محمد سلطان الکتابی از آنجا که صفحه مداری ناهید با صفحه مدار زمین زاویه ای در حدود 3.5 (سه و نیم) درجه می سازد، معمولا به هنگام مقارنه داخلی ناهید، از دیدگاه ناظر زمینی این سیاره از مقابل قرص خورشید عبور نمی کند. گذر سیاره ناهید هنگامی روی می دهد که این سیاره در مقارنه داخلی باشد و زمین و ناهید و خورشید در یک خط قرار گیرند و در حقیقت ناهید در یکی از گره های مداری اش باشد. اگرچه میل صفحه مداری ناهید با زمین در حدود سه و نیم درجه است، به هنگام مقارنه داخلی، از دید ناظر زمینی ممکن است این سیاره تا حدود 9.5 (نه و نیم) درجه دورتر از خورشید قرار داشته باشد.
گذر ناهید که از نادرترین پدیده های نجومی است، به طوری که ممکن است در یک قرن حتی یک بار هم روی ندهد، به عنوان نمونه در قرن 20 میلادی بشر از دیدن گذر ناهید بی بهره ماند. گذر زهره در واقع در فواصل 8 ، 105.5 ، 8 ، و 121.5 سال از مقابل خورشید صورت می پذیرد و ما بسیار خوش اقبالیم که در طول عمر خود توانسته ایم دو بار رصد گذر زهره را تجربه کنیم؛ یکی در19 خرداد سال 1383 خورشیدی(8 ژوئن 2004 میلادی) و دیگری در 17 خرداد1391 خورشیدی(5 و 6 ژوئن 2012 میلادی).
علاقمندان به پدیده های آسمانی در سال 1391 برای آخرین بار در عمر خود این فرصت را دارند تا تماشاگر گذر ناهید باشند و برای همیشه با این رویداد خداحافظی کنند؛ چرا که گذر بعدی زهره در تاریخ بیستم آذر سال 1496 شمسی یعنی 105 سال بعد رخ خواهد داد!!!اما 8 ، 105.5 ، 8 ، و 121.5 سال تنها الگوی تکرار گذر سیاره ناهید نیست. علت آن عدم تطابق جزئی در زمان رسیدن ناهید و زمین به نقطه تقارن می باشد. پیش از سال 1518 میلادی این الگو به صورت 8 ، 113.5 ، 8 ، و 121.5 بوده است. الگوی کنونی تا سال 2846 میلادی ادامه خواهد داشت، تا این که الگوی جدیدی به صورت 8 ، 105.5 ، 8 ، و 129.5 جایگزین آن خواهد شد.
تاریخ ثبت رسمی رصد گذر تیر پیش از نخستین رصد ثبت شده از گذر زهره است. اولین بار در 7 نوامبر 1631 پیر گاسندی موفق به ثبت رسمی رصد گذر تیر شد، در حالی که کپلر پبیشتر تاریخ زمان وقوع آن را پیش بینی کرده بود. همچنین گاسندی تلاش زیادی کرد تا یک ماه پس از رصد گذر تیر، در 7 دسامبر، گذر ناهید را نیز رصد و ثبت کند؛ ولی به دلیل دقت ناکافی محاسباتش موفق به رصد گذر زهره نشد؛ چراکه او رصد خود را در پاریس انجام داد و گذر ناهید در سال 1631 در اروپای غربی غیر قابل رویت بود.نخستین گزارش رسمی به ثبت رسیده از رصد گذر زهره مربوط به ارمیا هاروکس از شهر پرستون انگلستان در تاریخ چهارم دسامبر 1639 میلادی است، در حالی که دوست او ویلیام کراپتری هم این گذر را در نزدیکی منچستر با موفقیت رصد کرد. کپلر گذر های سال 1631 و 1761 را در فهرست پیشبینی های خود داشت ولی گذر سال 1639 را از قلم انداخته بود. هاروکس محاسبات کپلر را تصحیح کرد و به این نتیجه رسید که گذر ناهید می تواند به صورت یک جفت با فاصله زمانی 8 ساله اتفاق بیفتد و به این ترتیب گذر سال 1639 را پیش بینی و محاسبه کرد و در نهایت نتیجه پژوهش خود را با رصد این پدیده در سال 1639 به ثبت رساند. اگرچه او در خصوص ساعت دقیق آغاز گذر ناهید چندان مطمئن نبود ولی محاسبات او نشان می داد گذر زهره در حدود ساعت 3 بعد از ظهر آغاز می شود. هاروکس که از تلسکوپ ساده ای برای پروژه اش استفاده می کرد، تصویر خورشید را بر روی صفحه ای انداخته بود تا به صورت غیر مستقیم خورشید را تماشا کند. پس از این که تقریبا تمام روز به تصویر خورشید خیره شده بود، سرانجام موفق شد با وجود اینکه ابرها تا حدودی مزاحم دیدن تصویر خورشید بودند، گذر زهره را در ساعت 3:15 در حدود نیم ساعت پیش از غروب خورشید رصد کند.دانشمندان و پژوهشگران زیادی به منظور رصد گذر زهره در سالهای 1761، 1769، 1874 و 1882 به مناطق مختلف دنیا سفر کردند تا این پدیده را در سراسر کره زمین ثبت کرده، نتایج آن را به اشتراک بگذارند. در سال 1874 گروه پژوهشگران آلمانی به اصفهان آمدند و در عمارت باغ زرشک اصفهان - که در نزدیکی زاینده رود و در محور تاریخی چهار باغ قرار داشت و اکنون دیگر اثری از آن نیست – به رصد گذر ناهید پرداختند. یادگار این گروه قطعات سنگی مورخ سال 1874 است که اکنون در کلیسای وانک اصفهان نگهداری می شود.
یادگار رصدگران آلمانی گذر ناهید در سال 1874 که اکنون در کلیسای وانک اصفهان نگهداری می شود.
در سال 1383 خورشیدی(2004 میلادی) منجمان در سراسر دنیا بی صبرانه برای رصد گذر ناهید لحظه شماری می کردند. این گذر، با گذشت 121 سال پس از گذر سال 1882 میلادی، میراث ارزشمندی برای علاقمندان به پدیده های آسمانی در عصر ارتباطات به شمار می رفت. از سوی دیگر منجمان خوش شانس این دوره امیدوار بودند تا گذر بعدی سیاره ناهید را نیز پس از یک بازه زمانی نه چندان طولانی، در سال 2012 رصد و ثبت کنند.گذر بعدی سیاره زهره که در انتظار آن هستیم در تاریخ هفدهم خرداد 1391 رخ خواهد داد. همانگونه که در تصویر زیر دیده می شود، این پدیده در کل پهنه ایران به هنگام طلوع خورشید قابل مشاهده خواهد بود و کلیه مردم و رصدگران ایرانی از طلوع خورشید به مدت حدود 3 ساعت فرصت دارند تا تماشاگر این پدیده بسیار زیبا باشند و برای همیشه با این رویداد خداحافظی کنند؛ چرا که گذر بعدی زهره در تاریخ بیستم آذر سال 1496 شمسی یعنی 105 سال بعد رخ خواهد داد!!!
گذر بیستم آذر ماه سال 1496 خورشیدی برابر با یازدهم دسامبر 2117 میلادی تنها گذر ناهید در قرن پانزدهم شمسی می باشد. در آن تاریخ نیز مثل هفدهم خرداد 1391 پدیده گذر ناهید در ایران به هنگام طلوع خورشید قابل رویت خواهد بود و خورشید به هنگام اوج گذر زهره طلوع می کند، لذا تنها دو تماس سوم و چهارم در ایران قابل مشاهده است. پس از سال 1496، گذر بعدی ناهید در روز شنبه هفدهم آذر 1504 اتفاق می افتد که تنها گذر ناهید در قرن 16 شمسی است. در آن روز پهنه ایران مکان مناسبی برای رصد این پدیده نخواهد بود؛ در بهترین حالت، تنها در بخش هایی از مرزهای غربی ایران لحظه ورود ناهید به قرص خورشید (تماس اول و لحظاتی پس از آن) به مدت چند ثانیه پیش از غروب آفتاب تنها در افق های کاملا باز و بدون مانع قابل رویت خواهد بود لذا ساکنان بسیاری از مناطق ایران از دیدن تنها گذر ناهید در قرن 16 شمسی بی بهره خواهند ماند.
نگاهی کوتاه به گذر های ناهید پس از اختراع تلسکوپ
توضیحات
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
وضعیت رویت پذیری در پهنه کنونی ایران
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0, colspan: 3"]
تاریخ
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
روز
[/TD]
[TR]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
سال
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
ماه
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
روز
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
نخستین گذر ناهید پس از اختراع تلسکوپ
[/TD]
[TD]
کل مراحل در ایران قابل رویت بوده است.
[/TD]
[TD]
1631
[/TD]
[TD]
دسامبر
[/TD]
[TD]
7
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
یکشنبه
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
ثبت نخستین گزارش رصد گذر زهره توسط ارمیا هاروکس
[/TD]
[TD]
کل مراحل در ایران غیر قابل رویت بوده است.
[/TD]
[TD]
1639
[/TD]
[TD]
دسامبر
[/TD]
[TD]
4
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
یکشنبه
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
-
[/TD]
[TD]
کل مراحل در ایران قابل رویت بوده است.
[/TD]
[TD]
1761
[/TD]
[TD]
ژوئن
[/TD]
[TD]
6
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
شنبه
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
-
[/TD]
[TD]
دقایق کوتاهی از پایان پدیده تنها در نواحی شرقی ایران قابل رویت بوده است.
[/TD]
[TD]
1769
[/TD]
[TD]
ژوئن
[/TD]
[TD]
3 و 4
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
شنبه و یکشنبه
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
نخستین گذر ناهید پس از اختراع دوربین عکاسی – رصد گذر زهره در اصفهان توسط گروه پژوهشی آلمانی
[/TD]
[TD]
قسمتی از مراحل گذر شامل تماس سوم و چهارم پس از طلوع خورشید در تمام پهنه ایران قابل رویت بوده است.
[/TD]
[TD]
1874
[/TD]
[TD]
دسامبر
[/TD]
[TD]
9
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
چهارشنبه
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
[/TD]
[TD]
کل مراحل در ایران غیر قابل رویت بوده است.
[/TD]
[TD]
1882
[/TD]
[TD]
دسامبر
[/TD]
[TD]
6
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
چهارشنبه
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
نخستین گذر ناهید پس از اختراع کامپیوتر
[/TD]
[TD]
کل مراحل در ایران قابل رویت بوده است.
[/TD]
[TD]
2004
[/TD]
[TD]
ژوئن
[/TD]
[TD]
8
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
سه شنبه
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
خداحافظی نگارنده با گذر ناهید برای همیشه!
[/TD]
[TD]
قسمتی از مراحل گذر شامل تماس سوم و چهارم پس از طلوع خورشید در تمام پهنه ایران قابل رویت
[/TD]
[TD]
2012
[/TD]
[TD]
ژوئن
[/TD]
[TD]
5 و 6
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
سه شنبه و چهارشنبه
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
تنها گذر ناهید در قرن 15 خورشیدی
[/TD]
[TD]
قسمتی از مراحل گذر شامل تماس سوم و چهارم پس از طلوع خورشید در تمام پهنه ایران قابل رویت خواهد بود.
[/TD]
[TD]
2117
[/TD]
[TD]
دسامبر
[/TD]
[TD]
11
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
شنبه
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]
تنها گذر ناهید در قرن 16 خورشیدی
[/TD]
[TD]
دقایق کوتاهی از آغاز پدیده شامل تماس اول، تنها در نواحی غربی ایران به هنگام غروب آفتاب قابل رویت خواهد بود.
[/TD]
[TD]
2125
[/TD]
[TD]
دسامبر
[/TD]
[TD]
8
[/TD]
[TD="bgcolor: #C0C0C0"]
شنبه
[/TD]
[/TR]
همانطور که در جدول مشاهده می شود، در طول این دوره، گذر زهره تنها در روزهای شنبه، یکشنبه، سه شنبه و چهارشنبه رخ داده است. گذر سیارات دیگر:
گذر سیاره تیر از دید ناظران زمینی به مراتب بیشتر از گذر ناهید اتفاق می افتد به طوری که ممکن است در هر قرن 13 یا 14 بار تکرار شود. دلیل آن نزدیکی این سیاره به خورشید و سرعت بیشتر آن در مدارش می باشد. در حال حاضر گذر تیر در ماه های می و نوامبر اتفاق می افتد. گذر های پیشین تیر در سال های 1999، 2003 و 2006 بوده و گذر آینده آن در سال 2016 خواهد بود.
گذر ناهید از دید ناظر فرضی مریخ:
در این حالت از دید ناظر فرضی مریخی زهره همچون لکه سیاه بسیار کوچکی از مقابل قرص خورشید عبور می کند. مشخصا هیچکس تا کنون گذر ناهید را از روی مریخ ندیده است، با این حال می دانیم گذر آینده ناهید از دیدگاه ناظر فرضی مریخی، در تاریخ 19 آگوست 2030 اتفاق خواهد افتاد و گذر پیشین ناهید 21 آگوست 1998 بوده است.
از دید ناظر فرضی مریخ، گذر زهره بسیار متداول تر از گذر زمین است، زیرا زاویه صفحه مداری زهره با مریخ کمتر از 2 درجه می باشد .گذر زمین از دید ناظر فرضی مریخی:
در این پدیده، زمین به صورت دایره سیاه کوچکی بر روی قرص خورشید نمایان می شود. ماه نیز می تواند در کنار زمین به صورت لکه سیاه کوچکی در مقابل خورشید ظاهر شود. گذر پیشین زمین مربوط به 11 می سال 1984 بوده و گذر آینده آن 10 نوامبر 2084 خواهد بود؛ دور از انتظار نیست که در آن زمان، کاوشگرها یا مهاجرین احتمالی حاضر در مریخ برای نخستین بار موفق به ثبت این پدیده شوند.
در بین سالهای 125000 قبل از میلاد تا 125000 بعد از میلاد، یعنی یک بازه زمانی 250000 ساله، در مجموع 594812 بار خورشید گرفتگی(از انواع مختلف) ، 41006 بار گذر تیر و 3162 بار گذر ناهید شناخته شده است. در این میان 114 اتفاق همزمان یا تقریبا نزدیک محاسبه شده است که 106 مرتبه مربوط به گذر تیر به هنگام خورشید گرفتگی و 8 بار گذر ناهید در زمان خورشید گرفتگی بوده است.
تلاقی گذر ناهید با گذر تیر:این تلاقی بسیار نادر است، به طوری که همزمانی های بعدی گذر تیر و ناهید در سالهای 69163 و 224508 بعد از میلاد شناخته شده و پدیده مشابه در زمان گذشته مربوط به سال 373173 پیش از میلاد بوده است. همچنین در 13 سپتامبر 13425 بعد از میلاد، وقوع گذر تیر و ناهید با فاصله زمانی 16 ساعت از هم، پیش بینی شده است.فهرست این تلاقی ها در آینده دور به شرح زیر می باشد:
شرح پدیده
[TD="width: 228, bgcolor: #C0C0C0, colspan: 3"]
تاریخ
[/TD]
[TR]
[TD="width: 54, bgcolor: #C0C0C0"]
روز
[/TD]
[TD="width: 66, bgcolor: #C0C0C0"]
ماه
[/TD]
[TD="width: 108, bgcolor: #C0C0C0"]
سال
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="width: 312"]
همزمانی گذر تیر با خورشید گرفتگی
[/TD]
[TD="width: 54"]
5
[/TD]
[TD="width: 66"]
جولای
[/TD]
[TD="width: 108"]
6757 ب.م
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="width: 312"]
همزمانی گذر تیر با خورشید گرفتگی
[/TD]
[TD="width: 54"]
20
[/TD]
[TD="width: 66"]
جولای
[/TD]
[TD="width: 108"]
8059 ب.م
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="width: 312"]
همزمانی گذر ناهید با خورشید گرفتگی
[/TD]
[TD="width: 54"]
5
[/TD]
[TD="width: 66"]
آوریل
[/TD]
[TD="width: 108"]
15232 ب.م
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="width: 312"]
همزمانی گذر ناهید با گذر تیر
[/TD]
[TD="width: 54"]
26
[/TD]
[TD="width: 66"]
جولای
[/TD]
[TD="width: 108"]
69163 ب.م
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="width: 312"]
همزمانی گذر ناهید با گذر تیر
[/TD]
[TD="width: 54"]
29
[/TD]
[TD="width: 66"]
مارس
[/TD]
[TD="width: 108"]
224508 ب.م
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="width: 312"]
وقوع گذر ناهید و تیر به دنبال هم با فاصله زمانی اندک
