Maryam
متخصص بخش ادبیات
تاثیر متقابل مدرنیسم و خوشنویسی بر یكدیگر
خوشنویسی در ایام گذشته و دنیای سنتی، پیوسته با نوعی تحول آرام و نوآوری در غالب رعایت قواعد همراه بوده است اما در جهان مدرن به دلیل نیاز نداشتن عامه مردم به طور مستمر و روزمره به خط و فقدان نیازهای تجاری و انتشاراتی و تبلیغاتی، اهداف خوشنویسی تركیبی بوده است.
زیبایی خط از زیبایی بصری تا سرعت و سهولت نگارش و خوانایی، می‌تواند روند مراسلات و مكاتبات و امور دیوانی و تا حدودی نیز انتقال دانش و اطلاعات را سرعت و سهولت بخشد. از طرف دیگر، هم در نظام سنتی و هم در دنیای معاصر و مدرن، انگیزه‌های كاركردی عاملی مهم و درجه اول، در تحولات خط محسوب می‌شود. اگر چه زیبایی بصری نیز بدون شك مورد نظر خطاطان قرار گرفته، اما امروز، صنعت چاپ و یك دستی و متحدالشكلی مكاتبات، این بعد عملكردی خطاطی را به حداقل رسانده و در كنار آن جنبه‌های دیگر خطاطی اهمیت یافته است.
تحولات فرهنگی هنری و سیاسی اجتماعی و فناوری زمینه ساز نوآوری متفاوتی در خط شده‌اند و در ایران با همه گیر شدن رایانه‌ها و بعد از آن هم ورود نرم افزارهای خطاطی وجوه كاركردی و كاربردی خوشنویسی تقلیل یافت تا آنجا امروز دیگر خوشنویسی بیشتر تبدیل به یك هنر شده است البته هنری كه در سده‌های پیش جزو هنرهای كاملا كاربردی بوده است.
آنچه به خوشنویسی ایران گذشته است
خوشنویسی معاصر ایران با مشكل اساسی رودر روست و با چند تایی مشكل خرده ریز. قرن‌هاست عادت داریم با انكار هرآنچه كه باورداشت‌های همیشگی‌مان را می‌تواند نقض كند، مخالفت كرده تا لحظه‌ای امن و امان و گذرا را حراست كنیم. مشكل اول خوشنویسی معاصر ایران میراث تحولی است كه در صد سال گذشته، بناچار كاربرد آن را تقریبا از میان برد و موقعیت محكم و بی‌خدشه‌‌اش را متزلزل كرد.
روشن است كه خوشنویسی عربی، كه در طول این هزاره به دست خوشنویسان بزرگ ایرانی، از ابن مقله بیضاوی تا میرعماد و درویش عبد المجید طالقانی و میرزا غلامرضا اصفهانی، بر اساس كتابت و انتقال مضامین علمی و ادبی به مردم استوار بود، در كار كتابت كتاب خدا تا دیگر متون مورد نیاز، واسطه نقل معانی شد.
خطاطان نیاز اصلی مردم متمدنی را برآورده كرد كه باید می‌خواندند و خوشنویسان این وظیفه را، با خط خوش و سلامت همراه كردند و احترام عمده‌ای كه داشتند بابت همین لطف و وسواسی بود كه در راه انتقال معرفت به خرج می‌دادند بنابراین كاربرد خوشنویسی، كاربردی بسیار وسیع، گسترده و ضروری بود كه اهمیتش را تا زمان اختراع چاپ و ورود آن به سرزمین‌های شرقی حفظ كرد و می‌دانیم كه آخرین نسل خوشنویسان بزرگ ما، همچنان به كتابت مشغول بودند و آن را بخش عمده‌ای از اعتبار خود می‌دانستند. از این رو تقریبا هیچ یك از خوشنویسان بزرگ ما، درطول این هزار سال، از كار كتابت دور نبوده‌اند و مثلا از میرزا رضا كلهر خوشنویس معتبر عصر ناصری تنها نمونه‌های مهمی كه به جا مانده، همان چاپ نویسی‌هایی بوده است كه برای سفرنامه‌ها و روز نامه‌ها می‌نوشت.
خوشنویسان گذشته ایران، می‌دانستند كه كتابت متون، كاربرد اصلی خوشنویسی است و خطاطانی چون میرزا ابراهیم قمی، تنها از همین راه گذران می‌كرده اند و قطعه‌نویسی برای مرقع‌ها، كه وجه شخصی‌تر و هنری‌تر خوشنویسی بود، در كنار و همراه كتابت انجام می‌شد. با گسترش صنعت چاپ، جنبه كاربردی خوشنویسی تقلیل بسیار پیدا كرد و خوشنویسان ناچار شدند به جنبه‌های دیگر آن توجه كنند و این توجه، در حفظ جایگاه سنتی خوشنویسی چندان موثر نیفتاد.
خوشنویسی نظیر هر هنری كه كاربرد اصلی‌اش را از دست بدهد، به بحران اساسی دچار شد و ناچار شد آفاق تازه‌ای را جستجو كند و اگر در نظر داشته باشیم كه هنرهای ایرانی‌به استثنای شعر و موسیقی تقریبا همیشه كاربردی بوده‌اند، به اهمیت این مساله بیشتر توجه خواهیم كرد.
در كنار این مشكل، امروزه خوشنویسی با مشكل بزرگ دیگری دست و پنجه نرم میكند و آن هم ورود فناوری و رایانه‌ها به این عرصه است. چندین سال پیش بود كه نرم افزارهای خوشنویسی مانند چلیپا، كلك و زرین قلم پا به عرصه گذاشتند و بیش از پیش كاركردهای حوشنویسی را كم كردند، هرچند كه بسیاری از هنرمندان خطاطی معاصر معتقدند كه این روند جا برای تنفس بیشتر خوشنویسی هنری را باز كرده‌اند، ولی این ر ا هم باید در نظر داشت كه عرصه را برای درآمدهای خوشنویسان تنگ كردند.
خوشنویسی با وجود رایانه‌ها هم راه خود را می‌رود
اسفندیار ستارپور، هنرمند خوشنویس در این رابطه می‌گوید: خوشنویسی یك هنر است و هنر اصولا راه حیات خود را در شرایط مختلف پیدا میكند و مسیری را كه باید برود، می‌پیماید. نرم افزارهای خوشنویسی را نمی‌توان به عنوان سدی برای پیشرفت خوشنویسی حساب كرد زیرا خطاطی در كنار رایانه‌ها هم به راه خود ادامه می‌دهد.
وی می‌افزاید: به طور حتم نمی‌توان تأثیری را كه نرم افزارهای خوشنویسی بر خوشنویسی می‌گذارند، نادیده گرفت ولی باید به این نكته توجه داشت كه راه این نرم افزارها و كارهایی كه با آنها می‌شود از خطاطی هنری جداست. خوشنویسی و خطاطی دستی و هنری، ریشه در تاریخ و فرهنگ این كشور دارد و نمی‌توان آن را با آثاری كه نرم افزارهایی چون چلیپا، كلك یا زرین قلم ارائه دهند، مقایسه كرد.
ستارپور كارهای كامپیوتری را آثاری بازاری كه برای رفع نیازمندی‌های روزانه استفاده می‌شوند، برمی شمرد و اظهار میكند: به عقیده من، همین كه برگه‌های ساده پرینتی كه از كامپیوترها و برای كاربردهای روزمره استفاده می‌شوند هم با خط زیبا چاپ شود، خوب است.
وی به تأثیر این جریان بر روند زیباشناسی و زیبابینی مردم جامعه اشاره میكند: پس از روی كار آمدن این نرم افزارها مردم خطوط زیبای بیشتری دیدند و به همین دلیل قدرت ادراك بصری آنها بالاتر رفته است. وقتی مردم خط و خوشنویسی را بفهمند براحتی می‌توانند به ارزش بالای كارهایی كه با دست نوشته می‌شود پی ببرند. این برای خوشنویسان حرفه‌ای كه از این راه ارتزاق می‌كنند هم بسیار مفید است.
نرم افزارهای خوشنویسی را نمی‌توان به عنوان سدی برای پیشرفت خوشنویسی حساب كرد زیرا خطاطی در كنار رایانه‌ها هم به راه خود ادامه می‌دهد
وی می‌افزاید: خوشنویسی نیز مانند دیگر هنرها تكامل پذیر بوده و این سیر تكاملی هرگز متوقف نشده است. برای تكامل هنر نمی‌توان انتهایی فرض كرد. حتی در روزگار حاضر هم كه شاهد پیشرفت فناوری و ظهور نرم افزارهای خوشنویسی هستیم نمی‌توان برای تكامل هنر خوشنویسی پایانی در نظر گرفت.
ستارپور در توضیح ادعای خود می‌گوید: هیچ كس نمی‌تواند. با نرم افزارهایی مانند چلیپا و زرین كلك‌كاری را كه یك هنرمند خوشنویس ارائه میكند بیافریند زیرا به هر حال یك خطاط هنرمندی واقعی است و برای اینكه بتواند چند سطری كتابت كند سال‌ها زحمت كشیده است.
خط زیبا عمق دارد
محمد سلحشور از استادان برجسته هنر خوشنویسی و از اعضای هیات مدیره انجمن خوشنویسان ایران می‌گوید: هنر دارای رابطه‌ها و ضابطه‌های خاص خود است كه در این روابط زیباپسندی یك اصل است. خوشنویس باید در هر كار خود از كار قبلی بهتر و زیباتر عمل كند. وقتی مردم یك جامعه به جای دیدن خطوط زشت و نازیبا، خط‌های زیبا ببینند كه چشم هایشان را نوازش دهد از روحیه‌هایی لطیف‌تر برخوردار خواهند شد.
وی خطی را زیبا می‌داند كه دارای عمق باشد: وقتی یك خوشنویس برای نوشتن و نگارش از قرآن، كتاب بزرگان عرفان و شعرای ایرانی كه مضامین عرفانی دارند، استفاده كند خود به خود به سمت آنها كشش پیدا میكند و این عمق و جاذبه را به مخاطب خود هم القا میكند به این شرط كه هنر خود را نیز درست ارائه بدهد.
این استاد پیشكسوت خوشنویسی اظهار میكند: قدمای هنر و بخصوص خوشنویسی به زیبایی رفتار در كنار زیبایی خط بسیار توجه می‌كردند. آنها برای شروع هنر ابتدا كسب فیض می‌كردند سپس به هنر روی می‌آوردند. این رفتار و منش آنها باعث جاودانگی آنها شده است. وی توجه به این رفتار قدما را برای خوشنویسان امروزی بسیار لازم می‌داند: تعالی فكر هنرمند به زیبایی حركت هنری و بر جاذبه‌های كاری او می‌افزاید. خوشنویسی هنری است كه می‌تواند ذوق و استعداد و انرژی افزوده هنرمند را در راستای زیبایی قرار دهد و بدین ترتیب با به كمال رساندن پیام‌های هنری و جنبه‌های اجتماعی،معنویت را در جامعه گسترش دهد.
سلحشور اظهار میكند: هرچند كه زندگی امروزه بسیار پیچیده شده و به تبع آن انسان‌ها و هنرمندان آن هم آدم‌هایی با روحیات پیچیده و با استرس هستند، ولی هنرمندان خوشنویس به خاطر ارتباطات روحی هنر آنها، آدم‌هایی متفاوت و با خلوص هستند. شكی نیست كه صنعت و فناوری تأثیر زیادی بر خوشنویسی گذاشته ولی نباید فراموش كرد كه این تأثیر كاربردی بوده و سرعت و سهولت استفاده و دسترسی عموم مردم به این هنر را فراهم است.
وی معتقد است كه برخلاف برخی كه معتقدند رایانه بر خوشنویسی تاثیر منفی داشته است، باید گفت كه این جریان حتی از بعد هنری هم تأثیرات مثبتی بر خوشنویسی داشته و به نفع این هنر بوده است. در خلق آثار هنری روح هنرمند در كنار جسم او قرار گرفته و به یاری هم یك اثر هنری خلق می‌كنند. رایانه قائل به درك این جریان روحی نیست، پس اهمیت هنر و خلق آثار هنری دوچندان می‌شود. سلحشور با ذكر اینكه استفاده درست از نرم افزارهای خوشنویسی كار هر كسی نیست، بیان میكند: در استفاده از این نرم افزارها وجود یك هنرمند خوشنویس، آگاه به قواعد و تكنیك‌های خوشنویسی، آگاه به حسن تركیب كلمات و سطور، واقف به فضاسازی مناسب، اصول دوازدگانه خوشنویسی لازم است.
رایانه‌ها تاثیر منفی بر خوشنویسی ندارند
جواد بختیاری، هنرمند خوشنویس معتقد است كه در عالم آموزش خوشنویسی بی شك حرف اول را تكنیك‌های خوشنویسی می‌زند پس آنچنان كه برخی می‌گویند نمی‌توان تاثیرات ورود رایانه‌ها به این هنر را منفی دانست.
وی در خصوص ورود رایانه به عالم خوشنویسی می‌گوید: ورود صنعت، رایانه و نرم افزارهای خوشنویسی به عالم خوشنویسی را باید به فال نیك گرفت. ورود خطوط كامپیوتری كمك بسیار زیادی در ارتقای ذوق و زیبایی شناسی عموم مردم میكند زیرا الان هر اعلامیه ساده‌ای را به كمك این نرم افزارها با خط زیبا می‌نویسند در هر حالی كه همین اعلامیه‌ها را در گذشته حتی اگر خوشنویسان می‌نوشتند، تندتند نگارش می‌كردند كه كار خوبی از آب در نمی‌آمد.
بختیاری به گذشته هنر خطاطی اشاره میكند: در گذشته خوشنویسی بیشتر از آن‌كه هنر باشد وجه كاربردی داشت و بر بستر ادبیات و مكتب كلام سوار شده و به صورت عمومی مورد استفاده قرار می‌گرفت، ولی با ورود صنعت چاپ از این وجه كاسته شده و بر وجه هنری خطاطی افزوده شد.
وی نگاه به خوشنویسی در ایران را نه به عنوان یك هنر بلكه بیشتر به عنوان یك مقوله كاربردی رایج می‌داند: عموما نگاه به خوشنویسی در ایران كاربردی بوده است در صورتی كه با قاطعیت می‌توان گفت بالاترین جلوه هنر آبستره در تاریخ هنر بشری، خط نستعلیق است. بخش كاربردی خطاطی در سالیان اخیر كمتر شده و از دست خطاطان به صفحه كلید كامپیوتر منتقل شده است ولی باید در نظر داشت خطوط كامپیوتری هم از سوی تعدادی خوشنویس باذوق و در نهایت كیفیت و دقت تهیه شده است.
وی روند حیات خوشنویسی را حتی با وجود نرم افزارهای خوشنویسی روندی رو به رشد و همچنان سرزنده برمی شمرد: ذات خطاطی به عنوان یك هنر مسیر خود را طی میكند و همپا با دوران جدید به حیات خود ادامه داده و می‌دهد و اتفاقا به نسبت گذشته فضا برای ابراز وجود خطوط دست نویس (هنری) بسیار بازتر شده است. این هنرمند خوشنویس ادامه می‌دهد: خطاطی و خوشنویسی برای رشد خود بسترهای لازم را دارد و به عنوان هنری كه ذات هنر ایرانی را منعكس میكند، جایگاهش محفوظ است كه اتفاقا با انفصال آن از وجود كاربردی اش، جایگاه و ارج و قرب هنری آن بالاتر می‌رود. وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینكه به نظر شما اگر خوشنویسی به میان مردم بیاید جایگاهش ارتقای بیشتری نمی‌یابد؟! می‌گوید: ذایقه عمومی مردم نسبت به خط با اتفاقی كه با خط كامپیوتری افتاد، بیشتر شده است؛ زیرا مردم هر روز در زندگی‌شان خط خوب می‌بینند و می‌توانند بیشتر و بهتر خط خوب و هنری را از خطوط دیگر تشخیص بدهند
منبع: jamejamonline.ir