عشایر در سراسر ایران پراكنده‌اند و می‌توان شاهد كوچ‌شان بود اما بسته به كوچك و بزرگی ایل و ایل‌راه برخی از آنها شاخص شده و نام‌آشناتر هستند. از آن میان می‌توان به عشایر شاهسون، بختیاری و قشقایی و مسیر كوچ و همچنین زمان كوچ آنها اشاره كرد كه می‌تواند مبنای برنامه‌ریزی بازدید یا همراهی با این اقوام باشد.
گوناگونی اقوام در پهنه متنوع جغرافیایی ایران نه تنها استان‌‌های مختلف را از یكدیگر متمایز می‌سازد بلكه در هر استانی نیز رنگمایه‌ای از تفاوت در میان مردم ایجاد كرده است. یكی از تفاوت‌هایی كه می‌توان به آن اشاره كرد در نحوه زندگی است كه اصلی‌ترین گروه‌های مردم را اعم از شهری، روستایی و عشایری ایجاد می‌كند. با شنیدن كلمات كوچ و عشایر شاید نام‌هایی مانند بختیاری، قشقایی یا شاهسون به یاد بیاید كه با وجود مشكلات و تغییرات بسیار در سبك زندگی، همچنان به كوچ می‌پردازند و عشایر دیگر استان‌ها كه بیشتر به یك‌جانشینی رو آورده‌اند كمتر به ذهن می‌آیند.
شاهسون
ایل‌های شاهسون با 94درصد و قره‌داغ حدود 5/1 درصد همراه دو طایفه مستقل شاطرانلو و فولادلو گروه‌های اصلی عشایر در استان اردبیل را تشكیل می‌دهند. شواهد تاریخی گویای این مطلب است كه عشایر شاهسون اردبیل دومین و به قولی سومین ایل بزرگ كشور است و از 43 طایفه ، 241 تیره و 1527 اوبه تشکیل شده است و یكی از بهترین نژاد گوسفند موجود در كشور به نام نژاد مغانی و زیستگاه اصلی شتر دوكوهانه را در خود جای داده است.
فصل کوچ تقریباً ثابت است ولی زمان دقیق آن را وضعیت هوا تعیین می‌کند. معمولا کوچ ییلاق(تابستانه) در اوایل اردیبهشت‌ماه آغاز می‌شود تا قبل از آن که مراتع یازلاق (بهاره) خشک نشده، دام به آنها رسیده باشد. اما اگر زمستان طولانی و سرد بود، کوچ به طرف ییلاق از اواخر اردیبهشت آغاز می‌شود. معمولا ایل 10 تا 15 روز در انتظارگاه یازلاقی می‌ماند و بعد به سمت محل ییلاق که مرتفع‌تر است، حرکت می‌کند. عشایر و دام‌ها هم تا زمانی در این ییلاق می‌مانند که بارش در کوه‌ها شروع شود و از اواخر شهریور و مهر کم کم حرکت به سمت قشلاق شروع می‌شود اما ممکن است باز هم در استراحت‌گاه کوزلاخ (پاییزه) که کوهپایه‌ای‌تر است، بمانند و بعد به سمت قشلاق حرکت کنند.
مغانلوها از پارس‌آباد تا ییلاق مشگین‌شهر تقریبا 200 کیلومتر و تا ییلاق سراب 330 کیلومتر را با ماشین می‌روند. اوبای شکاری مثل تمام اوباهای دیگر برای جابه‌جا کردن دام‌هایش کامیون کرایه می کند. ییلاق تغامالوها و شکاری‌ها معمولا جنوب سراب و در فاصله اردبیل و مشگین‌شهر است. از جاده اصلی پارس‌آباد، اردبیل تا دوراهی کنگر می‌آیند، از آنجا یک راه به طرف سراب و دیگری به سمت مشگین‌شهر می‌رود.
ییلاق‌های اصلی ایل شاهسون را با تمام طوایفش می‌توان به سه بخش اصلی مشگین‌شهر، اردبیل و سراب تقسیم کرد. ییلاقات مشگین‌شهر شامل قره‌داغ یا گمله، ساری‌گونی یا مویل، دیبک‌لو، گول چغلو، هوشنگ میدانی، دوه بوینی، آدچمنی، چای گوزی؛ ییلاق اردبیل در سردابه و سرعین و باغرو و ییلاق قره گول در سراب می‌شود. اگر این شهرها به هم وصل شوند، مثلثی ایجاد می‌شود که سبلان با 4800 متر ارتفاع در وسط آن قرار می‌گیرد و کوهپایه‌های آن ییلاق اصلی شاهسون‌های اردبیل را تشکیل می‌دهد. این محدوده که 10 هزار مترمربع و به قول شاهسون‌ها حدود 500 تا 600 هزار هکتار را دربرمی‌گیرد، مساحتی است دو برابر قشلاق آنها در دشت مغان.
شاهسون‌های اردبیل به دلیل آن که در کوهپایه‌های سبلان اسکان می‌کنند، همیشه در نزدیکی آبگرم‌ها و چشمه‌هایی هستند که اگر خشک یا توسط مسافران آلوده نشده باشد، در دسترس آنهاست. تنها در داخل این مثلث حدود 20 چشمه آبگرم بزرگ و فعال و تقریبا به همین تعداد چشمه آب سرد وجود دارد.
علاه بر این در مسیر کوچ برخی از طوایف شاهسون، دریاچه «آت گولی» قرار دارد که در مسیر مشگین‌شهر به اردبیل و کمی بعد از روستای لنج‌آباد است. علاوه بر این حاشیه رودخانه‌هایی که در مسیر کوچ قرار دارند، محلی برای استراحت می توانند باشند؛ «خیاوچای»، «قره‌چای» و شعبه‌های آن و «سامور چای» و تعدادی رود محلی از آن جمله هستند.
بختیاری
بنا بر یکی از نظریه‌های مورد قبول، هسته اصلی جامعه کوچ‌رو بختیاری بر پایه «مال» بنا شده است که شامل چندین سیاه چادر متشکل از برادران و عموزادگان است و در مراحل بعدی این ساختار به صورت عمودی مال؛ اولاد؛ تَش؛ تیره؛ طایفه؛ باب و ایل از گذشته تا کنون رواج داشته است. به احتمال زیاد وابستگی تیره‌ها و طایفه‌ها و ساختارهای بعدی عمدتا بر پایه هم‌جواری و هم‌پیمانی در جنگ و صلح یا مالیات‌دهی استوار است و تقسیم کلی این قوم به دو ایل «چهارلنگ» و «هفت لنگ» نیز آنچنان که از قول پیشینیان آمده بر پایه مالیات‌دهی استوار بوده است و نه وابستگی خونی.
ایل بزرگ بختیاری در مناطق چهارمحال و بختیاری، اصفهان، خوزستان و لرستان ساکن هستند و در این بین کوچ بزرگ و کوچ کوچک را انجام می‌دهند. از نیمه‌ی فروردین تا اواخر اردیبهشت از گرمسیر (شهرهایی در استان خوزستان) به منطقه‌ی سردسیر (ییلاق) خود در استان چهارمحال و بختیاری و دامنه‌های شمالی رشته کوه زاگرس نقل مکان می‌کنند و از اواخر شهریور تا اواسط آبان همین مسیر را برمی‌گردند.
به طور كلی در بختیاری سه ایل‌راه وجود دارد، كه طولانی‌ترین آنها متعلق به چهارلنگ‌ها است. طول این ایل‌راه حدود 444 كیلومتر است كه از منطقه سردشت در دزفول آغاز شده و به چناورد در سرحد می‌رسد. چهارلنگ‌ها هنگام كوچ بهاره این مسیر را در مدت زمان 27 تا 40 روز طی می‌كنند؛ البته در كوچ پاییزه به دلیل سرازیری مسیر و كمبود آب و علوفه توقف كمتری در منزلگاه‌ها صورت می‌گیرد در نتیجه این مدت زمان به مراتب كمتر می‌شود.
تفاوت كوچ طوایف چهارلنگ در منزلگاه‌ها است و به طور كلی هر طایفه منزلگاه‌های مخصوص به خود را دارد كه در بین تمام عشایر مشخص است. هفت‌لنگ‌ها دارای دو ایل‌راه هستند. یكی ایل راه بازفت كه طول آن 271 كیلومتر است و از حوالی مسجدسلیمان آغاز شده تا دره بازفت در دامنه كوهرنگ امتداد دارد. ایل‌راه دیگر به نام دز پارت معروف است كه از حوالی شهركرد آغاز و به حدود ایذه در گرمسیر به طول 217 كیلو متر منتهی می‌شود. مدت زمانی كه هفت‌لنگ‌ها ایل‌راه خود را می‌پیمایند بین 16 تا 25 روز محاسبه شده است.
قشقایی
ایل قشقایی از بزرگترین ایلات كشور و استان فارس است. زبان مردم آ ن تركی وشامل شش طایفه به نام‌های عمله، شش بلوكی، دره‌شوری، فارسیمدان ، كشكولی بزرگ ، كشكولی كوچك است. منطقه قشلاقی این ایل از لار در جنوب استان فارس شروع شده و در امتداد محور جنوبی استان تا حوالی گچساران در نزدیكی بهبهان ادامه می‌یابد در بهار و تابستان طوایف گوناگون این ایل پس از طی مسافتی حدود 400 تا 500 كیلومتر به سردسیر می‌رسند. سردسیر این ایل، جز در مورد گروه كوچكی كه در مشرق دشت ارژن (سرحد كوچك) ، ییلاق می‌كنند سرحد بزرگ واقع در مغرب اقلید و آباده تا حوالی شهرضا و كوه دنا است.
ایل قشقایی یكی از گروه‌های عشایری استان فارس محسوب شده و گروه‌های مهم دیگری نیز در این استان دیده می‌شود كه از آن جمله می‌توان به ایل‌های خمسه و لر ممسنی اشاره كرد كه بنا به دلایلی یكجانشین شده و دیگر در زمره عشایر محسوب نمی‌شوند.
گوناگونی اقوام در پهنه متنوع جغرافیایی ایران نه تنها استان‌‌های مختلف را از یكدیگر متمایز می‌سازد بلكه در هر استانی نیز رنگمایه‌ای از تفاوت در میان مردم ایجاد كرده است. یكی از تفاوت‌هایی كه می‌توان به آن اشاره كرد در نحوه زندگی است كه اصلی‌ترین گروه‌های مردم را اعم از شهری، روستایی و عشایری ایجاد می‌كند. با شنیدن كلمات كوچ و عشایر شاید نام‌هایی مانند بختیاری، قشقایی یا شاهسون به یاد بیاید كه با وجود مشكلات و تغییرات بسیار در سبك زندگی، همچنان به كوچ می‌پردازند و عشایر دیگر استان‌ها كه بیشتر به یك‌جانشینی رو آورده‌اند كمتر به ذهن می‌آیند.
شاهسون
ایل‌های شاهسون با 94درصد و قره‌داغ حدود 5/1 درصد همراه دو طایفه مستقل شاطرانلو و فولادلو گروه‌های اصلی عشایر در استان اردبیل را تشكیل می‌دهند. شواهد تاریخی گویای این مطلب است كه عشایر شاهسون اردبیل دومین و به قولی سومین ایل بزرگ كشور است و از 43 طایفه ، 241 تیره و 1527 اوبه تشکیل شده است و یكی از بهترین نژاد گوسفند موجود در كشور به نام نژاد مغانی و زیستگاه اصلی شتر دوكوهانه را در خود جای داده است.
فصل کوچ تقریباً ثابت است ولی زمان دقیق آن را وضعیت هوا تعیین می‌کند. معمولا کوچ ییلاق(تابستانه) در اوایل اردیبهشت‌ماه آغاز می‌شود تا قبل از آن که مراتع یازلاق (بهاره) خشک نشده، دام به آنها رسیده باشد. اما اگر زمستان طولانی و سرد بود، کوچ به طرف ییلاق از اواخر اردیبهشت آغاز می‌شود. معمولا ایل 10 تا 15 روز در انتظارگاه یازلاقی می‌ماند و بعد به سمت محل ییلاق که مرتفع‌تر است، حرکت می‌کند. عشایر و دام‌ها هم تا زمانی در این ییلاق می‌مانند که بارش در کوه‌ها شروع شود و از اواخر شهریور و مهر کم کم حرکت به سمت قشلاق شروع می‌شود اما ممکن است باز هم در استراحت‌گاه کوزلاخ (پاییزه) که کوهپایه‌ای‌تر است، بمانند و بعد به سمت قشلاق حرکت کنند.
مغانلوها از پارس‌آباد تا ییلاق مشگین‌شهر تقریبا 200 کیلومتر و تا ییلاق سراب 330 کیلومتر را با ماشین می‌روند. اوبای شکاری مثل تمام اوباهای دیگر برای جابه‌جا کردن دام‌هایش کامیون کرایه می کند. ییلاق تغامالوها و شکاری‌ها معمولا جنوب سراب و در فاصله اردبیل و مشگین‌شهر است. از جاده اصلی پارس‌آباد، اردبیل تا دوراهی کنگر می‌آیند، از آنجا یک راه به طرف سراب و دیگری به سمت مشگین‌شهر می‌رود.
ییلاق‌های اصلی ایل شاهسون را با تمام طوایفش می‌توان به سه بخش اصلی مشگین‌شهر، اردبیل و سراب تقسیم کرد. ییلاقات مشگین‌شهر شامل قره‌داغ یا گمله، ساری‌گونی یا مویل، دیبک‌لو، گول چغلو، هوشنگ میدانی، دوه بوینی، آدچمنی، چای گوزی؛ ییلاق اردبیل در سردابه و سرعین و باغرو و ییلاق قره گول در سراب می‌شود. اگر این شهرها به هم وصل شوند، مثلثی ایجاد می‌شود که سبلان با 4800 متر ارتفاع در وسط آن قرار می‌گیرد و کوهپایه‌های آن ییلاق اصلی شاهسون‌های اردبیل را تشکیل می‌دهد. این محدوده که 10 هزار مترمربع و به قول شاهسون‌ها حدود 500 تا 600 هزار هکتار را دربرمی‌گیرد، مساحتی است دو برابر قشلاق آنها در دشت مغان.
شاهسون‌های اردبیل به دلیل آن که در کوهپایه‌های سبلان اسکان می‌کنند، همیشه در نزدیکی آبگرم‌ها و چشمه‌هایی هستند که اگر خشک یا توسط مسافران آلوده نشده باشد، در دسترس آنهاست. تنها در داخل این مثلث حدود 20 چشمه آبگرم بزرگ و فعال و تقریبا به همین تعداد چشمه آب سرد وجود دارد.
علاه بر این در مسیر کوچ برخی از طوایف شاهسون، دریاچه «آت گولی» قرار دارد که در مسیر مشگین‌شهر به اردبیل و کمی بعد از روستای لنج‌آباد است. علاوه بر این حاشیه رودخانه‌هایی که در مسیر کوچ قرار دارند، محلی برای استراحت می توانند باشند؛ «خیاوچای»، «قره‌چای» و شعبه‌های آن و «سامور چای» و تعدادی رود محلی از آن جمله هستند.
بختیاری
بنا بر یکی از نظریه‌های مورد قبول، هسته اصلی جامعه کوچ‌رو بختیاری بر پایه «مال» بنا شده است که شامل چندین سیاه چادر متشکل از برادران و عموزادگان است و در مراحل بعدی این ساختار به صورت عمودی مال؛ اولاد؛ تَش؛ تیره؛ طایفه؛ باب و ایل از گذشته تا کنون رواج داشته است. به احتمال زیاد وابستگی تیره‌ها و طایفه‌ها و ساختارهای بعدی عمدتا بر پایه هم‌جواری و هم‌پیمانی در جنگ و صلح یا مالیات‌دهی استوار است و تقسیم کلی این قوم به دو ایل «چهارلنگ» و «هفت لنگ» نیز آنچنان که از قول پیشینیان آمده بر پایه مالیات‌دهی استوار بوده است و نه وابستگی خونی.
ایل بزرگ بختیاری در مناطق چهارمحال و بختیاری، اصفهان، خوزستان و لرستان ساکن هستند و در این بین کوچ بزرگ و کوچ کوچک را انجام می‌دهند. از نیمه‌ی فروردین تا اواخر اردیبهشت از گرمسیر (شهرهایی در استان خوزستان) به منطقه‌ی سردسیر (ییلاق) خود در استان چهارمحال و بختیاری و دامنه‌های شمالی رشته کوه زاگرس نقل مکان می‌کنند و از اواخر شهریور تا اواسط آبان همین مسیر را برمی‌گردند.
به طور كلی در بختیاری سه ایل‌راه وجود دارد، كه طولانی‌ترین آنها متعلق به چهارلنگ‌ها است. طول این ایل‌راه حدود 444 كیلومتر است كه از منطقه سردشت در دزفول آغاز شده و به چناورد در سرحد می‌رسد. چهارلنگ‌ها هنگام كوچ بهاره این مسیر را در مدت زمان 27 تا 40 روز طی می‌كنند؛ البته در كوچ پاییزه به دلیل سرازیری مسیر و كمبود آب و علوفه توقف كمتری در منزلگاه‌ها صورت می‌گیرد در نتیجه این مدت زمان به مراتب كمتر می‌شود.
تفاوت كوچ طوایف چهارلنگ در منزلگاه‌ها است و به طور كلی هر طایفه منزلگاه‌های مخصوص به خود را دارد كه در بین تمام عشایر مشخص است. هفت‌لنگ‌ها دارای دو ایل‌راه هستند. یكی ایل راه بازفت كه طول آن 271 كیلومتر است و از حوالی مسجدسلیمان آغاز شده تا دره بازفت در دامنه كوهرنگ امتداد دارد. ایل‌راه دیگر به نام دز پارت معروف است كه از حوالی شهركرد آغاز و به حدود ایذه در گرمسیر به طول 217 كیلو متر منتهی می‌شود. مدت زمانی كه هفت‌لنگ‌ها ایل‌راه خود را می‌پیمایند بین 16 تا 25 روز محاسبه شده است.
قشقایی
ایل قشقایی از بزرگترین ایلات كشور و استان فارس است. زبان مردم آ ن تركی وشامل شش طایفه به نام‌های عمله، شش بلوكی، دره‌شوری، فارسیمدان ، كشكولی بزرگ ، كشكولی كوچك است. منطقه قشلاقی این ایل از لار در جنوب استان فارس شروع شده و در امتداد محور جنوبی استان تا حوالی گچساران در نزدیكی بهبهان ادامه می‌یابد در بهار و تابستان طوایف گوناگون این ایل پس از طی مسافتی حدود 400 تا 500 كیلومتر به سردسیر می‌رسند. سردسیر این ایل، جز در مورد گروه كوچكی كه در مشرق دشت ارژن (سرحد كوچك) ، ییلاق می‌كنند سرحد بزرگ واقع در مغرب اقلید و آباده تا حوالی شهرضا و كوه دنا است.
ایل قشقایی یكی از گروه‌های عشایری استان فارس محسوب شده و گروه‌های مهم دیگری نیز در این استان دیده می‌شود كه از آن جمله می‌توان به ایل‌های خمسه و لر ممسنی اشاره كرد كه بنا به دلایلی یكجانشین شده و دیگر در زمره عشایر محسوب نمی‌شوند.