نافع سال 55 هجری ساخته شد. این مسجد در ابتدا بسیار كوچك بود و سقف آن روی ستون‌ها به صورت مستقیم قرار داشت، اما با گذشت زمان و در مراحل مختلف تاریخ اسلام ضمن تغییرات بسیار با تزئینات زیبا آراسته شد. شكل خارجی مسجد به گونه‌ای است كه بیننده تصور می‌كند، دژی مستحكم در اطرافش قرار دارد و از آن حفاظت می‌كند.
اولین كسی كه پس از عقبه بن نافع مسجد جامع را ترمیم و بازسازی كرد، حسان بن نعمان غسانی بود كه همه مسجد جز محراب آن را تخریب كرد و در سال 80 هجری مسجدی با ستون‌ها و زیرساخت‌های بسیار مستحكم بنا كرد.
در سال 221 هجری زیاده‌الله بن اغلب دومین پادشاه اغلبی‌ها به تخریب بخش‌هایی از این مسجد پرداخت و علاوه بر توسعه، به ارتفاع سقف‌های آن اقدام كرد. سپس قبه‌ای تزئینی با سنگ‌های مرمر بر استوانه محراب ساخت. وی درصدد بود تا محراب را تخریب كند، اما فقهای قیروان به او اعتراض كردند. از این رو وی محرابی جدید با سنگ مرمر و با تزئینات بسیار زیبا بنا كرد.
در سال 248 هجری احمد بن محمد اغلبی به تزئین منبر و دیوار محراب با سنگ‌ها و آجرهای تزئینی اقدام كرد. در سال 261 هجری نیز به توسعه صحن مسجد و ساخت قبه باب‌البهو پرداخت. در این مرحله مسجد به زیباترین درجه زیبایی خود رسید.
