گزانگبین یا به عبارت صحیح ترانگبین گون چیست؟
- گزانگبین در منابع مختلف تحت عناوین گز خوانسار، انگبین گون، ترنجبین اصفهان و شهد پارسی نام برده شده است. طبق استاندارد شماره 2619 انگبین گون از نظر شیمیایی نوعی مان (manna) محسوب می شود که توسط حشره پسیل گز از خانواده Psyllidae با نام علمی Cyamophila astragalicola که قبلاً C. dicora نام برده می‌شد و در اثر تغذیه آن از شیره گیاه گون گزی با نام Astragalus adscendens حاصل می شود.
انگبین از نگاه مفسران، محققان:
در کتاب مفردات راغب واژه المنّ چنین تعریف شده است «شیئی کالطل فیه حلاوه و یسقط علی الشجر» «چیزی شبیه شبنم که در آن شیرینی است و بر درخت فرو می‌افتد» و در کتاب تفسیر پرتوی از قرآن آمده است «ماده آبکی که روی بعضی درختها شکرک می بندد، انگبین نامند.
دانکین (1980 م) برای مان (manna) دو منشاء کلی تعریف می کند:
1 – ترشحات گیاهی چه به طور طبیعی و چه بر اثر عمل حشره یا تیغ زدن به وسیله انسان.
2 – ترشحات مستقیم حشره بر روی گیاه میزبان.
در دایره المعارف بریتانیا واژه manna چنین تعریف شده است: «قسمی ماده خوراکی سفید رنگ و عسل مانند که مستقیماً به وسیله حشره و یا به کمک حشره بر روی گیاه تولید می شود».
بیش از 1000 سال پیش ابوریحان بیرونی به تولید شهد توسط حشره بر روی گیاه پرخار اشاره می کند.
ادوارد فردریک (1819 م) در سفرنامه خود آورده است:
در ایران غالباً با نوعی شیرینی پذیرایی می شود که یکی از ترکیبات اصلی آن ماده شیرین سفید صمغ مانندی به نام گزانگبین است که همراه با گلاب و آرد و مغز پسته به صورت قرص شیرینی به قطر تقریباً هشت سانتیمتر و ضخامت کمتر از یک سانتیمتر ساخته می شود.
درختچه ای که بر روی آن گز یافت می شود و سرشاخه‌های آن شباهت به جارو دارد گون می‌نامند. همه جا، روی سرشاخه های جوان و زیر بوته ها، تکه های گز همانند ریزه‌های نخ همراه با تعداد بی شمار حشرات کوچک به وفور دیده می شد. فردریک می‌گوید: با نظر اهالی موافقم و بدون تردید، گز را تولید حیوانی می دانم. جالب توجه اینکه، نظریات فردریک بیشتر از یکصد و پنجاه سال مورد تأیید دیگران قرار نگرفت (گرامی 1998 م).
نیک نژاد (1355) و آئینه چی و همکاران (1355) مشخصات فیزیکوشیمیایی گزانگبین مشهور به گز خوانسار را معلوم نموده اند. تجزیه کمی آن به حالت تازه نشان داد که دارای 20/41 درصد قند احیا کننده فروکتوز، 60/31 درصد قندهای چندتایی (پلی ساکاریدها)، 00/2 درصد ساکارز (شکر معمولی)، 26/2 درصد خاکستر، 20/15 درصد رطوبت، 72/4 درصد ترکیبات غیرمحلول در آب (مانند ذرات گیاهی) و 02/3 درصد موسیلاژ و صمغ می باشد. به طور کلی عاری از گوگرد، ازت، تانن، آلکالوئید، و هالوژنها (کلر، برم و ید) است. حاصل هیدرولیز اسیدی پلی ساکاریدهای موجود در مان گون، گلوکز، زایلوز و مانوز می‌باشد.
اقوام یهود معتقدند، “این یک مائده آسمانی است که خداوند به قوم حضرت موسی (ع) اعطا کرده است” از آن به عنوان یک ماده مقدس و در مراسمی که برگزار می‌کنند استفاده می نمایند.
نتایج طرح‌های تحقیقات انجام شده:
- نعیم و بهداد (1366) نام علمی حشره مولد را Cyamophila dicora از خانواده پسیل ها اعلام کردند و ضمن توضیحاتی در مورد زیست شناسی آن از تعدادی عوامل محدود کننده پسیل مانند چرای دام، بوته کنی و بوته سوزی، زنبور پارازیتوئید نام بردند.
- باقرزاده و همکاران (1374) بهترین روش بهره برداری را تکان دادن بوته ها بجای ضربه زدن و با فواصل 6 روزه و در طی زمان برداشت 4 نوبت اعلام کردند.
- فقیه و همکاران (1376) ضمن بررسی بیولوژی حشره در منطقه کوهرنگ عواملی مانند زنبور پارازیتوئید، بوته کنی، آتش سوزی، عوامل اقلیمی، چرای دام و بهره برداری غلط را به عنوان عوامل محدود کننده پسیل گز اعلام کردند.
- سیف الهی (1378) و همکاران برای اولین بار پراکنش حشره مولد، تراکم نسبی آن در مناطق مختلف و گونه جدیدی از پسیل را که در مناطق محدودی از شهرستانهای فریدن و فریدونشهر کشف شد به عنوان دست آوردهای تحقیق خود اعلام کردند.
خواص دارویی آن چیست؟
این مان ماده ای ملین و تسکین دهنده است که می تواند در دردسینه و التهاب ریه مؤثر واقع شده و ناراحتی تنفسی را تا حدودی رفع کند. همچنین در درمان سرفه، خشونت سینه و تنگی نفس نقش داشته و می تواند به تقویت دستگاه گوارش و هضم و جذب مواد غذایی در بدن کمک کند.
موارد مصرف:
- بیشترین مصرف انگبین گون از گذشته تاکنون، در تولید گز معروف اصفهان بوده است. این ماده ضمن اینکه خواص متضاد چسبندگی و شکنندگی خود را به گز می‌بخشد باعث حفظ رطوبت گز و در نتیجه نرم و تازه ماندن آن برای مدت چندین هفته می شود. در حال حاضر به دلیل کاهش محصول گزانگبین در مراتع و افزایش قیمت آن (هر کیلوگرم 000/500 ریال) قنادها ترجیح می‌دهند، به جای آن از ترکیبات مصنوعی و مشابه مانند بادکا که نوعی گلوکز مایع است و قیمت پایین تری دارد استفاده کنند.
- مصرف دیگر آن در صنایع دارویی است. فروکتوز موجود در مان گون دارای خاصیت دارویی ویژه ای است که باعث شده در طب مورد توجه قرار گیرد. فروکتوز یا قند میوه، قند ساده ایست که به مراتب شیرین تر از ساکارز بوده و بطئی تر و کندتر از قندهای دیگر جذب می گردد. انگبین گون با داشتن حدود 40 درصد فروکتوز، همانند عسل یکی از منابع غنی این قند کمیاب است که می‌توان از فروکتوز آن برای کمک به اسپرم سازی انسان و نیز در افراد مبتلا به دیابت استفاده نمود.
- پورداوودی (1357) گزارش نمود از بین چسب‌های گیاهی برای تولید انواع قرص، گزانگبین در مقایسه با ژلاتین، تیلوز 4000، آکاسیا، پلی وینیل پیرولیدون در الکل و آب، نشاسته و سریش از نظر سائیدگی، بازشدن قرص و سرعت حلالیت ارجحیت دارد.
وضعیت بازار گزانگبین در داخل و خارج از کشور چگونه است؟
- با توجه به اینکه این ماده منحصراً در بعضی مناطق از ایران تولید می شود و از قدیم‌الایام نیز خریداران مختلف به بازارهای شهرستانهای منطقه غربی استان اصفهان رجوع می کردند لذا خریداران خارجی مهمترین منبع تأمین این ماده را در ایران و اصفهان می دانند.
- صنف تولید کننده گز برای سفارش دهندگان خارجی خود، از درصد مختلف مان گون، برای تولید گز استفاده می کنند و با قیمت های متفاوتی به فروش می‌رسانند. لذا برای حفظ بازارهای خارج از کشور، تمایل زیادی برای خرید و استفاده وجود دارد.
گزانگبین چگونه تولید می‌شود؟
نوزادان حشره کوچکی به نام پسیل گزکه طول بدن آنها کمتر از 2 میلیمتر است عامل اصلی تولید گزانگبین هستند. نوزادان که اصطلاحاً پوره گفته می‌شوند از شیره گیاهی برگچه‌ها و سرشاخه‌های گون تغذیه نموده و پس از هضم و جذب مواد مورد نیاز خود مازاد مواد قندی و سایر مواد شیره را که نیاز ندارند، بدون وارد نمودن به معده اصلی مستقیماً از انتهای بدن خود خارج می‌کنند که به صورت رشته‌های باریک و سفیدرنگ روی سرشاخه‌های گون دیده می‌شود. افراد محلی این رشته‌های سفید رنگ را گزانگبین و گاهی به اختصار گز می‌نامند.
زیست شناسی پسیل گز:
پسیل‌های بالغ نر و ماده قبل و یا پس از زمستانگذرانی جفتگیری نموده و حشرات ماده تخم‌های خود را روی برگچه‌های گون و به صورت یک و ندرتاً دو ردیف روی رگبرگ اصلی قرار می‌دهند. هر حشره ماده به طور متوسط 156 عدد تخم می‌گذارد. تخم‌ها شبیه تخم مرغ و به رنگ زرد روشن به طول 35/0 میلیمتر می‌باشند. برگچه‌هایی که روی آنها تخمگذاری انجام می‌شود حول محور رگبرگ اصلی به نحوی تا می‌شوند که دو لبه کناری آنها به هم می‌چسبند. این حالت علامت آشکاری برای عمل تخمریزی پسیل گز می‌باشد. پس از حدود یک ماه نوزادان پسیل که اصطلاحاً پوره گفته می شود متولد می‌شوند.
پسیل گز دارای 5 سن پورگی است. دوران پورگی حدود 105 روز طول می کشد. پس از اتن مدت حشرات کامل در اواتل پائتز ظاهر می گردند. حشرات کامل پسیل با تغذته از شهد و شیره گلها و گتاه متزبان آماده زمستانگذرانی روی سرشاخه ها و لا به لای فلسها و پوستک های گتاه گون می شود.
پوره‌ها یا نوزادان حشره پسیل از چه زمانی شروع به فعالیت می‌کنند؟
حدود یک ماه پس از تخمگذاری حشرات بالغ پسیل روی برگچه‌های گون میزبان، نوزادان متولد می‌شوند (حدوداً از نیمه خردادماه) و در حالیکه حدود 3/0 میلیمتر طول دارند تغذیه خود را از شیره داخل برگچه‌ها آغاز می‌کنند.
پس از طی 5 سن پورگی طی مدت حدود 110 روز از اواخر شهریور ماه نوزادان سن آخر به حشره بالغ پسیل تبدیل می‌شوند که در این حالت ابتدا به رنگ قهوه‌ای روشن و سپس به رنگ تیره دیده می‌شوند. حشرات کامل پسیل دو جفت بال دارند که بوسیله آن پروازهای کوتاه و جهشی انجام می‌دهند و روی بوته‌های گون جابجا می‌شوند و در این مدت تغذیه مختصری برای زنده ماندن دارند. پسیل‌های بالغ تا بهار سال بعد به حالت غیر فعال روی سرشاخه ها و لابلای فلسها و دمبرگ‌ها یا روی خس و خاشاک سطح خاک پناه می‌گیرند و زمستان گذرانی می‌کنند در بهار سال بعد پس از تخمریزی روی برگچه‌های گون از بین می‌روند. بنابراین این حشره که در واقع آفت بوته گون است در سال یک نسل تولید می‌کند.
بیشترین زمان تولید گزانگبین چه موقع می‌باشد؟
وقتی که اکثر نوزادان به سن 4 و 5 رسیدند بیشترین تولید را دارند. در این تاریخ که مصادف با نیمه شهریور ماه می‌باشد ترشحات مان به صورت رشته‌های نخی شکل و ریز به رنگ سفید روی سرشاخه‌های گون‌های بارور و یا در انتهای بدن پوره‌ها دیده می‌شود که در اصطلاح محلی می‌گویند گیاه ستاره زده است.
روش بهره‌برداری چگونه است؟
ساکنان مناطق گز خیز و عشایر و سایر بهره‌برداران با استفاده از وسایل ساده‌ای که خودشان با بهره‌گیری از مصالح طبیعی درست کرده‌اند اقدام به ضربه‌زنی و یا به اصطلاح چوبزنی می‌کنند. هنگام بهره‌برداری، دوال یا سیله را که از یک چوب دایره شکل و پوست گوسفند تهیه شده و شبیه به یک قاشق بزرگ می‌باشد، در زیر سرشاخه‌های بوته گون نگاه می‌دارند و با چوب دستی که در اصطلاح محلی به آن اربه کودی یا کوبه می‌گویند و سر آن بشکل دایره یا بیضی شبیه راکت تنیس می‌باشد روی شاخه‌ها به آرامی ضربه می‌زنند. پس از آن برای جداسازی و تا حدودی خالص کردن مواد بهره‌برداری شده با استفاده از کم یا الک چندین بار آن را غربال نموده و مان جدا شده را داخل ظروف همراه خود جمع‌آوری می‌کنند.
آیا هنگام بهره‌برداری آسیبی به حشرات مولد گز وارد می‌شود؟
با بررسی‌هایی که بعمل آمده مشخص گردیده که هنگام چوبزنی جمعیت زیادی از پوره‌های پسیل داخل دوال یا ظرف جمع‌آوری ریزش می‌کنند و به دلیل ریز جثه بودن و نداشتن بال و صدماتی که در اثر الک کردن به آنها وارد می‌شود قادر به بازگشت روی گیاه نیستند و تقریباً همه آنها از بین می‌روند و به همین علت است که جمعیت حشره مرتب رو به کاهش می‌رود و مشکلاتی را در تولید محصول به بار می‌آورد.
وضعیت تولید و بهره برداری از گزانگبین در حال حاضر چگونه است ؟
براساس تحقیقاتی که توسط مرکز تحقیقات منابع طبیعی استان اصفهان بعمل آمده بسیاری از مراتع دارای گون گزی، فاقد حشره پسیل مولد گز می باشند و صرفاً در برخی از دره ها به صورت لکه‌های کوچک وجود دارد. سیف الهی (1380) در اولین همایش بحرانهای زیست محیطی ایران که در اهواز برگزار شد پسیل گز را به عنوان یک گونه نادر و در خطر انقراض معرفی کرد و نسبت به حفظ و احیای آن هشدار داد.
برای حفظ جمعیت‌های پسیل گز و افزایش آنها چه کار باید کرد؟
1- برای آگاهی دقیق از شرایط زیستی گون گزی و حشره پسیل گز که عامل اصلی تولید گزانگبین است و آگاهی درست از تاثیر عوامل زنده و غیر زنده محیطی، بایستی تحقیقات لازم با حمایت مسئولین مربوطه ادامه یابد.
2- مشخص کردن شرایطی که حشره پسیل گز بتواند به زندگی و زاد و ولد خود ادامه دهد و شناخت مناطق مستعد برای احیاء تولید گزانگبین. آنگاه دولت با همکاری و مشارکت بهره‌برداران مرتع، می‌تواند سرمایه‌گذاری لازم را انجام دهد.
3- در حال حاضر برای حفظ جمعیت‌های پسیل گز نبایستی به روش سنتی چوبزنی کرد. زیرا جمعیت‌های پسیل به اندازه‌ای نیست که بتواند تلفات ناشی از بهره‌برداری را تحمل کند. اما چوب گردگیری، با نظارت کامل محققان مرکز تحقیقات و کارشناسان منابع طبیعی در برخی نقاط می‌تواند مفید باشد.
4- برنامه احیاء بهره‌برداری از گزانگبین بدون همکاری مردم امکان ندارد. بهره‌برداران گزانگبین نیاز دارند که از دستاوردهای تحقیقاتی در این رابطه آگاهی لازم را پیدا کنند. بنابراین شرط لازم برای همکاری بهره‌برداران با دولت تلاش در جهت اطلاع رسانی و آگاه سازی آنها نسبت به برنامه‌های دولت برای احیای صنعت بهره‌برداری از گزانگبین می‌باشد. این نشریه نیز با همین هدف تهیه و تدوین شد. با امید به اینکه سایر اقدامات لازم از سوی دست اندرکاران پیگیری و به سرانجام مطلوب برسد.
برگرفته از سایت انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
- گزانگبین در منابع مختلف تحت عناوین گز خوانسار، انگبین گون، ترنجبین اصفهان و شهد پارسی نام برده شده است. طبق استاندارد شماره 2619 انگبین گون از نظر شیمیایی نوعی مان (manna) محسوب می شود که توسط حشره پسیل گز از خانواده Psyllidae با نام علمی Cyamophila astragalicola که قبلاً C. dicora نام برده می‌شد و در اثر تغذیه آن از شیره گیاه گون گزی با نام Astragalus adscendens حاصل می شود.
انگبین از نگاه مفسران، محققان:
در کتاب مفردات راغب واژه المنّ چنین تعریف شده است «شیئی کالطل فیه حلاوه و یسقط علی الشجر» «چیزی شبیه شبنم که در آن شیرینی است و بر درخت فرو می‌افتد» و در کتاب تفسیر پرتوی از قرآن آمده است «ماده آبکی که روی بعضی درختها شکرک می بندد، انگبین نامند.
دانکین (1980 م) برای مان (manna) دو منشاء کلی تعریف می کند:
1 – ترشحات گیاهی چه به طور طبیعی و چه بر اثر عمل حشره یا تیغ زدن به وسیله انسان.
2 – ترشحات مستقیم حشره بر روی گیاه میزبان.
در دایره المعارف بریتانیا واژه manna چنین تعریف شده است: «قسمی ماده خوراکی سفید رنگ و عسل مانند که مستقیماً به وسیله حشره و یا به کمک حشره بر روی گیاه تولید می شود».
بیش از 1000 سال پیش ابوریحان بیرونی به تولید شهد توسط حشره بر روی گیاه پرخار اشاره می کند.
ادوارد فردریک (1819 م) در سفرنامه خود آورده است:
در ایران غالباً با نوعی شیرینی پذیرایی می شود که یکی از ترکیبات اصلی آن ماده شیرین سفید صمغ مانندی به نام گزانگبین است که همراه با گلاب و آرد و مغز پسته به صورت قرص شیرینی به قطر تقریباً هشت سانتیمتر و ضخامت کمتر از یک سانتیمتر ساخته می شود.
درختچه ای که بر روی آن گز یافت می شود و سرشاخه‌های آن شباهت به جارو دارد گون می‌نامند. همه جا، روی سرشاخه های جوان و زیر بوته ها، تکه های گز همانند ریزه‌های نخ همراه با تعداد بی شمار حشرات کوچک به وفور دیده می شد. فردریک می‌گوید: با نظر اهالی موافقم و بدون تردید، گز را تولید حیوانی می دانم. جالب توجه اینکه، نظریات فردریک بیشتر از یکصد و پنجاه سال مورد تأیید دیگران قرار نگرفت (گرامی 1998 م).
نیک نژاد (1355) و آئینه چی و همکاران (1355) مشخصات فیزیکوشیمیایی گزانگبین مشهور به گز خوانسار را معلوم نموده اند. تجزیه کمی آن به حالت تازه نشان داد که دارای 20/41 درصد قند احیا کننده فروکتوز، 60/31 درصد قندهای چندتایی (پلی ساکاریدها)، 00/2 درصد ساکارز (شکر معمولی)، 26/2 درصد خاکستر، 20/15 درصد رطوبت، 72/4 درصد ترکیبات غیرمحلول در آب (مانند ذرات گیاهی) و 02/3 درصد موسیلاژ و صمغ می باشد. به طور کلی عاری از گوگرد، ازت، تانن، آلکالوئید، و هالوژنها (کلر، برم و ید) است. حاصل هیدرولیز اسیدی پلی ساکاریدهای موجود در مان گون، گلوکز، زایلوز و مانوز می‌باشد.
اقوام یهود معتقدند، “این یک مائده آسمانی است که خداوند به قوم حضرت موسی (ع) اعطا کرده است” از آن به عنوان یک ماده مقدس و در مراسمی که برگزار می‌کنند استفاده می نمایند.
نتایج طرح‌های تحقیقات انجام شده:
- نعیم و بهداد (1366) نام علمی حشره مولد را Cyamophila dicora از خانواده پسیل ها اعلام کردند و ضمن توضیحاتی در مورد زیست شناسی آن از تعدادی عوامل محدود کننده پسیل مانند چرای دام، بوته کنی و بوته سوزی، زنبور پارازیتوئید نام بردند.
- باقرزاده و همکاران (1374) بهترین روش بهره برداری را تکان دادن بوته ها بجای ضربه زدن و با فواصل 6 روزه و در طی زمان برداشت 4 نوبت اعلام کردند.
- فقیه و همکاران (1376) ضمن بررسی بیولوژی حشره در منطقه کوهرنگ عواملی مانند زنبور پارازیتوئید، بوته کنی، آتش سوزی، عوامل اقلیمی، چرای دام و بهره برداری غلط را به عنوان عوامل محدود کننده پسیل گز اعلام کردند.
- سیف الهی (1378) و همکاران برای اولین بار پراکنش حشره مولد، تراکم نسبی آن در مناطق مختلف و گونه جدیدی از پسیل را که در مناطق محدودی از شهرستانهای فریدن و فریدونشهر کشف شد به عنوان دست آوردهای تحقیق خود اعلام کردند.
خواص دارویی آن چیست؟
این مان ماده ای ملین و تسکین دهنده است که می تواند در دردسینه و التهاب ریه مؤثر واقع شده و ناراحتی تنفسی را تا حدودی رفع کند. همچنین در درمان سرفه، خشونت سینه و تنگی نفس نقش داشته و می تواند به تقویت دستگاه گوارش و هضم و جذب مواد غذایی در بدن کمک کند.
موارد مصرف:
- بیشترین مصرف انگبین گون از گذشته تاکنون، در تولید گز معروف اصفهان بوده است. این ماده ضمن اینکه خواص متضاد چسبندگی و شکنندگی خود را به گز می‌بخشد باعث حفظ رطوبت گز و در نتیجه نرم و تازه ماندن آن برای مدت چندین هفته می شود. در حال حاضر به دلیل کاهش محصول گزانگبین در مراتع و افزایش قیمت آن (هر کیلوگرم 000/500 ریال) قنادها ترجیح می‌دهند، به جای آن از ترکیبات مصنوعی و مشابه مانند بادکا که نوعی گلوکز مایع است و قیمت پایین تری دارد استفاده کنند.
- مصرف دیگر آن در صنایع دارویی است. فروکتوز موجود در مان گون دارای خاصیت دارویی ویژه ای است که باعث شده در طب مورد توجه قرار گیرد. فروکتوز یا قند میوه، قند ساده ایست که به مراتب شیرین تر از ساکارز بوده و بطئی تر و کندتر از قندهای دیگر جذب می گردد. انگبین گون با داشتن حدود 40 درصد فروکتوز، همانند عسل یکی از منابع غنی این قند کمیاب است که می‌توان از فروکتوز آن برای کمک به اسپرم سازی انسان و نیز در افراد مبتلا به دیابت استفاده نمود.
- پورداوودی (1357) گزارش نمود از بین چسب‌های گیاهی برای تولید انواع قرص، گزانگبین در مقایسه با ژلاتین، تیلوز 4000، آکاسیا، پلی وینیل پیرولیدون در الکل و آب، نشاسته و سریش از نظر سائیدگی، بازشدن قرص و سرعت حلالیت ارجحیت دارد.
وضعیت بازار گزانگبین در داخل و خارج از کشور چگونه است؟
- با توجه به اینکه این ماده منحصراً در بعضی مناطق از ایران تولید می شود و از قدیم‌الایام نیز خریداران مختلف به بازارهای شهرستانهای منطقه غربی استان اصفهان رجوع می کردند لذا خریداران خارجی مهمترین منبع تأمین این ماده را در ایران و اصفهان می دانند.
- صنف تولید کننده گز برای سفارش دهندگان خارجی خود، از درصد مختلف مان گون، برای تولید گز استفاده می کنند و با قیمت های متفاوتی به فروش می‌رسانند. لذا برای حفظ بازارهای خارج از کشور، تمایل زیادی برای خرید و استفاده وجود دارد.
گزانگبین چگونه تولید می‌شود؟
نوزادان حشره کوچکی به نام پسیل گزکه طول بدن آنها کمتر از 2 میلیمتر است عامل اصلی تولید گزانگبین هستند. نوزادان که اصطلاحاً پوره گفته می‌شوند از شیره گیاهی برگچه‌ها و سرشاخه‌های گون تغذیه نموده و پس از هضم و جذب مواد مورد نیاز خود مازاد مواد قندی و سایر مواد شیره را که نیاز ندارند، بدون وارد نمودن به معده اصلی مستقیماً از انتهای بدن خود خارج می‌کنند که به صورت رشته‌های باریک و سفیدرنگ روی سرشاخه‌های گون دیده می‌شود. افراد محلی این رشته‌های سفید رنگ را گزانگبین و گاهی به اختصار گز می‌نامند.
زیست شناسی پسیل گز:
پسیل‌های بالغ نر و ماده قبل و یا پس از زمستانگذرانی جفتگیری نموده و حشرات ماده تخم‌های خود را روی برگچه‌های گون و به صورت یک و ندرتاً دو ردیف روی رگبرگ اصلی قرار می‌دهند. هر حشره ماده به طور متوسط 156 عدد تخم می‌گذارد. تخم‌ها شبیه تخم مرغ و به رنگ زرد روشن به طول 35/0 میلیمتر می‌باشند. برگچه‌هایی که روی آنها تخمگذاری انجام می‌شود حول محور رگبرگ اصلی به نحوی تا می‌شوند که دو لبه کناری آنها به هم می‌چسبند. این حالت علامت آشکاری برای عمل تخمریزی پسیل گز می‌باشد. پس از حدود یک ماه نوزادان پسیل که اصطلاحاً پوره گفته می شود متولد می‌شوند.
پسیل گز دارای 5 سن پورگی است. دوران پورگی حدود 105 روز طول می کشد. پس از اتن مدت حشرات کامل در اواتل پائتز ظاهر می گردند. حشرات کامل پسیل با تغذته از شهد و شیره گلها و گتاه متزبان آماده زمستانگذرانی روی سرشاخه ها و لا به لای فلسها و پوستک های گتاه گون می شود.
پوره‌ها یا نوزادان حشره پسیل از چه زمانی شروع به فعالیت می‌کنند؟
حدود یک ماه پس از تخمگذاری حشرات بالغ پسیل روی برگچه‌های گون میزبان، نوزادان متولد می‌شوند (حدوداً از نیمه خردادماه) و در حالیکه حدود 3/0 میلیمتر طول دارند تغذیه خود را از شیره داخل برگچه‌ها آغاز می‌کنند.
پس از طی 5 سن پورگی طی مدت حدود 110 روز از اواخر شهریور ماه نوزادان سن آخر به حشره بالغ پسیل تبدیل می‌شوند که در این حالت ابتدا به رنگ قهوه‌ای روشن و سپس به رنگ تیره دیده می‌شوند. حشرات کامل پسیل دو جفت بال دارند که بوسیله آن پروازهای کوتاه و جهشی انجام می‌دهند و روی بوته‌های گون جابجا می‌شوند و در این مدت تغذیه مختصری برای زنده ماندن دارند. پسیل‌های بالغ تا بهار سال بعد به حالت غیر فعال روی سرشاخه ها و لابلای فلسها و دمبرگ‌ها یا روی خس و خاشاک سطح خاک پناه می‌گیرند و زمستان گذرانی می‌کنند در بهار سال بعد پس از تخمریزی روی برگچه‌های گون از بین می‌روند. بنابراین این حشره که در واقع آفت بوته گون است در سال یک نسل تولید می‌کند.
بیشترین زمان تولید گزانگبین چه موقع می‌باشد؟
وقتی که اکثر نوزادان به سن 4 و 5 رسیدند بیشترین تولید را دارند. در این تاریخ که مصادف با نیمه شهریور ماه می‌باشد ترشحات مان به صورت رشته‌های نخی شکل و ریز به رنگ سفید روی سرشاخه‌های گون‌های بارور و یا در انتهای بدن پوره‌ها دیده می‌شود که در اصطلاح محلی می‌گویند گیاه ستاره زده است.
روش بهره‌برداری چگونه است؟
ساکنان مناطق گز خیز و عشایر و سایر بهره‌برداران با استفاده از وسایل ساده‌ای که خودشان با بهره‌گیری از مصالح طبیعی درست کرده‌اند اقدام به ضربه‌زنی و یا به اصطلاح چوبزنی می‌کنند. هنگام بهره‌برداری، دوال یا سیله را که از یک چوب دایره شکل و پوست گوسفند تهیه شده و شبیه به یک قاشق بزرگ می‌باشد، در زیر سرشاخه‌های بوته گون نگاه می‌دارند و با چوب دستی که در اصطلاح محلی به آن اربه کودی یا کوبه می‌گویند و سر آن بشکل دایره یا بیضی شبیه راکت تنیس می‌باشد روی شاخه‌ها به آرامی ضربه می‌زنند. پس از آن برای جداسازی و تا حدودی خالص کردن مواد بهره‌برداری شده با استفاده از کم یا الک چندین بار آن را غربال نموده و مان جدا شده را داخل ظروف همراه خود جمع‌آوری می‌کنند.
آیا هنگام بهره‌برداری آسیبی به حشرات مولد گز وارد می‌شود؟
با بررسی‌هایی که بعمل آمده مشخص گردیده که هنگام چوبزنی جمعیت زیادی از پوره‌های پسیل داخل دوال یا ظرف جمع‌آوری ریزش می‌کنند و به دلیل ریز جثه بودن و نداشتن بال و صدماتی که در اثر الک کردن به آنها وارد می‌شود قادر به بازگشت روی گیاه نیستند و تقریباً همه آنها از بین می‌روند و به همین علت است که جمعیت حشره مرتب رو به کاهش می‌رود و مشکلاتی را در تولید محصول به بار می‌آورد.
وضعیت تولید و بهره برداری از گزانگبین در حال حاضر چگونه است ؟
براساس تحقیقاتی که توسط مرکز تحقیقات منابع طبیعی استان اصفهان بعمل آمده بسیاری از مراتع دارای گون گزی، فاقد حشره پسیل مولد گز می باشند و صرفاً در برخی از دره ها به صورت لکه‌های کوچک وجود دارد. سیف الهی (1380) در اولین همایش بحرانهای زیست محیطی ایران که در اهواز برگزار شد پسیل گز را به عنوان یک گونه نادر و در خطر انقراض معرفی کرد و نسبت به حفظ و احیای آن هشدار داد.
برای حفظ جمعیت‌های پسیل گز و افزایش آنها چه کار باید کرد؟
1- برای آگاهی دقیق از شرایط زیستی گون گزی و حشره پسیل گز که عامل اصلی تولید گزانگبین است و آگاهی درست از تاثیر عوامل زنده و غیر زنده محیطی، بایستی تحقیقات لازم با حمایت مسئولین مربوطه ادامه یابد.
2- مشخص کردن شرایطی که حشره پسیل گز بتواند به زندگی و زاد و ولد خود ادامه دهد و شناخت مناطق مستعد برای احیاء تولید گزانگبین. آنگاه دولت با همکاری و مشارکت بهره‌برداران مرتع، می‌تواند سرمایه‌گذاری لازم را انجام دهد.
3- در حال حاضر برای حفظ جمعیت‌های پسیل گز نبایستی به روش سنتی چوبزنی کرد. زیرا جمعیت‌های پسیل به اندازه‌ای نیست که بتواند تلفات ناشی از بهره‌برداری را تحمل کند. اما چوب گردگیری، با نظارت کامل محققان مرکز تحقیقات و کارشناسان منابع طبیعی در برخی نقاط می‌تواند مفید باشد.
4- برنامه احیاء بهره‌برداری از گزانگبین بدون همکاری مردم امکان ندارد. بهره‌برداران گزانگبین نیاز دارند که از دستاوردهای تحقیقاتی در این رابطه آگاهی لازم را پیدا کنند. بنابراین شرط لازم برای همکاری بهره‌برداران با دولت تلاش در جهت اطلاع رسانی و آگاه سازی آنها نسبت به برنامه‌های دولت برای احیای صنعت بهره‌برداری از گزانگبین می‌باشد. این نشریه نیز با همین هدف تهیه و تدوین شد. با امید به اینکه سایر اقدامات لازم از سوی دست اندرکاران پیگیری و به سرانجام مطلوب برسد.
برگرفته از سایت انجمن تحقیقات طب سنتی ایران