آثار باستانی و مناطق دیدنی و طبیعی استان خراسان شمالی

[Nicol]

وضعیت عمومی استان خراسان شمالی

مکان های دیدنی و تاریخی

استان خراسان شمالي از جاذبه هاي طبيعي و تاريخي با ارزشي برخوردار است كه بيش ترين آن ها در شهرستان اسفراين قرار گرفته و شامل قلعه هاي متعدد, امام زاده ها و شهرهاي تاريخي مي شود. شهرستان هاي شيروان, بجنورد و جاجرم نيز در برگيرنده جاذبه هاي متعدد تاريخي و طبيعي هستند كه در مجموع سبب بالا رفتن ارزش هاي جهانگردي ابن منطقه شده اند.

صنايع و معادن

در استان خراسان شمالي صنايع؛ بيش تر به صورت دستي رواج دارد و صنايع ماشيني محدود به كارخانه هاي مواد غذايي و سنگ بري هستند. صنايع دستي اين منطقه را انواع قالي, جاجيم و گليم بافي تشكيل مي دهد. دراين منطقه معادن مختلفي نيز وجود دارند كه كم تر به بهره برداري رسيده اند.
​

کشاورزی و دام داری

كشاورزي اصلي ترين شغل ساكنان استان خراسان شمالي بوده كه به گونه سنتي و نيمه صنعتی رواج دارد. مهم ترين فرآورده های كشاورزی اين استان؛ پنبه،‌ گندم، جو،‌ زيره، حبوبات، سبزيجات، گياهان صنعتی، جاليزی و علوفه ای است. در اين منطقه هم چنين انواع محصولات باغي چون: آلو، گيلاس، آلبالو، انگور و سيب نيز به عمل مي آيد. به دليل وجود مراتع غني, دام داري اين ناحيه نيز از رونق خاصي برخوردار بوده و انواع محصولات دامي جزو توليدات اهالي به شمار مي آيند. دام داری ساكن و دام داری نيمه كوچ نشينی در تمام نقاط استان خراسان شمالي رواج دارد و پرورش زنبورعسل، كرم ابريشم و طيور نيز در كنار دام داري صورت مي گيرد. ‌فرآورده های دامي به ويژه روغن،‌ پشم, گوشت و پوست، علاوه بر تأمين نياز داخلی،‌ به سايرنقاط نيز فرستاده می شود.
​

 

[Nicol]

وجه تسميه و پيشينه تاريخي

بر اساس نظر محققين؛ واژه خراسان بازمانده گونه کهن واژه «خاور» و متشکل از دو جزء «خور» به معنای خورشيد و «آسان» به معنی آمدن است. يعنی جايی که خورشيد از آن برمی آيد و چون اين منطقه در خاورايران قرار گرفته, اين وجه تسميه به نظر درست مي آيد. واژه شمالي نيز به سبب جدا شدن از خراسان سابق و قرار داشتن در شمال ايران به ادامه آن داده شده است.
درباره تاريخ اين خطه از ايران زمين بايستي گفت: به طور كلي خراسان جزء ساتراپی پهناور پرثوه بوده است.اين ايالت پهناور دردوره باستاني قرارگاه و کشور نيرومند اشکانيان شد و درآغاز تاريخ ايران باستان، مادها را به سوی خود کشانيد. خراسان شمالي گذشته از جايگاه طبيعی، جغرافيايی و دارا بودن منابع سرشار زير زمينی، از لحاظ تاريخی نيز از کهن سال ترين مناطق ايران به شمار می رود و از گذشته های دور دارای فرهنگی درخشان بوده است. هريك از شهرستان هاي اين خطه؛ داراي سرنوشت تاريخي طولاني و شنيدني هستند كه در قسمت هاي مربوطه به طور كامل آورده شده است.

​

مشخصات جغرافيايي
استان خراسان شمالي يكي از جديد ترين استان هاي ايران است كه از تجزيه استان بزرگ خراسان (سابق) به وجود آمده است. اين منطقه؛ شش شهرستان با نام هاي بجنورد, جاجرم, اسفراين, فاروج, شيروان, مانه و سملقان را دربرمي گيرد. مركزاين استان؛ شهربجنورد است كه در مركز استان و در درازاي جغرافيايي 57 درجه و 19 دقيقه و پهناي جغرافيايي 37درجه و 28 دقيقه واقع شده است. اين منطقه داراي آب و هواي نيمه معتدل و مرطوب با زمستان های سرد و تابستان های گرم است. ميانگين بارش اين استان به 250 ميلي متر می رسد

 

[Nicol]

شهرستان فاروج

فاروج كوچك ترين شهرستان استان خراسان شمالي است كه در ناحيه‌ي باختر استان و در كنار قوچان از استان خراسان رضوي قرار گرفته است. اين شهرستان حدود 60 هزار نفر جمعيت دارد و در۹۰‬كيلومتري خاور بجنورد، قرار گرفته است .

 

[Nicol]

شهرستان مانه و سملقان

شهرستان مانه و سملقان يكي از شهرستان هاي استان خراسان شمالي است كه در خاور اين استان واقع شده است. دشت مانه در اين شهرستان در شمال دشت بجنورد واقع شده و به صورت ناوديسي است كه در جهت جنوب خاوري ـ شمال باختري امتداد يافته و دره بخشي ميانه رودخانه اترك از اين دشت مي‌گذرد. اين دشت از تپه‌ ماهورهاي متعدد با قوس‌هاي منظم و به طور متوالي با شيب ملايم و متعدد به وجود آمده است. به علت كمي رطوبت و پوشش گياهي تخريب مكانيكي در دشت شديد است كه به صورت عامل غالب در اين ناحيه عمل نموده است و هم‌چنين وجود شن و تپه‌هاي ماسه‌اي در برخي از نواحي دشت دلالت بر فرسايش نوع بادي را دارد. دشت سملقان نيز در باختر شهرستان بجنورد و در قسمت جنوبي حوزه اترك مياني واقع شده است . اين دشت از شمال به دره اصلي اترك و از خاور به دشت بجنورد و از جنوب به دشت شوقان و از باختر و شمال باختري به دشت قره‌ميدان محدود است. شبكه هيدروگرافيك نظم معين دشت را از بين برده و آبراهه‌ها در يك‌يگر راه پيدا كرده‌اند و شكل كلي آن‌ها به صورت شبكه‌هاي موازي و يا به شكل بادبزن هستند. رودخانه سملقان از ارتفاعات باختري آلاداغ در حوالي شيرآباد سرچشمه مي‌گيرد و در محل روستاي پيش قلعه به اترك مي‌ريزد. بخش مانه بخشي از بزرگ ناوديس خاور به شمال باختر است كه شيل‌هاي سياه حاوي كنكرسيون رس آهن‌دار به ضخامت 700 الي 500 متر منطقه را پوشانده است. بخش سملقان شامل مارن و آهك‌هاي نازك لايه قيري و پيريتي آمونيست داراست و بخش قره ميدان به صورت چاله‌اي است كه به علت دو گسل در حاشيه شمالي و جنوبي دشت، شكل گرابن (فروزمين) درآمده است.


شهرستان مانه و سملقان يكي از شهرستان هاي استان خراسان شمالي است كه در خاور اين استان واقع شده است. دشت مانه در اين شهرستان در شمال دشت بجنورد واقع شده و به صورت ناوديسي است كه در جهت جنوب خاوري ـ شمال باختري امتداد يافته و دره بخشي ميانه رودخانه اترك از اين دشت مي‌گذرد. اين دشت از تپه‌ ماهورهاي متعدد با قوس‌هاي منظم و به طور متوالي با شيب ملايم و متعدد به وجود آمده است. به علت كمي رطوبت و پوشش گياهي تخريب مكانيكي در دشت شديد است كه به صورت عامل غالب در اين ناحيه عمل نموده است و هم‌چنين وجود شن و تپه‌هاي ماسه‌اي در برخي از نواحي دشت دلالت بر فرسايش نوع بادي را دارد. دشت سملقان نيز در باختر شهرستان بجنورد و در قسمت جنوبي حوزه اترك مياني واقع شده است . اين دشت از شمال به دره اصلي اترك و از خاور به دشت بجنورد و از جنوب به دشت شوقان و از باختر و شمال باختري به دشت قره‌ميدان محدود است. شبكه هيدروگرافيك نظم معين دشت را از بين برده و آبراهه‌ها در يك‌يگر راه پيدا كرده‌اند و شكل كلي آن‌ها به صورت شبكه‌هاي موازي و يا به شكل بادبزن هستند. رودخانه سملقان از ارتفاعات باختري آلاداغ در حوالي شيرآباد سرچشمه مي‌گيرد و در محل روستاي پيش قلعه به اترك مي‌ريزد. بخش مانه بخشي از بزرگ ناوديس خاور به شمال باختر است كه شيل‌هاي سياه حاوي كنكرسيون رس آهن‌دار به ضخامت 700 الي 500 متر منطقه را پوشانده است. بخش سملقان شامل مارن و آهك‌هاي نازك لايه قيري و پيريتي آمونيست داراست و بخش قره ميدان به صورت چاله‌اي است كه به علت دو گسل در حاشيه شمالي و جنوبي دشت، شكل گرابن (فروزمين) درآمده است.

 

[Nicol]

شهرستان شیروان

شيروان‌در زمان اشکانيان در زمره قلمرو آنان‌قرار داشته و وجود گورهای زرتشتی و آثار تاريخی در نقاط گوناگون ناحيه شيروان، نه تنها بر شناخت رويدادهای تاريخی شيروان در پيش از تاريخ كمك می نمايد، بلكه آبادی و اهميت اين شهر را در آن زمان نشان می دهد. مهم‌ترين صنايع دستي مردم شيروان را فرش‌بافي، خرسك، قاليچه، گليم، جاجيم بافي، نمدمالي، پوستين دوزي، بافتن دست‌كش، جوراب، شال‌گردن، كلاه، پايتابه، چوخه، چوخا، كيسه حمام، خورجين و جوال تشكيل مي‌دهد. فرش بافي و قاليچه بافي و خرسك نيز در ميان مردم اين شهرستان رايج است.قالي هاي بافته شده بيش‌تر با طرح قالي مشهد و نقش‌هاي ترنج عرضه مي‌شود. كلاه يا عرقچين به گونه نيم‌كره است و نقش‌هاي مرتب و جالبي با ابريشم روي آن ايجاد مي‌شود نقش‌هاي جودانه، علقيش، دندون موشي و گل جقه اي عرضه مي‌شود. گليم را در شيروان پلاي هم مي گويند بافت آن به وسيله كارگاه‌هاي افقي و در روي زمين است به واسطه رونق فرش بافي گليم بافي رونق يافته است. در شيروان نوازندگان حرفه اي را بخشي مي گويند . اين نوازندگان محلي معمولا در صدر مجلس مي نشينند و به عنوان مقدمه حتما شعري از شاعر معروف ترك زبان(نوايي) مي خوانند. اماج كماج و عقيقه دو غذاي معروف محلي شهرستان شيروان است. مکان های دیدنی و تاریخی

مكان هاي تاريخي و ديدني شهرستان شيروان عبارت اند از:
آرامگاه بی‌بی حنيفه، آرامگاه تيموری در 6 كيلومتری شيروان، آرامگاه معصوم زاده امام يحيی، امام زاده حمزه در 6 كيلومتری شمال باختری شيروان، امام زاده محمد رضا، برج و باروی تيموری، تپه ارگ در جنوب باختری شهر كنونی شيروان، تپه (قلعه) اسرار، تپه زيارت، تپه ماسوره شيروان، حسنيه حاج آخوند، شهرپيشين، غار پوستين دوز، غار كافر، قزلرقلعه زيدر، قزلرقلعه زوارم، قزلرقلعه اوغار، قزلرقلعه تفتازان، گمرك تپه و گبرخانه.

صنايع و معادن

صنايع و كارخانه های شيروان، عبارتند از: كارخانه قند هزار تنی، كارخانه اسفنج و الياف، نيروگاه گازی، كارخانه كشمش پاك كنی، يخ سازی، كارتن سازی، ريسندگی و بافندگی، كارخانه سيمان و آرد. بازرگانی در شيروان به گونه خريد مازاد توليدات كشاورزان، دام‌داران و باغ‌داران، صدور توليدات كارخانه های قند، الياف و كشمش و صدور كشمش به خارج از كشور صورت می گيرد.

کشاورزی و دام داری

شيروان از گذشته دور زمين های حاصل‌خيزی داشته و از لحاظ توليد گندم، و جو سرشناس است. كشاورزی در شيروان تا پيش از سال 1337 هـ . ش، ‌بيش تر به گونه سنتی انجام می گرفت، اما با ايجاد كارخانه قند شيروان، ورود ابزار و ماشين آلات كشاورزی و كندن چاه های ژرف و نيمه ژرف، آبياری به روش باران مصنوعی و استفاده از كود شيميايی، تحولی بزرگ در كشاروزی اين سامان به عمل آمد. دام‌داری و دام‌‌پروری از فعاليت های اقتصادی مردم شيروان است. نواحی دشتی و كوهستانی شيروان، دارای مرتع، دره ها و دامنه های سرسبز و خرم و باغ های بسيار است، كه مكان مناسبی برای تعليف دام هاست. دام‌داری و دام‌پروری به روش های سنتی كوچ رو، و سنتی بدون كوچ كشاورزان دام‌دار صورت می گيرد. گاوداری نيز به گونه سنتی و صنعتی رواج دارد. از گاوهای نژاد خارجی مانند: هلندی، استراليايی و اسراييلی، در بخش های شيری و گوشتی استفاده می شود. مرغ‌داری نيز به روش سنتی و صنعتی در اين ناحيه انجام می شود.

 

[Nicol]

مشخصات جغرافيايي

شهرستان شيروان با پهنه ای حدود 2279 كيلومتر مربع، در شمال استان خراسان، در مسير راه مشهد – بجنورد قرار دارد. اين شهرستان از سوی شمال به جمهوری تركمنستان، از باختر به شهرستان بجنورد، از خاور به شهرستان قوچان و از جنوب به شهرستان اسفراين محدود است. اين شهرستان آب و هوايی كوهستانی با زمستان های سرد – خشك و آرام دارد. بيش ترين درجه حرارت اين ناحيه از 38+ و كم ترين درجه حرارت نيز، 20- درجه سانتيگراد می باشد. شهر شيروان در مسير راه آسفالته اصلی مشهد – گرگان، از نظر جغرافيايی در 37 درجه و 23 دقيقه و 30 ثانيه پهنای شمالی و 57 درجه و 54 دقيقه و 30 ثانيه درازای خاوری و بلندی ‌1160 متر از سطح دريا قرار دارد. شيروان از مركزيت ويژه ای برخوردار بوده و دارای راه هايی، به شرح زير است:




وجه تسميه و پيشينه تاريخي

در مورد نام‌گذاری شهر شيروان، داوری هايی وجود دارد. برخی آن را به شيربانانی منسوب می دانند ه در سده های گذشته در جنگل های ناحيه شيروان به شكار و نگاهداری شير اشتغال داشته اند. از سوی ديگر عده ای شيروان را به نقش شيری وابسته می دانند، كه شكل آن، در دامنه شمالی كوه «اغزقاپوقلی» ديده می شود. كوه های قراول، چنگه و اغزقاپوقلی در نزديكی و جنوب شهر شيروان قرار دارند و روی هم رفته به شيركوه سرشناس هستند. سنگ تشكيل دهنده شكل شير، با ديگر سنگ های كوه اغزقاپوقلی از نظر جنس، گونه و رنگ تفاوت دارد و هر بيننده ای، اين وجه تمايز شكل شير را می بيند. با توجه به آثار تاريخی و گورهای زرتشتی ای كه در اين ناحيه وجود دارد، کهن بودن شهر تأييد گشته و اين وجه تسيه درست تر به نظر می رسد.
شيروان‌در زمان اشکانيان در زمره قلمرو آنان قرار داشته و وجود گورهای زرتشتی و آثار تاريخی در نقاط گوناگون ناحيه شيروان، نه تنها بر شناخت رويدادهای تاريخی شيروان در پيش از تاريخ كمك می نمايد، بلكه آبادی و اهميت اين شهر را در آن زمان نشان می دهد. شهرهای خراسان، از جمله شيروان، بين سال های 31 و 32 هـ . ق، در روزگار خلافت عثمان، به دست مسلمانان افتاد. در زمان حكومت طاهريان، صفاريان و سامانيان، شيروان يكی‌از آبادی‌های پر‌جمعيت و آباد بوده است. سلطان محمود غزنوی در بازگشت از هندوستان از مسير راه مشهد - طرقی - شيروان، يك شبانه روز در روستاهای دهستان گليان شيروان،‌ اردو زده است؛ به طوری كه اين محل را تخت سلطان محمود نيز می نامند. مغولان در 618 هـ . ق، شهرهای خراسان، از جمله شيروان را گشودند و به كشتار و چپاول پرداختند. شيروان در 874 هـ . ق، به دست تيمورلنگ افتاد.
شيروان در زمان صفويه از اعتبار و اهميت ويژه ای برخوردار شد و در زمان شاه عباس بزرگ، كردان جنگجو به اين ناحيه كوچ كردند. شاه عباس صفوی چند بار، از جمله در 1007 هـ . ق، به خراسان كه مورد تاخت و تاز مردمان گوناگون بود و هم چنين به شيروان، مركز حكومت ايلخانی سفر كرده است. نادرشاه افشار در 24 شوال 1148 هـ . ق، به پادشاهی رسيد و رضاقلی ميرزا، پسرش را فرمانروای خراسان، از جمله شيروان كرد.
در 1210 هـ . ق، آقا محمد خان قاجار هنگام رفتن به مشهد، از شيروان گذشت و امير گونه خان، حاكم شيروان نسبت به وی اعلام وفاداری كرد. در روزگار محمد شاه قاجار، شيروان يكی از نواحی مهم درگيری های حاكمان محلی، از جمله حاكمان شيروان و بجنورد بود. ناصرالدين شاه قاجار، دوبار در سال های 1284 و 1300 هـ . ق، به خراسان سفر و از شيروان نيز ديدن كرد.
1- راه شيروان – قوچان – مشهد، به درازای 200 كيلومتر 2- راه شيروان – بجنورد، به درازای 60 كيلومتر 3- راه شيروان – درگز، به درازای 180 كيلومتر

 

[Nicol]

اسفراین

تان‌هاي استان‌خراسان‌شمالي است‌كه‌از‌قابليت‌هاي بالاي گردشگري برخوردار است. مردم اسفراين، نيكوكار، پاك انديش و سخت كوش هستند. زكريا قزوينی، نويسنده «آثار البلاد و اخبار العباد» درباره اخلاق وعادت های مردم اين شهر می گويد: «اسفراين شهری است مشهور در سرزمين خراسان، مردمانش خيرانديش و نكوكارند و مردم آزاری ندارند» مردم اسفراين پيرو دين اسلام و مذهب شيعه جعفری هستند، و از تيره های تات (فارس)، ترك و بربری تشكيل يافته‌اند. اين شهرستان در سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال 1375 هـ . ش 118.581 نفر جمعيت داشته،‌ و از اين شمار 58.978 نفر مرد و 59.603 نفر زن بوده اند. مردم اسفراين به زبان های فارسی، تركی و كردی سخن می گويند. مهم ترين صنايع دستی اسفراين، پارچه‌بافی، قالی و قاليچه‌بافی، جاجيم و گليم‌بافی است.
گليم بافي از هنرهاي دستي پيشين مردم شهرستان اسفراين است. در بيش‌تر نقاط اين شهرستان گليم را پلاس مي گويند. بافت آن به وسيله كارگاه‌هاي افقي و در روي زمين است. به‌واسطه رونق فرش بافي گليم بافي و نمد مالي، رنگرزي هم رونق دارد. گليم مرغوب از پشم و گونه نامرغوب از رشته پتوي كهنه با رنگ آميزي استفاده مي‌شود. آثار تاريخي و مكان هاي ديدني متعددي در اين شهرستان وجود دارند.

مکان های دیدنی و تاریخی

آرامگاه شيخ آذری درجنوب شهر اسفراين، آرامگاه شيخ شاه علی اسفراينی، آرامگاه شيخ عبدالرحمان مجد الدين اسفراينی، امام زاده احمدرضا در 40 كيلومتری باختر اسفراين، امام زاده شاهزاده جعفر درروستای كوشكی، امام زاده عبدالله در 30 كيلومتری باختر اسفراين، امام زاده معصوم در شمال روستای گورپان، امام زاده موسی در شهر اسفراين، بند مهار در 2 كيلومتری جنوب خاور روستای كلاته سنجر و در جنوب شهرستان اسفراين، تپه سارمران در 500 متری جنوب روستای سارمران، حسين بن رضا و علی ابن حسن در شمال روستای جهان، خانقاه آردين، خانقاه ابوبكر، در دهيك، سيد سلطان مظفر درشمال روستای چهاربرج، شاهزاده اسحاق در روستای رويين، شاهزاده زيد در گوشه شمالی روستای توس در باختر اسفراين، شاهزاده قاسم، شهر بلقيس يا شهر خرابه در 3 كيلومتری شهر كنونی اسفراين، شيخ محمد رشيد الدين در 32 كيلومتری شمال خاوری شهرستان اسفراين، كنار روستای بيدواز، غار نوشيروان، غار عبادتگاه شيخ احمد ذاكر درروستای گورپان، فقت دژ در شمال خاوری اسفراين، قلعه آردئين، قلعه ابدالی، قلعه صعلوك دردامنه های بلندی های آلاداغ، ‌در باختر اسفراين، قلعه قلی، قلعه قيصر در سه كيلومتر پايين تر از روستای بيدواز، قلعه كهنه حسن آباد در کنار رود حسن آباد، در شمال خاوری اسفراين، قلعه گبر حصار، گرمه بزنج و معصوم زاده در آبادی های فريمان برخي از نقاط ديدني وتاريخي شهرستان اسفراين را تشكيل مي دهند.

 

[Nicol]

صنايع و معادن

از صنايع و معادن شهرستان اسفراين اطلاعات مستندي در دست نيست.

کشاورزی و دام داری

كشاورزی در اين ناحيه به گونه نيمه صنعتی انجام می شود و مهم ترين فرآورده های كشاورزی آن، پنبه،‌ گندم، جو،‌ زيره، حبوبات، سبزيجات، نباتات صنعتی، جاليزی، علوفه ای و سردرختی است. دام‌داری ساكن و دام‌داری نيمه‌كوچ نشينی، پرورش زنبور عسل، كرم ابريشم و طيور نيز در اين ناحيه رواج دارد.

مشخصات جغرافيايي

شهرستان اسفراين، پا پهنه ای حدود 5.345 كيلومتر مربع، در شمال باختری استان خراسان، در دامنه‌های جنوبی كوه‌های آلاداغ و جنوب و جنوب باختری كوه شاه جهان، از نظر جغرافيايی در 40 درجه و 36 دقيقه تا 17 درجه و 37 دقيقه پهنای شمالی و 57 درجه و 56 دقيقه تا 7 درجه و 57 دقيقه درازای خاوری و بلندی 3032 تا 1000 متر از سطح دريا قرار دارد. بخش های شمالی ناحيه اسفراين به دليل كوهستانی بودن، دارای آب و هوای معتدل كوهستانی است، اما بخش های جنوبی و جنوب باختری آن، به دليل نزديكی به كوير، تابستان های گرم و خشك و زمستان های سردی را داراست. بيش ترين بارندگی اين ناحيه در فروردين ماه با 5/46 ميليمتر و كم ترين بارندگی در مرداد ماه با 7/1 ميلي‌متر است. فاصله هوايی آن تا تهران، 575 كيلومتر است. اين شهر تا مشهد 311، تا قوچان 176، تا بجنورد 63، تا تهران 772 و تا سبزوار 83 كيلومتر فاصله زمينی دارد. برابر با سرشماري سال 1375 جمعيت شهرستان اسفراين 118581 نفر برآورد شده است كه از اين تعداد 41062 در مركز اين شهرستان ساكن هستند.

 

[Nicol]

وجه تسميه و پيشينه تاريخي

اسفراين از روزگار كهن تا كنون به نام های گوناگونی مانند «مهرگان»، «مهرجان»، «ميان آباد»، «سپهرآيين»، «اسپرآيين»، «اسپراين»، «اسبراين»، و «زابرين» ناميده شده است. نام نخستين اسفراين را «مهرگان» خوانده اند که در عربی به «مهرجان» تبديل شده است. عرب ها به خاطر زيبايی و شادابی كه اسفراين داشت و يادآور سرسبزی و خرمی يمن بود، آن را به نام كشور سبا، «بلقيس» ناميدند. اما اين نام، نامی تشريفاتی بوده و اندك اندك فراموش گشت. شماری از نويسنده گان و تاريخ نگاران براين باورند كه اين شهر را اسفنديار بنا نهاده و از اين رو آن را اسفراين خوانده اند، که به نظر می رسد اين داوری بر پايه روايت های اساطيری باشد. برخی از زبان شناسان نيز بر اساس ريشه های لغوی اين نام را برگرفته از «سپهر آيين» به معنای آيين آسمانی می دانند.
اسفراين، مانند ديگر شهرهای خراسان جزو نخستين مراكز جمعيتی است، كه آريايی ها پس از ورود به ايران، در آن جا ساكن شده اند. اين سرزمين بخشی از سرزمين پارت باستانی بوده و در روزگار اشكانيان، از آبادی های مهم «ابرشهر» يا نيشابور به شمار می آمده است. در دوران ساسانی شاهزاده گان اين خاندان در آن رفت و آمد می كردند.
در 31 هـ . ق در روزگار خلافت عثمان بن عفان، اسفراين به دست عبدالله بن عامرگشوده شد. در 205 هـ . ق، طاهر ذواليمينين، فرمانروای خراسان شد و در 207 هـ . ق،‌ در مسجد جامع نيشابور، هنگام ايراد خطبه، از خليفه نامی نبرد و نخستين حكومت مستقل ايرانی را در دوران اسلامی به وجود آورد. اسفراين در اين زمان، بخشی از نيشابور شمرده می شد. يعقوب ليث صفاری، پس از گشودن بلخ، باميان و گرديز در شعبان سال 259 هـ . ق، ‌از راه قهستان و قاين، رهسپار نيشابور شد و آن ناحيه و پيرامونش، از جمله اسفراين را به قلمرو حكومت خود افزود. اسفراين درزمان حكومت امير نصر سامانی (301 – 331 هـ . ق) و جانشينانش تابع نيشابور و جزو حكومت آنان بود.
پس از چيره گی سلجوقيان بر خراسان، بيغو حكمران هرات، نيشابور و اسفراين شد. در اين دوران، اسفراين مورد تاخت و تاز غزها قرار گرفت و در روزگار سنجر (548 هـ . ق) مورد چپاول اين قوم قرار گرفت. در سال های 617 و 725 هـ . ق نيز به ترتيب مغولان و تيمور لنگ اسفراين را مورد هجوم و غارت قرار دادند.
جنبش سربداری در سال 737 هـ . ق، به دنبال مرگ ايلخان ابوسعيد، نخست در سبزوار و به زودی اسفراين، جاجرم و بيارجمند پا گرفت. از اين پس امير عبدالرزاق، به نام خويش سكه زد و آيين شيعه دوازده امامی را استوار گردانيد. اسفراين در دوران صفوی در قلمرو آنان بود و گاه توسط اوزبكان مورد تاخت و تاز قرار می گرفت. در ناملايمات پس از صفويه، مردم به محل كنونی شهر اسفراين كه در آن روزگار «ميان آباد» ناميده می شد، كوچ كردند. در دوران قاجاريه، حكومت اسفراين از سوی شاهان قاجار، در دست بزرگان شادلو بود.