حافظیه شیراز

[Nicol]

تاریخچه حافظیه



پس از آن كه روح بلند حافظ ( در 792 يا 791 ه.ق ) به مشعوق ازلي پيوست ، در خاك باغ مصلي كه مأوا و محل گشت و تفرج او بود ، در زير سايه سرو رواني به خاك سپرده شد . 65 سال پس از وفات او يعني در سال 856 ه.ق. در زمان حكمراني ميرزا ابوالقاسم گوركاني ، شمس الدين محمد يغمايي كه استاد و وزير حكمران نام برده بود ، بر فراز قبر حافظ عمارت گنبدي بنا كرد و جلوي آن حوض بزرگي ساخت كه از آب ركن آباد پر مي شد .


اين بنا در اوايل قرن يازدهم هجري در زمان سلطنت شاه عباس تعمير گرديد . در زمان نادر شاه افشار نيز تعميراتي بر آرامگاه انجام گرفت . اما بنيادي ترين كار در زمان كريمخان زند بر روي آرامگاه انجام گرفت. او در سال 1189 ه.ق. ساختماني اساسي بر روي آرامگاه حافظ ساخت . ساختمان او به شيوه ي بناهاي زمان زنديه داراي تالاري با چهار ستون سنگي يك پارچه بود كه از طرف شمال و جنوب گشاده و در دو طرف چپ و راست آن دو اتاق ساخته شده بود به گونه اي كه مقبره ي حافظ در شمال تالار قرار مي گرفت و در جنوب آن باغي بزرگ نمايان بود . اين چهارستون با ارتفاع 5 متر هنوز هم در وسط تالار مقابل پله ها با نقوش رنگ باخته اما زيبا خودنمايي مي كنند . همچنين كريمخان دستور داد تا سنگي از جنس مرمر براي قبر خواجه بتراشند و پس از آماده شدن سنگ دو غزل از غزل هاي حافظ را به خط نستعليق كه توسط حاج آقاسي بيگ افشار آذربايجاني نوشته شده بود ، بر روي آن حجاري كردند كه اين سنگ هنوز هم بر روي قبر قرار دارد . ابعاد اين سنگ 40 *80*266 سانتي متر است . در بالاي كتيبه ي سنگي و در ميان ترنجي اين جمله نوشته شده است : " انت الباقي و كل شي هالك ".


در زير آن غزلي زيبا از حافظ در 12 سطر با مطلع :


مژده ي وصل تو كو كز سر جان بر خيزم
طاير قدسم و از دام جهان برخيزم
و دور آن نيز غزلي ديگر با مطلع :
اي دل غلام شاه جهان باش و شاه باش
پيوسته در حمايت لطف اله باش


نوشته شده است . همچنين در دو گوشه ي بالاي سنگ ، اين دو مصرع نوشته شده است :


بر سر تربت ما چون گذري همت خواه
كه زيارتگه رندان جهان خواهد بود


و در گوشه پائيني سنگ دو مصرع زير نوشته شده است :


چراغ اهل معني خواجه حافظ
بجو تاريخش از خاك مصلي


كه خاك مصلي به حساب ابجد بيانگر تاريخ وفات حافظ است .


پس از حكومت زنديه نيز افراد زيادي آرامگاه را تعمير و مرمت كردند كه برخي از آنان عبارتند از :


- در سال 1273 ه.ق. تهماسب ميرزا ( مؤيد ) حكمران فارس آرامگاه را تعمير و مرمت كرد .



- در سال 1295 ه.ق. مرحوم فرهاد ميرزا ( معتمدالدوله ) فرمانفرماي فارس معجري چوبي بر آرامگاه خواجه نصب كرد .


- در سال 1317 ه.ق. ملا شاه جهان زرتشتي ( اردشير ) ساكن تهران بخاطر علاقه اي كه به حافظ داشت بر مزار او رفته و تفألي به ديوان حافظ مي زند كه شعر زير مي آيد :


اي صبا با ساكنان شهر يزد از ما بگو
كاي سر حق ناشناسان گوي ميدان شما


وي از اين شعر خوشش آمده و تصميم مي گيرد بقعه و بارگاه مجللي بر روي قبر حافظ بسازد . به همين منظور مشغول به كار مي شود و معجري بر فراز قبر مي سازد ولي يكي از سادات متظاهر وقت به جرم آن كه چرا يك شخص زرتشتي ( گبر ) مي خواهد قبر حافظ را بسازد ، آن بنا را خراب كرد و شخص باني را از اين كار باز داشت . ( گفته شده است در آخر عصايش را به قبر حافظ مي زند و خطاب به او مي گويد : درويش مي خواستند تو را نجس كنند ، نگذاشتم !)


هنوز آثار افتادن چوب بست ها بر روي سنگ قبر به صورت شكستگي در سنگ به چشم مي خورد .


- در سال 1319 ه.ق. شاهزاده ملك منصور ( ملقب به شعاع السلطنه )‌ والي فارس معجري آهنين بر قبر حافظ ساخت و كتيبه اي را نيز بر بالاي آن قرار داد .


- در سال 1310 خورشيدي فردي به نام دبير اعظم بهاري که استاندار فارس بود ، سردر حياط جنوبي و نارنجستان ان را سروسامان داد ، همچنين خياباني در جلو آرامگاه احداث کرد و نام آن را« خرابات» گذاشت که بعدها به گلستان تغيير نام پيداکرد .


- در سال 1314 خورشيدي به کوشش مرحوم علي اصغر حکمت شيرازي (وزير فرهنگ وقت) وعلي رياضي (رئيس فرهنگ وقت) طرح نقشه ي آرامگاه حافظ ، به شکل کنوني آن با طراحي و نظارت مهندس « آندره گدار» شرق شناس و ايران شناس بزرگ فرانسوي تهيه شد و به مرحله ي اجرا درآمد و در سال 1316 به اتمام رسيد.


طبق اين نقشه در تالار ، چهار ستون وسط که در زمان زنديه احداث شده بود ، از دوطرف امتداد يافت و حافظيه به دو محوطه ،شامل باغ در جنوب، تالار و آرامگاه در شمال آن تبديل شد.


در اين ساختمان عمارت قديمي کريم خان زند به صورت تالاري درآمد که 56 متر طول دارد و به وسيله ي 20 ستون سنگي بلند نگه داشته مي شود که چهارستون يک پارچه ي کريم خاني در ميان اين ستون ها قرار دارد و 16 ستون ديگر دوتکه است که در سال 1315 شمسي ساخته و نصب گرديده است.

 

[Nicol]

بنای آرامگاه



آرامگاه حافظيه درمجموع 20000 متر مربع مساحت دارد و داراي چهار در است :

يکي جنوبي (در ورودي اصلي) ،دو در بزرگ و کوچک در سمت غرب و يک در، که در ضلع شمال شرقي به گلخانه گشوده مي شود . بناي آرامگاه به دو صحن شمالي و جنوبي تقسيم شده است که حدفاصل دو صحن با دو رديف پلکان سنگي که به تالاري 56 متري مي رسد ، از يکديگر جدا شده اند .( که با انجام برنامه هاي توسعه ي ارامگاه که خوشبختانه در دست انجام است ، اين ويژگي ها دگرگون خواهد گشت.)

 

[Nicol]

تالار حافظيه:


همان گونه که توضيح داده شد ، اين تالار از ساختمان هاي دوره ي زنديه است که سابقاً در وسط ، تالاري با چهار ستون و هر طرف آن تالار ، چهار اتاق بوده است که در تعميرات اخير اتاق ها را برداشته اند و تالار فعلي به طول 56 متر و عرض 8 متر با 20 ستون سنگي به ارتفاع 5 متر به وجود امده است .


شکل اين تالار تلفيقي از معماري هخامنشي و زنديه را در خود دارد .

در طرفين تالار( مشرق و مغرب آن ) دو اتاق ساخته شده که يکي دفتر آرامگاه است و ديگري را سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري در اختيار دارد . در پيشاني اين دو اتاق (سه بيت بر پيشاني ديوار شرقي و سه بيت بر پيشاني ديوار غربي) يکي ديگر از غزلهاي حافظ را به خط نستعليق بر روي سنگ مرمر نوشته و نصب کرده اند . مطلع اين غزل عبارت است از :


روضه ي خلدبرين خلوت درويشان است
مايه ي محتشمي خدمت درويشان است


همچنين بر پيشاني نماي خارجي تالار و رو به سمت باغ ورودي ( صحن جنوبي ) غزل :


گلعذاري ز گلستان جهان ما را بس
زين چمن سايه ي آن سرو روان ما را بس


وبر پيشاني نماي ديگر و به سمت مقبره ، غزل :


چو بشنوي سخن اهل دل مگو که خطاست
سخن شناس نه اي دلبرا خطا اينجاست
نصب شده است .

 

[Nicol]

صحن (حياط) جنوبي:


اين حياط که نسبت به کف تالار 18 پله ، قريب 4 متر گودتر است ، به ابعاد 80 * 150 متر است. در وسط حياط باغچه ي باريک بلوار مانندي است به عرض 4 متر که در آن چمن و گل کاشته مي شود. در طرفين اين بلوار ، دو راهرو به عرض 4 متر است که به رفت و آمد اختصاص دارد . در اطراف دو راهرو ، دو باغچه است به ابعاد 20* 45 متر که اطراف آنها سرو وکاج کاشته اند و در وسط هر يک از اين دو باغچه ، يک حوض مستطيلي به ابعاد 4* 32 متر ساخته شده است . طرفين اين دو باغچه راهرويي است به عرض 4 متر که براي استراحت و رفت و آمد احداث شده اند. در مشرق و مغرب حياط دو نارنجستان است که هر يک به ابعاد 35* 70 متر است . اين نارنجستان ها علاوه بر آن که پيوسته سبز و خرم اند ، در فصل بهار که غرق بهار نارنج مي شوند ، فضاي حافظيه را معطر مي سازند.


در سه طرف حياط جنوبي آرامگاه ديوارهاي اجري مرتفعي است، منتها قسمتي از وسط ديوار جنوبي را برداشته و نرده هاي اهني نصب کرده اند و در وسط آن ، در ورودي به حافظيه قرار دارد که با سه پله به خيابان گلستان متصل مي شود.

 

[Nicol]

صحن ( حياط) شمالي :



صحن شمالي حافظيه به ابعاد 60* 50 متر است که سابقاً قبرستان عمومي بوده است . در وسط صحن ، قبر خواجه قرار دارد که با داشتن پنج پله ، قريب يک متر از کف صحن مرتفع تر است.

سنگ مرمري که کريمخان زند بر روي مزار حافظ گذاشته ، هنوز با زيبايي و به همان حال باقي است .



بالاي قبر گنبدي است که به وسيله ي هشت ستون سنگي يکپارچه ي پنج متري و به شکل ستون هاي کريمخان نگهداري مي شود . سطح خارجي گنبد به وسيله ي ورق هاي مس ، ترک ترکي ، مانند کلاه قلندران و درويشان پوشيده شده و سقف گنبد با کاشي هاي رنگين معرق ،تزئين شده است . دورتادور زير سقف ابياتي با خط ثلث روي کاشي نوشته شده است . بر روي اين کتيبه ها غزلي زيبا از حافظ با مطلع :


حجاب چهره ي جان مي شود غبار تنم
خوشا دمي که از اين چهره پرده برفکنم

نقش بسته است .


در جنوب صحن دو حوض آب بزرگ و مستطيل شکل ( در شرق و غرب) قرار دارد که منبع آب حوض هاي بزرگ باغ ورودي در صحن جنوبي است و هر يک به وسيله ي دو باغچه با درختان نارنج ، محصور شده است . دورتا دور صحن نيز باغچه هايي است که در آن ها کاج ، سرو و نارنج کاشته شده و چمن کاري شده است .


در سمت شرقي صحن ، ديواري بلند است که پشت آن آرامگاه هاي خصوصي خانواده ي فربد و آرامگاه معدل ( محل کنوني دفتر انجمن دوستداران حافظ) واقع شده است .


بر پيشاني اين ديوار غزل :


مزرع سبز فلک ديدم و داس مه نو
يادم از کشته ي خويش آمد و هنگام درو

 

[Nicol]

و غزل :


عيب رندان مکن اي زاهد پاکيزه سرشت
که گناه دگري بر تو نخواهند نوشت



با خط زيباي ثلث بر روي کتيبه هايي نصب شده است .


در سمت شمالي صحن حافظيه ، در وسط ، عمارت کتابخانه است که مرکز حافظ شناسي در آن قرار دارد . سمت غرب کتابخانه ، چايخانه ي سنتي و در قسمت شرق آن نيز غرفه ي فروش کتاب هاي ميراث فرهنگي است .


بر سر در چايخانه کتيبه اي با خط نستعليق و بيت :

رواق منظر چشم من آشيانه ي تست
کرم نما و فرود آ که خانه خانه ي تست


و در سراسر پيشاني ديوار شمالي صحن ، غزل :

سحرم هاتف ميخانه به دولت خواهي
گفت باز آي که ديرينه ي اين درگاهي

با خط زيباي ثلث به چشم مي خورد.

سمت غربي صحن شمالي نيز ديواري است با غرفه ها و آرمگاه هاي خصوصي که بر پيشاني آن نيز غزل :

بيا که قصر امل سخت سست بنياد است
بيار باده که بنياد عمر بر باد است


جلوه گري مي کند .

 

[Nicol]

در اين سمت نيز مقبره ها و آرامگاه هايي وجود دارد که مهمترين آنها مقبره الشعرا است و مابقي شامل :


آرامگاه خانوادگي ناصرالدين سالار ، آرامگاه ضياء الدين فيلي ، آرامگاه خانوادگي فريدون توللي ( شاعر ) ، آرامگاه خانوادگي اسدالله عرب شيباني ، آرامگاه خانوادگي خاندان طباطبائي کازروني و آرامگاه خانوادگي خاندان قوام الملک شيرازي است که سردر مرتفعي دارد .


پشت مقبره خاندان قوام ( در سمت غرب مجموعه ي حافظيه ) نيز حياط کوچکي است که در سمت مغرب آن چند مقبره شخصي متعلق به خانواده هاي مؤيدالملک قوامي ، صاحب ديواني ، فصيحي و... است .


در وسط اين محوطه کوچک و زيبا حوضي کوچک و نسبتاً عميق قرار دارد . اين قسمت اکنون به کلاس هاي بخش آموزش مرکز حافظ شناسي اختصاص يافته است .

 

[Nicol]

در مقبره الشعرا ( که با دري کوچک و آهني به فضاي بزرگ و چمن کاري شده منتهي مي شود ) جمعي از شاعران ، نويسندگان ، عالمان ، استادان دانشگاه و هنرمندان آرميده اند که مشهورترين آنان عبارتند از : دکتر لطفعلي صورتگر ( شاعر ، 1348-1279 شمسي ) ، دکتر مهدي حميدي شيرازي ( شاعر و استد دانشگاه 1365-1293 شمسي) رسول پرويزي ( نويسنده و داستان نويس، وفات 1356 شمسي) استاد جواد مصلح ( فيلسوف فرزانه ، 1377 -1298 شمسي ) استاد محمد خليل رجايي ( استاد حکمت و ادب ، وفات 1354 شمسي) دکتر عبدالوهاب نوراني وصال ( استاد دانشگاه 1373-1302 شمسي ) استاد دکتر علي محمد مژده ( استاد فرزانه ي ادبيات دانشگاه ، وفات 1381 شمسي) استاد حميد ديرين ( مؤسس و رئيس انجمن خوشنويسان فارس ،1374-1315 شمسي ) استاد نورالدين رضوي سروستاني ( از بزرگان آواز و موسيقي اصيل ايراني ،1379-1314 شمسي) آيت اله العظمي شيخ محمد باقر شهيد رابع مجتهد اصطهباناتي ( سرحلقه ي آزادي خواهان فارس، شهادت 1286 شمسي ) دکتر سيد ابوطالب فنائي ( نويسنده ، مترجم و شاعر ، 1381-1328 شمسي ) و... همچنين دورتادور ديواره ي صحن شمالي با آجرنماها و طرح هاي شمسه گونه و غرفه هايي با درهاي چوبي که شکل گل هاي نيلوفر را در نقش خود جاي داده اند به زيبايي صحن جلوه اي دو چندان مي دهد . خطوط ثلث کتيبه ها و کتيبه ي نستعليق تاريخ بنا را هنرمند و خطاط فقيد شادروان اميرالکتاب ملک الکلامي نوشته است .


در قسمت شمالي کف صحن و در کنار آرامگاه حافظ نيز چندين سنگ قبر ديده مي شود که مهم ترين آنها متعلق به شيخ محمد اهلي شيرازي ( شاعر معروف و صاحب کتاب مشهور سحر حلال متوفي به سال 942 ه.ق. ) ، محمد نصيري الحسيني ملقب به فرصت الدوله شيرازي ( شاعر ، 1339-1271 ه.ق. ) ، قطب العارفين آقامحمدهاشم ذهبي شيرازي ( از اقطاب سلسه ي ذهبيه ، متوفي به سال 1199 ه.ق. ) و حاج ملاعلي سمناني ( عالم و عارف بزرگ ) است .
در جلوي کتابخانه نيز مقبره حاج سيد محمدعلي کازروني شيرازي ( از مجتهدان فارس ) شيخ محمد مهدي کجوري ( از مجتهدان برجسته ) شيخ محمدحسن کجوري و سيد محمدرضا مجدالعلما ( دستغيب ) ديده مي شود . همچنين محل کنوني کتابخانه ، مقبره قاسم خان ، والي فارس بوده است .​

 

[Nicol]

تصاویری از آرامگاه حافظ شیرازی

 

[Nicol]

 

[Nicol]

 

[Nicol]

نمادشناسي بنا



بر سر تربت ما چون گذری همت خواه
كه زیارتگه رندان جهان خواهد بود



بنای آرامگاه حافظ را علاوه بر سبک و سیاق ظاهری معماری اش ، می توان از منظری عرفانی و معنوی نیز کاوید که از نظر نمادشناسی قابل تأمل است . بنای آرامگاه در مقابل خیابانی قرار گرفته است . خیابان می تواند نمایی از اسارت در جهانی صنعتی باشد که تا زمانی که در آن زندانی هستیم نمی توانیم به تفکرات حافظ پی ببریم ، هم چنان که وقتی در خیابان ایستاده ایم ، آرامگاه را نمی توانیم ببینیم . صحن جنوبی آرامگاه جلوه ای از عالم ملک و اسارت در هواهای نفسانی است . هر قدر که از در ورودی دورتر و به پله های ایوان نزدیک تر می شویم ، از قید تعلقات دنیای مادی هم رهاتر می شویم . از صحن جنوبی با گذر از دو ردیف پلکان سنگی به ایوان می رسیم که هر ردیف آن از 9 پله تشکیل شده است . 9 عدد افلاک است و در ادبیات و عرفان ایرانی بسیار مقدس .


از پله ها که بالا می رویم ، خود می تواند بیانگر نوعی معراج و کنده شدن از عالم ملک به قصد سیر در عالم ملکوت باشد . در این سیر ، کم کم بنای مقبره مانند خورشید درخشانی که طلوع می کند نمایان می شود .


ایوان بیانگر عالم ملکوت است . اینجاست که حجاب ها به کناری می روند و حقیقت ( مقبره ) آشکار می شود . پس از آشکاری حقیقت ، فرود از پله ها نمایانگر تعظیم در برابر این آفتاب خوبان است .


صحن شمالی ، عالم ملکوت را تداعی می کند که در آن سرانجام به ساحت حقیقت دست می یابیم ، جایی که هشت در ورود و خروج دارد و هر کسی از ظن خود یار آن می شود . هشت ستون مقبره ،هم می تواند نشانی از هشت در بهشت باشد و هم یادآور قرن هشتم هجری که حافظ در آن می زیسته است .


نمای درونی سقف با رنگ هایی تزئین شده که می تواند نمودهای عرفانی داشته باشد:


آبی فیروزه ای نماد بهشت ، قرمز ارغوانی نشان شراب ازلی ، سفید و سیاه نماد شب و روز و گذر زمان و قهوه ای سوخته نماد خاک است .

 

[Nicol]

نمای بیرونی گنبد ، هم نمودی از آسمان است و هم ترک ترکی و به شکل کلاه قلندران و تاج درویشان .

وقتی این همه مفاهیم بلند پایه در فرهنگ و عرفان ایرانی اسلامی ، در هم آمیخته می شود ، آرامگاه شخصیتی را می سازد که خود نیز نمونه کامل یک رند عارف حقیقت جوی ایرانی است ، به یقین این مکان مقدس آرامگاه دل ها و زیارت گاه رندان جهان هست و خواهد بود .

 

[Nicol]

 

[Nicol]

طراح آرامگاه



یکی از شرق شناسان بزرگی که همواره به تاریخ و تمدن و هنر ایران عشق می ورزید ، آندره گدار فرانسوی بود . او که فارغ التحصیل دانشکده هنرهای زیبای پاریس بود ، به سال 1307 هجری شمسی به دعوت دولت وقت و به منظور سامان دهی اداره کل باستان شناسی و نگهداری و مرمت بناهای تاریخی به ایران آمد. وی در طی 32 سال اقامت در ایران ( مدیریت اداره کل عتیقات و ریاست دانشکده هنرهای زیبای تهران ) از اغلب آثار تاریخی ایران بازدید کرد و ضمن تهیه ی فهرستی ازآن ها، اقداماتی در جهت حفظ و نگهداری و مرمت این آثار معمول داشت .



آندره گدار در جنگ جهانی دوم به هنگام اشغال فرانسه توسط نازی ها به نمایندگی کمیته ی ملی فرانسه در ایران برگزیده شد و نشریه ی فرانسه ی آزاد را در تهران منتشر کرد . او از سال 1936 به بعد به منظور شناساندن آثار تاریخی ایران به جهانیان ، با همکاری همسرش بانو یدا گدار و عده ای از محققان و دانشمندان ایرانی به انتشار جزواتی سالانه به زبان فرانسه به نام آثار ایران دست زد و در هشت جزوه با دقت و وسواس فراون با ذکر جزئیات هنر ایران و ارائه ی طرح و نقشه ی بناها به معرفی یکایک این آثار همت گماشت. ساخت و تکمیل بنای حافظیه به شکل امروزی یکی از کارهای بسیار زیبا و ماندگار وی است که با الهام از معماری اصیل ایرانی و با تکیه بر ذوق و هنر استادکاران هنرمند با نظارت وی به اتمام رسید.

 

[Nicol]

گشتی در حافظیه



ورودی حافظیه

 

[Nicol]

نمای سر در ِ آرامگاه

 

[Nicol]

آرامگاه حافظ

 

[Nicol]

نمای دور آرامگاه

 

[Nicol]

راهروی ورودی آرامگاه