الهه خورشید
متخصص بخش خانه و خانواده
شاید این سوال برای خیلی‌ها پیش آمده باشد که چرا زمانی که فردی رفتار اشتباهی انجام می‌دهد و خودش هم از این مسئله اطلاع پیدا می‌کند، به جای اعتراف به اشتباه و عذرخواهی به دنبال شانه خالی‌کردن از زیر بار خسران و ضرر برجای مانده از اشتباهش است.
از آنجا که انسانها در اجتماع زندگي مي‌کنند تعاملاتي نيز با هم دارند. برقراري ارتباط با افراد مقوله‌اي اجتناب ناپذير در سطح جامعه است. بشر از زماني که زندگي اجتماعي را تجربه کرده، ناگزير از برقراري ارتباط با همنوعان خود بوده است. ارتباط بنيان و اساس شکل‌گيري جامعه انساني است و بدون آن هرگز لفظ جامعه انساني معنا و مفهوم پيدا نمي‌کند. امروزه در دنيايي زندگي مي‌کنيم که ناگزير از ارتباط و برخورد با ديگران هستيم و مسلما در زندگي امروزي هيچ کس نمي‌تواند بدون کمک و ياري ديگران نيازهاي خود را برطرف کند. در عصر حاضر ارتباط با مردم و جلب رضايت آنها از جايگاه مهمي برخوردار است.بنابراين ضرورت و نياز به برقراري ارتباط بركسي پوشيده نيست. اسلام به عنوان ديني كه حامل رسالتي جديد است به برقراري ارتباط مؤثر و بر پايه ارزشآهاي انساني همت گمارده و زندگي، گفتار، كردار و روشآهاي زندگي پيامبر اكرم (ص) را به عنوان الگويي اساسي و مهم در ارتباطات ارايه دادهآاست.
روابط نزديک، صميمي، مبتني بر احترام و اعتلا بين مردم اساس يك جامعه خوب و پويا محسوب مي شود. اعتماد عمومي نيز يكي از سرمايه‌هاي اجتماعي است كه وحدت را در سيستم‌هاي اجتماعي، ايجاد و حفظ كرده و ارزش‌هاي انساني را پرورش مي‌دهد. آنچه مسلم است به دليل وجود اختلافات فرهنگي، عقيدتي، تربيتي و ... و يا به دليل تضاد منافع و يا سوء برداشت يا سوء تفاهم هر از گاهي ارتباط ميان افراد در جامعه دچار اختلال و تنش مي‌شود. اين اختلالها و سوء تفاهمها اگر در همان برخوردهاي اوليه برطرف و حل شود موجب ايجاد آرامش در طرفين، افزايش سطح اعتماد عمومي و استحکام روابط در جامعه خواهد شد. اگر انسان بپذيرد که خود و ديگران داراي معايبي هستند که هر از گاهي با يک تنش و اختلال ولو کوچک ممکن است اين عيب آشکار شود، عذرخواهي کردن به خاطر آن سخت نخواهد بود.
براي برطرف شدن اين سوء تفاهمها و تنشها اولين قدم عذرخواهي است. اگر اين اولين قدم در برخي روابط برداشته نشود گاهي به دليل انباشته شدن اختلالات در آينده مي‌تواند اثرات سويي بر روابط افراد بگذارد.از جمله عللي که موجب مي‌شود انسانها عذرخواهي را ناديده بگيرند عبارت است از:
غرور بي‌جا دارند، اشتباه خود را کوچک تلقي مي‌کنند، گمان مي‌کنند فرد مقابل ارزش عذرخواهي کردن ندارد، فکر مي‌کنند عذرخواهي نشانه عجز و ترس است، از تحقير شدن مي‌ترسند و .. .
شاید این سۆال برای خیلی‌ها پیش آمده باشد که چرا زمانی که فردی رفتار اشتباهی انجام می‌دهد و خودش هم از این مسئله اطلاع پیدا می‌کند، به جای اعتراف به اشتباه و عذرخواهی به دنبال شانه خالی کردن از زیر بار خسران و ضرر برجای مانده از اشتباهش است. این مسئله در جامعه ما تنها به روابط خانوادگی و دوستانه و اجتماعی محدود نمی‌شود و برخی مسئولین هم هیچ گاه برای اشتباهاتی که باعث خسران مردم جامعه‌شان می‌شود، عذر خواهی نمی‌کنند و تنها به دنبال این هستند که تقصیر را به گردن دیگری بیاندازند و خودشان از زیر بار عمل نادرستشان فرار کنند.
نماهای اجتماعی از گردن نگرفتن
در مترو ایستاده ای ناگهان مسافری می‌آید و پایش را به روی پای تو می‌گذارد و بدون اینکه به روی خود بیاورد و از این رفتار معذرت خواهی کند، راهش را می‌کشد و می‌رود!
داخل خیابان اصلی مشغول رانندگی هستی ناگهان اتومبیلی از فرعی وارد می‌شود و چیزی نمانده که با تو تصادف کند، با آنکه حق تقدم با تو بوده و او خلاف آمده با کمال تعجب می‌بینی که به جای اینکه معذرت خواهی کند، تازه طلبکار هم هست و سرش را از شیشه بیرون آورده و داد و بیداد می‌کند! در پیاده روی خیابان در حال راه رفتنی ناگهان از یکی از مغازه‌ها یک پارچ آب به سمت تو پاشیده می‌شود و کل وجودش را خیس می‌کند، در این هنگام مغازه دار به جای معذرت خواهی طوری رفتار می‌کند که انگار تقصیر تو بوده که بد موقع از پیاده رو رد شده ای!
در چنینی شرایطی که عذر خواهی به حلقه مفقوده فرهنگ کشورمان تبدیل شده است، این نهادهایی مانند آموزش و پرورش و رسانه به خصوص رسانه ملی هستند که باید در این زمینه فرهنگ سازی کنند تا معذرت خواهی به عنوان یک ارزش در جامعه ما مطرح شود و مردم به دنبال فرار از آن نباشند.
این اتفاق‌ها و هزار نمونه مشابه آن بارها در زندگی همه ما پیش آمده است، شاید در برخی از موارد این ما بوده‌ایم که در مقابل عملی نادرست به جای معذرت خواهی به دنبال شانه خالی کردن بوده‌ایم. اما در هر حال مسئله یکسان است ؛ اینکه پس از انجام رفتاری نادرست، معذرت خواهی فراموش شده است.
عذر خواهی در آیات و روایت
عذر خواهی در آیات قرآن و روایات، نقش پررنگی دارد و بارها به مسلمانان تاکید شده است که در صورت بروز رفتار نادرست، معذرت خواهی شود. در همین راستا در قرآن کریم 87 بار از توبه و معذرت خواهی سخن به میان آمده و در روایات هم آمده است که حضرت علی(ع) به مردم می‌گویند: من و شما بر هم حقوقی داریم و اولین حق شما بر من این است که چیزی را از شما پنهان نکنم .
فرار از خسارت و مسئولیت
یکی از دلایلی که عذرخواهی در کشور باب نیست، مسئله فرار از خسارت و بار مسئولیتی است که اشتباهات به دنبال دارد. زمانی که یک فرد متوجه می‌شود که با اعتراف به اشتباه و عذرخواهی، باید مسئولیت خسران وارد آمده را بر عهده گیرد یا اینکه با این کار خود را متوجه تنبیه و جزا می‌کند، ترجیح می‌دهد که به طور کلی مسئله را انکار کند تا از زیان‌های احتمالی مصون بماند. همین می‌شود که دیگر کسی اشتباهاتش را گردن نمی‌گیرد، چه برسد به اینکه بخواهد عذرخواهی کند.
یکی از دلایلی که عذرخواهی در کشور باب نیست، مسئله فرار از خسارت و بار مسئولیتی است که اشتباهات به دنبال دارد. زمانی که یک فرد متوجه می‌شود که با اعتراف به اشتباه و عذرخواهی، باید مسئولیت خسران وارد آمده را بر عهده گیرد یا اینکه با این کار خود را متوجه تنبیه و جزا می‌کند، ترجیح می‌دهد که به طور کلی مسئله را انکار کند تا از زیان‌های احتمالی مصون بماند
وقتی عذرخواهی در جامعه ارزش نباشد!
اینکه در کشورهای اروپایی یا کشورهایی مانند ژاپن اگر مقام مسئولی اشتباهی انجام می‌دهد، هر چند خسارت داشته باشد و حتی اگر اعتراف او مجازات شدیدی را برایش به دنبال داشته باشد، باز هم اعتراف می‌کند و معذرت خواهی می‌کند، به این دلیل هم هست که معذرت خواهی و مسئولیت پذیری در مقابل اشتباهات در آن کشورها ارزش تلقی می‌شود و اصلاً کسی نمی‌تواند اشتباهش را گردن نگیرد، چون رسانه و به طور کلی افکار عمومی اجازه وقوع چنین اتفاقی را نمی‌دهند.
در چنین کشورهایی فرهنگ معذرت خواهی درونی شده است و کسی دلیلی برای فرار از بار مسئولیت کارهایش نمی‌بیند. اما در کشور ما، همه از همان کودکی به دنبال راه های شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت کارهایشان هستند و هر کسی هم بیشتر از زیر بار مسئولیت اشتباهاتش فرار کند، از دیدگاه دیگران زرنگ‌تر جلوه می‌کند!
مسئولین عذرخواهی را فرهنگ غربی تلقی می‌کنند
جالب اینجا است که مسئولین ما در مقابل این پرسش که چرا پس از اشتباهاتشان از مردم معذرت خواهی نمی‌کنند، فرهنگ معذرت خواهی را غربی تلقی می‌کنند و الزامی برای اعتراف به اشتباهاتشان که ملتی را دچار خسران می‌کند، احساس نمی‌کنند. این در حالی است که معذرت خواهی در فرهنگ ایران باستان و هم چنین در متون اسلامی بارها و بارها تاکید شده است و بیشتر از اینکه غربی باشد ، متعلق به فرهنگ ایرانی و اسلامی است. اما مسئله این است که مسئولین با این تلقی به دنبال فرار از بار مسئولیت اشتباهاتشان هستند.
رسانه و آموزش و پرورش باید فرهنگ عذر خواهی را نهادینه کند
در چنینی شرایطی که عذر خواهی به حلقه مفقوده فرهنگ کشورمان تبدیل شده است، این نهادهایی مانند آموزش و پرورش و رسانه به خصوص رسانه ملی هستند که باید در این زمینه فرهنگ سازی کنند تا معذرت خواهی به عنوان یک ارزش در جامعه ما مطرح شود و مردم به دنبال فرار از آن نباشند.چگونه فرهنگ عذرخواهي را تقويت کنيم؟
در نظر گرفتن اصول و موازين ساده اخلاقي، اجتماعي و ديني: اين اصل در روابط با ديگران مي‌تواند تاثير بسياري داشته باشد. زيرا بسياري از برخوردهاي اشتباه ما ناشي از عدم آشنايي به روابط اوليه اجتماعي است.
ايجاد انگيزه براي حفظ رابطه: انسان در روابط اجتماعي خود چه رابطه دوستانه يا ارتباط با همنوع خود باشد، بايد مراقب باشد که در ديگران ايجاد رنجش و تنش نکند در صورت بروز اين رنجش، انگيزه براي حفظ رابطه مي‌تواند منجر به عذرخواهي شود که در اين صورت موجب ايجاد آرامش در فرد و جلب رضايت الهي مي‌شود.
بپذيريد که کامل نيستيد: اگر انسان بپذيرد که خود و ديگران داراي معايبي هستند که هر از گاهي با يک تنش و اختلال ولو کوچک ممکن است اين عيب آشکار شود، عذرخواهي کردن به خاطر آن سخت نخواهد بود.
توصيه اسلام به عذرخواهي: اگر فردي به اين واقعيت ديني اعتقاد داشته باشد که در دين اسلام همواره توصيه به توبه و بازگشت به سوي خداوند شده است و خدا بهترين عذرپذيرنده است، مي‌آموزد که در صورتي ارتکاب خطا براي جلب رضايت خدا از خطاي خود نيز در برخورد با بندگان عذرخواهي کند. هرگاه شخص، عذر بخواهد خود را در معرض احسان الهي و مردم قرار داده است و از برکات احسان خود و جامعه برخوردار و بهره مند مي‌شود.
اشتباه را بپذيريد: در صورتي که فرد به اشتباه خود پي ببرد و بداند که او در کدر شدن فضاي رابطه مقصر بوده است، به راحتي مي‌تواند براي عذرخواهي قدم جلو بگذارد.
اشتباه خود را کوچک تلقي نکنيد: در دين اسلام آمده است که کار نيک خود را کوچک و کار نيک ديگران را بزرگ و رفتار منفي خود را بزرگ و رفتار منفي ديگران را کوچک تلقي کنيد. بنابراين در صورت انجام کار اشتباه آن را کوچک نشماريد تا راحت‌تر بتوانيد عذرخواهي کنيد.
تحليل علت ايجاد تنش: پس از اينکه خطايي مرتکب شديد بلافاصله عمل و رفتار خود را بررسي کنيد که چرا و چگونه اين اتفاق افتاد؟ در صورتي که خود را مقصر ديديد براي عذرخواهي اقدام کنيد.
مسئوليت ارتکاب اشتباه را گردن ديگران نيندازيد: هر کس بايد مراقب رفتار و اعمال خود باشد و بهتر است انسان خطايي نکند تا منجر به عذرخواهي شود اما در صورتي که خطايي از او سر زد آن را گردن ديگران نيندازد.
چگونه عذرخواهي کنيم؟
قدم اول در عذرخواهي پذيرفتن اشتباه و خطاي مرتکب شده از سوي فرد است. در اين صورت نشان مي‌دهيد که مسئوليت پذير بوده و خواهان ارتباطات گسترده و صميمي در سطح فرد و جامعه هستيد. قدم بعدي کنار گذاشتن غرور و ترس از تحقير شدن مي‌باشد. پس از آن کلمات و جملاتي متناسب با فرد مقابل بيابيد. پس از اينکه دانستيد چه چيزي باعث رنجش طرف مقابل شده بخش عمده‌اي از عذرخواهي شما بايد به اين معطوف باشد که آن رنجش را برطرف کنيد. اين کار، به شخصي كه از شما رنجيده اجازه مي‌دهد كه ديگر در مقابلتان احساس راحتي كند و موضع خصمانه نگيرد. هرگاه فردي عذرخواهي کرد، شايسته است که طرف مقابل نيز عذر او را بپذيرد؛ حضرت علي عليه‌السلام در اين‌باره مي‌فرمايد: "بدترين مردم کسي است که معذرت خواهي ديگران را نپذيرد و از خطاهايشان درنگذرد
سعي کنيد به موقع و در زمان خود عذرخواهي کنيد. نکته قابل توجه اين است که اگر اين عذرخواهي پس از زمان طولاني اتفاق افتد يا به معنايي عذرتراشي باشد، در اين گونه موارد عذرخواهي با شکست مواجه خواهد شد.
اثرات عذرخواهي:
رفع رنجش و آزرده خاطري طرف مقابل، خاتمه يافتن منازعه و کشمکش، جلوگيري از برخي فجايع و پيش آمدهاي بزرگ در آينده، افزايش سطح اعتماد بين فردي و اجتماعي، برخورداري از احساس عزت نفس و آرامش، بازسازي روابط ويران شده، از بين بردن نگران و تنش در جامعه، تحکيم و تلطيف روابط اجتماعي و خانوادگي، حفظ حرمت اشخاص و خود فرد عذرخواهي کننده
تخليه نفس از غرور و تکبر، تقويت روحيه گذشت و ايثار در جامعه.
در عذرخواهي بايد سه نکته را در نظر داشت:
1. هرگاه فردي عذرخواهي کرد، شايسته است که طرف مقابل نيز عذر او را بپذيرد؛ حضرت علي عليه‌السلام در اين‌باره مي‌فرمايد: "بدترين مردم کسي است که معذرت خواهي ديگران را نپذيرد و از خطاهايشان درنگذرد."[1] بنابراين درباره کساني که مي‌دانيد در اثر خطا و اشتباه گناهي مرتکب شده‌اند مي‌بايست تا جايي که امکان دارد حتي براي انجام عمل و کارشان توجيهاتي تراشيد تا شخص خود را بيابد و از اشتباه خود درس گيرد. امير مؤمنان علي (ع) در اين باره فرمودند: "اقبل عذر اخيک، و ان لم يکن له عذر فالتمس له عذرا؛ عذر برادر خود را بپذير و اگر او عذري نداشت براي خطاي او عذري بتراش."[2]
2. عذرخواهي بايد متناسب با مقدار خطا باشد، نه کمتر و نه بيشتر.
3. مرتکب نشدن به جرم و خطا، بهتر از عذرخواهي است، چنان که حضرت علي عليه السلام مي‌فرمايند: "بي‌نيازي از عذرخواهي، ارجمندتر از عذرخواهي است."[3] بنابراين انسان نبايد کاري کند که مجبور به پوزش باشد. پيامبر (ص) مي‌فرمايد: "اياک و ما تعتذر منه؛ فان فيه الشرک الخفي؛ زنهار از کاري که به سبب آن پوزش بخواهي؛ زيرا در اين کار شرک پنهان، است.