کاروانسرای امین آباد در 38 کیلو متری جنوب قمشه (شهرضا) قرار گرفته است. این بنا، که در مسیر کاروانسرای شیراز به اصفهان ساخته شده ، متعلق به دوره ی صفوی بوده و در زمان شاه عباس اول بنا شده است.
شکل آن با کاروانسراهای متداول متفاوت بوده و نقشه ی هشت ضلغی دارد که تنها کاروانسراهای ده بید و چهار آباد و خوان خوره نظیر آن هستند. به علت یکی بودن دوره این بناها می توان گفت که معمار اصلی همه ی این بناها یکی بوده است و علت هشت ضلعی بودن بنا را می توان مسائل امنیتی و افزودن بر استحکامات آنها دانست.
ولی پیچیدگی فضا و انطباق هوشمندانه ی کاربری کاروانسرا بر نقشه ی هشت ضلعی و ایجاد فضاهای جدید و زیبا را می توان نشانه ی تحول و تکامل معماری کاروانسرا به شمار آورد. در کنار این بنا یک آب انبار، یک حمام و یک مسجد نیز قرار آباد نیز شکل گیرد و خو شبختانه هر چهار بنای این مجموعه سالم اند و در صورت مرمت با نمونه ای استثنائی از یک اقامتگاه بین راهی تاریخی رو به رو خواهیم بود.
چون آخرین مالک این بنا در زمان قاجار ملک التجار نام داشته این کاروانسرا با نام مالک نیز خوانده می شود. هر ضلع این بنای هشت ضلعی از بیرون 24 متر طول و حدود 6 متر ارتفاع دارد. دیوارهای خارجی، جز سر در ورودی ، همگی از سنگ لاشه ساخته شده اند. کنگره ی زیبای بالای دیوارها و برجهای هشت گوشه ی بنا حس یک قلعه ی نظامی را القا می کند. ولی سر در آجری دو طبقه با تزئینات ملایم بر کاروانسرا بودن بنا تاکید می کند. این تغییر مصالح و ابعاد، ورودی را به بهترین شکل ممکن تعریف می کند.
شکل آن با کاروانسراهای متداول متفاوت بوده و نقشه ی هشت ضلغی دارد که تنها کاروانسراهای ده بید و چهار آباد و خوان خوره نظیر آن هستند. به علت یکی بودن دوره این بناها می توان گفت که معمار اصلی همه ی این بناها یکی بوده است و علت هشت ضلعی بودن بنا را می توان مسائل امنیتی و افزودن بر استحکامات آنها دانست.
ولی پیچیدگی فضا و انطباق هوشمندانه ی کاربری کاروانسرا بر نقشه ی هشت ضلعی و ایجاد فضاهای جدید و زیبا را می توان نشانه ی تحول و تکامل معماری کاروانسرا به شمار آورد. در کنار این بنا یک آب انبار، یک حمام و یک مسجد نیز قرار آباد نیز شکل گیرد و خو شبختانه هر چهار بنای این مجموعه سالم اند و در صورت مرمت با نمونه ای استثنائی از یک اقامتگاه بین راهی تاریخی رو به رو خواهیم بود.
چون آخرین مالک این بنا در زمان قاجار ملک التجار نام داشته این کاروانسرا با نام مالک نیز خوانده می شود. هر ضلع این بنای هشت ضلعی از بیرون 24 متر طول و حدود 6 متر ارتفاع دارد. دیوارهای خارجی، جز سر در ورودی ، همگی از سنگ لاشه ساخته شده اند. کنگره ی زیبای بالای دیوارها و برجهای هشت گوشه ی بنا حس یک قلعه ی نظامی را القا می کند. ولی سر در آجری دو طبقه با تزئینات ملایم بر کاروانسرا بودن بنا تاکید می کند. این تغییر مصالح و ابعاد، ورودی را به بهترین شکل ممکن تعریف می کند.
با ورود به دالان ورودی به فضای سر پوشیده به طاق آهنگ رو به رو می شویم که در دو سوی آن علاوه بر دو اتاق نگهبانی و اتاق کاروانسرادار دو راه پله وجود دارد که به شاه نشین و بام منتهی می شود. در این محل تکلیف کاروان روشن و پس از آن به حیاط هدایت می شده است. پس از عبور از دالان ورودی به حیاط هشت ضلعی بسیار مناسب کاروانسرا وارد می شویم که طول هر ضلع آن 8/16متر و ارتفاع آن 5/4 متر است.
شاید چشمگیرترین و هنرمندانه ترین بخش کاروانسرا حیاط آن باشد. چهار ایوان اصلی بر اساس الگوی حیاط های چهار ایوانه، روی دو محور عمود بر هم، قرار گرفته اند. ورودی شتر خانها نیز در کنار همین ایوانها قرار دارد. در هر یک از چهار جبهه ی فرعی پنج حجره قرار گرفته که به واسطه ی یک ایوان در عمق 5/1 متری حیاط واقع شده اند. طاق این ایوانها با رسمی بندی نیم کار دوازده تایی تزئین شده است. نکته ی با ارزش، تاکید بر حجره ی وسطی به عنوان محور فرعی تقارن حیاط است که معمار با ترکیب مقرنس، با کاربندی و تعویض نوع آجر کاری لچک بالای قوس، این عمل را با ظرافت تمام انجام داده است. حجره ها اتاقهایی به ابعاد 3*5/2 متر هستند که سقف آنها با طاق ترکین پوشش داده شده و در نوع خود کم نظیر است.
نور این اتاق ها تنها از پشت در پنجره ی چوبی تامین می شود که دلیل اصلی آن کاستن از میزان تبادل انرژی است. در هر حجره یک بخاری دیواری قرار دارد که برای گرما و پخت و پز مورد استفاده قرار می گرفته است. در مجموع تعداد26 اتاق در چهار ضلع ایوان قرار دارد. پشت حجره ها دالانی دور زده است که ایوانها آن را به چهار قسمت تقسیم کرده و احتمالاً هر قسمت به یک کاروان اختصاص می یافته است.
در یک طرف این دالان، به ازای هر چشمه طاق، یک بار انداز قرار دارد. پوشش این دالان و باراندازهای جانبی آن طاقهای کلمبه و آهنگ است. ورودی این دالانها و چرخش 45 درجه ای آن بسیار ماهرانه طراحی شده و تکرار تویزه ها و نور ملایمی که از دو سوی دالان وارد می شود، هر بیننده ای را تحت تاثیر قرار می دهد. پشت سه ایوان اصلی اتاقهایی قرار دارند که، چنان که توضیح داده شده، به کاروانسالارها و تجار معتبر اختصاص داشته است.
نکته ی بسیار جالب این است که به رغم تساوی ابعاد ایوان ها و فضای پشت سر آنها سه اتاق ذ کر شده سه پلان متفاوت دارند. اتاق شمالی دایره، اتاق غربی هشت ضلعی و اتاق شرقی مربع است و هر سه با ظرافتی بیش از حجره های معمولی کار شده اند. آخرین فضایی که پس از گردش در این کاروانسرا می توان مشاهده کرد شاه نشین است که در طبقه ی بالای ورودی قرار دارد و با دو ردیف پلکان از فضای ورودی می توان به آن دست یافت.
فضای شاه نشین شامل دو پیش ورودی، دو اتاق هشت ضلعی، دو اتاق مستطیل، یک اتاق اصلی و شش ایوان است که همگی تزئینات کاربندی در سقف دارند. ولی زیبا ترین تزئینات متعلق به فضای اصلی است، که در مرکز شاه نشین قرار دارد، و در شمال و جنوب به دو ایوان، یکی رو به حیاط و دیگری رو به بیرون کاروانسرا منتهی می شود.
رسمی بندی این فضا، که زیر سه طاق کلمبه انجام شده و شکلی از سه کاسه را تداعی می کند. در نوع خود کم نظیر است و از نظر کیفیت تزئینات با سایر فضاهای کاروانسر متفاوت است. در همه جای بنا تزئینات زمخت و ساده و روحیه ی اصلی آن تنها حرکات متنوع آجر است. در حالی که در شاه نشین به فضایی با تزئینات یک کوشک، در میان یک باغ اعیانی ، برخورد می کنیم.
شاید چشمگیرترین و هنرمندانه ترین بخش کاروانسرا حیاط آن باشد. چهار ایوان اصلی بر اساس الگوی حیاط های چهار ایوانه، روی دو محور عمود بر هم، قرار گرفته اند. ورودی شتر خانها نیز در کنار همین ایوانها قرار دارد. در هر یک از چهار جبهه ی فرعی پنج حجره قرار گرفته که به واسطه ی یک ایوان در عمق 5/1 متری حیاط واقع شده اند. طاق این ایوانها با رسمی بندی نیم کار دوازده تایی تزئین شده است. نکته ی با ارزش، تاکید بر حجره ی وسطی به عنوان محور فرعی تقارن حیاط است که معمار با ترکیب مقرنس، با کاربندی و تعویض نوع آجر کاری لچک بالای قوس، این عمل را با ظرافت تمام انجام داده است. حجره ها اتاقهایی به ابعاد 3*5/2 متر هستند که سقف آنها با طاق ترکین پوشش داده شده و در نوع خود کم نظیر است.
نور این اتاق ها تنها از پشت در پنجره ی چوبی تامین می شود که دلیل اصلی آن کاستن از میزان تبادل انرژی است. در هر حجره یک بخاری دیواری قرار دارد که برای گرما و پخت و پز مورد استفاده قرار می گرفته است. در مجموع تعداد26 اتاق در چهار ضلع ایوان قرار دارد. پشت حجره ها دالانی دور زده است که ایوانها آن را به چهار قسمت تقسیم کرده و احتمالاً هر قسمت به یک کاروان اختصاص می یافته است.
در یک طرف این دالان، به ازای هر چشمه طاق، یک بار انداز قرار دارد. پوشش این دالان و باراندازهای جانبی آن طاقهای کلمبه و آهنگ است. ورودی این دالانها و چرخش 45 درجه ای آن بسیار ماهرانه طراحی شده و تکرار تویزه ها و نور ملایمی که از دو سوی دالان وارد می شود، هر بیننده ای را تحت تاثیر قرار می دهد. پشت سه ایوان اصلی اتاقهایی قرار دارند که، چنان که توضیح داده شده، به کاروانسالارها و تجار معتبر اختصاص داشته است.
نکته ی بسیار جالب این است که به رغم تساوی ابعاد ایوان ها و فضای پشت سر آنها سه اتاق ذ کر شده سه پلان متفاوت دارند. اتاق شمالی دایره، اتاق غربی هشت ضلعی و اتاق شرقی مربع است و هر سه با ظرافتی بیش از حجره های معمولی کار شده اند. آخرین فضایی که پس از گردش در این کاروانسرا می توان مشاهده کرد شاه نشین است که در طبقه ی بالای ورودی قرار دارد و با دو ردیف پلکان از فضای ورودی می توان به آن دست یافت.
فضای شاه نشین شامل دو پیش ورودی، دو اتاق هشت ضلعی، دو اتاق مستطیل، یک اتاق اصلی و شش ایوان است که همگی تزئینات کاربندی در سقف دارند. ولی زیبا ترین تزئینات متعلق به فضای اصلی است، که در مرکز شاه نشین قرار دارد، و در شمال و جنوب به دو ایوان، یکی رو به حیاط و دیگری رو به بیرون کاروانسرا منتهی می شود.
رسمی بندی این فضا، که زیر سه طاق کلمبه انجام شده و شکلی از سه کاسه را تداعی می کند. در نوع خود کم نظیر است و از نظر کیفیت تزئینات با سایر فضاهای کاروانسر متفاوت است. در همه جای بنا تزئینات زمخت و ساده و روحیه ی اصلی آن تنها حرکات متنوع آجر است. در حالی که در شاه نشین به فضایی با تزئینات یک کوشک، در میان یک باغ اعیانی ، برخورد می کنیم.