اكولوژي دانش شناخت اثرات محيط بر روي موجودات زنده، اثرات موجود زنده بر روي محيط و ارتباطات متقابل بين موجودات زنده است، هنگامي كه اكولوژي موجود زنده اي مورد مطالعه قرار مي گيرد هدف تعيين اين موضوع است كه چرا موجود مورد بحث در محيط هاي خاص و تحت شرايط معيني زندگي مي كند؟ شرايط محيطي چه اثراتي بر روي موجود زنده دارد و موجود زنده چه تحولاتي در محيط پديد مي آورد؟ بعبارتي اكولوژي مطالعه موجود زنده و محيط يا مطالعه روابط متقابل بين موجود زنده و محيط و يا مطالعه ساختمان و كيفيت وقوع پديده هاي زيستي در طبيعت و يا شناخت ساختمان و نحوه كاركرد طبيعت است. تحقيق درباره شرايط محيطي بر روي موجود زنده يكي از اهداف مهم اكولوژي است.
فيزيولوژي علم ديگري از شاخه هاي علم بيولوژي است كه بر روي همين هدف پايه گذاري شده و توسعه يافته است. پس تشابه و اشتراك بين دو شاخه علمي اكولوژي و فيزيولوژي وجود دارد ليكن اختلاف اين دو در اين است كه فيزيولوژي اثرات تك تك عوامل محيطي را در شرايط آزمايشگاهي بر روي پديده هاي حياتي بررسي كرده و اكولوژي اثرات عوامل محيطي را در شرايط طبيعي بر روي موجودات زنده مورد مطالعه قرار مي دهد. پس اكولوژي را مي توان مطالعه ساختمان و فيزيولوژي طبيعت و يا به بيان ساده تر بيولوژي عنوان كرد.
ليمنولوژي (Limnology) مشتق از دو كلمه يوناني Limne به معناي تالاب، آبگير، درياچه و يا باتلاق و logos به معناي شناخت است، پس ليمنولوژي دانش شناخت آب هاي داخلي (inland waters) مي باشد كه با تمامي عواملي كه بر حيات جمعيت اين آبها تاثير مي گذارند در ارتباط است. ليمنولوژي به مطالعه آب هاي ساكن و جاري مي پردازد. اين دانش ابزارها، جنبه هاي كيفي و راهكارهاي عملي شناخت و توسعه پايدار را براي شيلات و محيط زيست آبزيان فراهم مي كند.
لازم به شرح است كه توسعه پايدار يك كشور منوط به توسعه سه بخش اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي، زيست محيطي است كه بي توجهي به هريك از اين بخش ها موجب عدم دسترسي به يك توسعه پايدار مي گردد. مباحث اكولوژي و ليمنولوژي مانع توسعه تكنولوژي محسوب نمي شود. در صورت استمرار بي توجهي به بخش زيست محيطي، اين عامل مي تواند موجبات سقوط برخي از كشورهاي بزرگ صنعتي جهان را در طي دهها سال آينده سبب شود. بعنوان مثال هرچند چين از قدرت هاي صنعتي جهان محسوب نمي شود ولي در طي چند سال گذشته داراي رشد اقتصادي بسيار ممتازي بوده است و به شدت و سريع به سمت صنعتي شدن به عنوان يكي از بزرگان جهان پيش مي رود اما قابل پيش بيني است كه اين كشور با چنين زيرساخت هاي زيست محيطي و استفاده از سوخت هاي فسيلي توسعه پايداري نداشته و هيچ گاه به رشد صنعتي كشورهايي همچون ژاپن يا آلمان نخواهد رسيد. اكولوژي و ليمنولوژي مناسبترين روش ها را در جهت توسعه تكنولوژي پيش روي جوامع قرار مي دهند.
ليمنولوژي در مفهومي وسيعتر اكولوژي آبزيان است و با تاثيرات متقابل آبزيان و عوامل فيزيكوشيميايي محيط زيست آنها مرتبط مي باشد. دكتر Owen T. Lind بيان مي كند: برخي تمايلي نسبت به مطالعه درمورد شيمي و فيزيك آبها ندارند و بررسي سيستم هاي غيرزنده براي آنان اغلب كسالت بار است كه اين عدم تمايل گاهي به ارائه تفسيرهاي تخيلي از اجزاي اكوسيستم و يا در شرايط بدتر به ارائه داده هاي اشتباه فيزيكي و شيميايي منجر خواهد شد. درصورتيكه مطالعه ظرافت و شگفتي هاي زندگي آبزيان همراه با آگاهي پژوهشگر از پويايي اين سيستم ها، تحليل تماميت اين نظام ها را نه تنها ضروري مي سازد بلكه آن را جذاب مي كند. سؤال هميشه مطرح اين بوده كه چگونه بدون آگاهي از پارامترهاي فيزيكوشيميايي آب محيط هاي پرورشي مديريت هاي تغذيه اي، بهداشت و پيشگيري از بيماري ها و . . . صورت مي گيرد.
يكي از مشكلات عمده در توليد نامناسب و زيان هاي اقتصادي به آبزي پروران و به تبع آن خسارت به سرمايه گذاري هاي ملي عدم توجه به شيمي و فيزيك آب است؛ البته بي توجهي به ژئوشيمي (شيمي خاك) نيز تبعات منفي را دربردارد. شيمي آب يكي از علوم مرتبط با محيط زيست است كه اطلاعات ارزشمندي را از ساپروفي و تروفي در اختيار پرورش دهندگان قرار داده و شرايط مطلوب و نامطلوب را در ارتباط با گونه هاي پرورشي براي مزرعه داران پرتلاش عرصه آبزي پروري روشن مي نمايد.
ماهي جانداريست كه حيات و رشد آن در ارتباط تنگاتنگ و دائمي با محيط زندگي اش يعني آب است. شرايط نامطلوب زيست محيطي پيكره آب (water body) فعاليت هاي بيولوژيكي ماهي را تحت تاثير قرار داده كه بسته به شدت و نوع اين عوامل نامطلوب قسمتي از فعاليت هاي بيولوژيكي ماهي مختل و درصورت شدت موجب مرگ و مير و تلفات بيوماس پرورشي و بيوماس هاي ديگر در پيكره آبي مي شود. بطوركلي مديريت كنترل كيفي آب در ارتباط با پرورش ماهي بايد به گونه اي باشد كه امكان حيات، تغذيه و رشد مناسب فراهم شود تا بتوان در زمان مناسب به بهره برداري اقتصادي مطلوبي دست يافت.
پس بياييم با آب كه آبزيان را همچون مادري در دامان خود مي پروراند دوست باشيم و با توجه به رموز آن، مديريت توليد ماهي را در طي مدت پرورش هدايت نماييم. تامل در مورد مديريت كنترل كيفي آب نوعي تدبير و دورانديشي محسوب شده و همان معناي پيشگيري بهتر از درمان را تداعي مي كند. در مديريت پرورش آبزيان معناي علاج واقعه قبل از وقوع آن از اهميت بسزائي برخوردار است، چراكه در بسياري از موارد بروز شرايط حاد تنفسي و شيوع بيماري بطور پنهان و آرام و بدور از چشم پرورش دهندگان در داخل آب اتفاق افتاده و بطور ناگهاني موجب تلفات شديد آبزيان و كاهش چندين تن از محصول مي شود.
بطور قطع يكي از اساسي ترين پايه هاي پيشگيري از بيماري ها و بهداشت محيط زيست آبزيان كنترل كيفي آب است. مديريت كنترل كيفي آب براي كسب توليد بيشتر در واحد سطح يا حجم و كاهش هزينه ها در امر آبزي پروري حياتي است و اگر مزرعه اي شرايط مطلوب زيست محيطي را براي بيوماس پرورشي خود مهيا نكند بايد مطمئن بود كه اگر تلفاتي نيز رخ ندهد، در آينده توليد مطلوبي نخواهد داشت.
رشد يكي از جنبه هاي بيولوژيك ماهي محسوب مي شود. از نظر انرژي رشد تغيير كالري مصرفي به صورت ذخيره اي مي باشد كه اين انرژي ذخيره اي به صورت بافت بدني و توليد مثلي در مي آيد و از نقطه نظر انرژي بخصوص براي درك فاكتورهايي كه بر روي رشد اثر مي گذارند مفيد است. متابوليسم مجموع آنابوليسم (anabolism) (سنتز بافت يا جنبه سازندگي builing up) و كاتابوليسم (catabolism) (شكستن اتصالات شيميايي با استفاده از انرژي يا جنبه ويران كنندگي) است. پس در يك ماهي در حال رشد ميزان آنابوليسم بيش از كاتابوليسم است. عوامل عمده اي كه روندهاي آنابوليك را كنترل مي كنند شامل هورمون هاي رشد از هيپوفيز و همينطور هورمون هاي استروئيدي از غدد جنسي مي باشد، اما ميزان رشد ماهي تا حدود زيادي متغير است و تا حدود زيادي به عوامل محيطي مانند دماي محيط پرورشي آبزيان، ميزان آمونياك (يونيزه و غيريونيزه)، شوري، اكسيژن محلول، فتوپريود، PH، نيترات و نيتريت، فلزات سنگين، TDS، TSS، شفافيت، COD، BOD و . . . وابسته است. رشد سريع و مطلوب نشاندهنده تغذيه كافي و وجود شرايط بهينه از جمله شرايط مطلوب زيست محيطي است درحاليكه رشد كند به احتمال قريب به يقين در اثر كافي نبودن غذا و نامساعد بودن شرايط ديگر مي باشد.
دما: دما مهمترين متغير محيطي است و سوخت و ساز يا متابوليسم هاي ماهي وابسته به درجه حرارت محيطش مي باشد. در هر دماي مشخص يك جيره مطلوب براي حداكثر رشد موجود است.
اكسيژن محلول (DO): مقدار آن در ميزان رشد و كارايي تبديل غذايي (FCR) و همچنين SGR موثر است؛ بطوريكه با كم شدن مقدار اكسيژن محلول، ماهي ها دچار بي اشتهايي مي شوند. در هر گونه با توجه به ميزان حساسيت به كمبود اكسيژن مي توان معياري را در نظر گرفت كه در آن گونه مي تواند موجب بي اشتهايي و كاهش رشد و همچنين تلفات گردد.
آمونياك: ماده دفعي اصلي ماهيان است كه اگر غلظت آن در آب افزايش يابد باعث كاهش ميزان رشد مي شود. آمونياك مولكولي NH3 براي ماهي ها از سميت زيادي برخوردار است زيرا به علت نداشتن بار الكتريكي به راحتي از ديواره سلولي ماهيان عبور مي كند. البته تركيبات آمونياكي مي توانند از طريق منابع آبي، كوددهي و تجزيه مواد آلي در آب نيز به وجود آيند. مقادير تحت كشنده آمونياك در آب باعث كاهش رشد مي شود. ميزان نسبت دو شكل آمونياك يعني آمونياك غيريونيزه و آمونياك يونيزه به PH آب بستگي دارد. پس اندازه گيري قدرت هيدروژني يا يون هيدرونيوم در روش هاي پرورش متراكم ماهي در آب شيرين قسمتي از عمليات ضروري را تشكيل مي دهد.
شوري: به مجموع املاح محلول در آب اطلاق مي شود و آن را با Ec يعني قابليت هدايت الكتريكي نشان مي دهند. اگر روش هاي انتقال فعال يوني و تنظيم اسمزي به خصوصصيات محيطي پاسخ دهد ميزان رشد تغيير مي كند. اين پاسخ ها نياز به انرژي نگهداري را زياد كرده كه در صورت ثابت ماندن انرژي غذاي بلعيده شده و انرژي دفعي يا ترشحي ميزان رشد كاهش پيدا خواهد كرد.
در پايان شايان ذكر است عوامل فيزيكوشيميايي متعدد ديگري -همانطور كه در مطالب فوق به آن اشاره شده است- در موفقيت آبزي پروري دخيل هستند كه در اين نوشتار كه هدف از آن تنها آشنا كردن پرورش دهندگان ماهي كشور -كه تعداد قابل توجهي از آنها را شركت هاي تعاوني تشكيل ميدهند- با مبحث ليمنولوژي مي باشد، نمي گنجد.
نويسنده: كيانوش مقدم / گروه علمي شركت تعاوني آبگين
آخرین ویرایش: