مروری بر تاریخ جوامع مختلف نشان می دهد در اغلب دوره های تاریخی، انسان ها به گونه ای خواسته اند حق زنده ماندن یا مردن را برای خود محفوظ نگه دارند. در بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهای پیشرفته، خودکشی یک مشکل بهداشت روانی به حساب می آید و یکی از مسایلی است که توجه ویژه ای را در مجموعه مراقبت های بهداشتی سطح اول و دوم به خود جلب کرده است...
. خودکشی هم اینک یک رفتار ضد اجتماعی به شمار می رود و این پدیده افزون بر زیان های شخصی، یک زیان اجتماعی نیز شمرده می شود. اقدام به خودکشی با هدف آسیب رساندن به خود به طور آگاهانه و در افراد ناتوان در برقراری ارتباط های اجتماعی انجام می شود.
افزایش نگران کننده میزان خودکشی در دهه های اخیر و پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و روانی آن، سازمان بهداشت جهانی را بر آن داشت که در برنامه بهداشت همگانی تا سال ۲۰۰۰، کاهش میزان خودکشی را در کشورهای جهان به عنوان یکی از اهداف خود معرفی کند. به این ترتیب، خودکشی به عنوان پدیده ای چندجانبه، یکی از محورهای مهم فعالیت های بهداشتی – درمانی است و به نظر می رسد تمام کشورها ناگزیر از پرداختن به آن هستند.
بررسی آمار خودکشی به نسبت جمعیت در کشورهای مختلف جهان نشان می دهد که پدیده خودکشی وابستگی مستقیم به شرایط جغرافیایی، اجتماعی یا اقتصادی خاصی ندارد و یک پدیده جهانگیر و غیراختصاصی است. به علاوه، میزان دقت این آمارها به طور کلی می تواند استنباط مربوط به شرایط فوق را به صورت غیرمستقیم تحت تاثیر قرار دهد. جهانی بودن پدیده خودکشی توجه متخصصان حوزه های مختلف را به خود جلب کرده است. بر این اساس، خودکشی از دیدگاه های متعددی بررسی شده و عوامل مرتبط با آن، اعم از عوامل زمینه ساز و عوامل همراه، مورد مطالعه قرار گرفته است. این عوامل با توجه به رویکردهای سبب شناختی خودکشی متنوع و متفاوت اند. این عوامل را می توان به ۳ دسته کلی تقسیم بندی کرد:
▪ عوامل عصبی شیمیایی: سروتونین، یکی از نوروترنسمیترها در سیستم عصبی است که در مهار تکانش ها، تنظیم عواطف و عملکرد اجتماعی نقش دارد. در یک مطالعه مشخص شد تعداد گیرنده های سروتونین در ناحیه پره فرونتال در مغز افرادی که خودکشی کرده بودند، افزایش یافته است. اختلال عملکرد سروتونین با خشونت ارتباط دارد. سطوح پایین سروتونین مغزی در سوءمصرف کنندگان الکل، آنها را مستعد خشونت می کند. کمبود سروتونین منجر به ایجاد خلق افسرده می شود. وازوپرسین، هورمونی که از هیپوفیز ترشح می شود نیز با خشونت رابطه دارد. با کنترل این عوامل از طریق درمان دارویی، امکان کاهش خطر خودکشی وجود دارد.
▪ عوامل روان شناختی: تکانشی بودن و خشونت، سوء استفاده جسمی و جنسی در دوران کودکی، ناامیدی، حساسیت روان شناختی، صفات شخصیتی و سبک های شناختی، اختلالات روان پزشکی و رویدادهای تنش زای زندگی از جمله عوامل این گروه هستند.
▪ عوامل جامعه شناختی: بیکاری، فقر، عوامل مذهبی و فرهنگی در زمره این عوامل قرار می گیرند.
اختلالات خلقی از شایع ترین عارضه های روانی است که در خودکشی دیده می شود. خطر خودکشی برای بیماران روانی ۳ تا ۱۲ بار بیشتر از افراد غیر بیمار است. اختلالات افسردگی، اختلالات روانی، الکلیسم و سایر اشکال سوء مصرف مواد از جمله رایج ترین متغیرهای پیش بینی کننده خودکشی هستند. بعضی از محققان اختلال روان پزشکی را قوی ترین عامل پیشگویی کننده خودکشی عنوان کرده اند. به طور کلی، شایع ترین تشخیص روان پزشکی در اقدام کنندگان به خودکشی اختلالات عاطفی و بیشتر افسردگی اساسی است.
آمارها نشان می دهد میزان خودکشی در بسیاری از کشورهای درحال توسعه در حال افزایش است اما این میزان به این دلیل که آمار جمعیتی معمولا غیرقابل اعتماد هستند و سیستم های ثبت آمار اطلاعات دقیق درباره مرگ را گزارش نمی کنند و همچنین به دلیل عواقب قانونی و اجتماعی خودکشی، گمراه کننده هستند. به این ترتیب آماری که از این کشورها در دسترس هستند معمولا بسیار کمتر از حد واقعی برآورد می شود. در تحقیقات انجام گرفته، شیوع خودکشی در ایران نسبت به آمار جهانی پایین تر و مهم ترین روش برای اقدام به خودکشی مسمومیت با داروهاست. زنان دو برابر مردان اقدام به خودکشی می کنند و از روش های شایع خودکشی در مردان حلق آویز کردن و در زنان خودسوزی است.
دکتر نادره معماریان
متخصص پزشکی اجتماعی
. خودکشی هم اینک یک رفتار ضد اجتماعی به شمار می رود و این پدیده افزون بر زیان های شخصی، یک زیان اجتماعی نیز شمرده می شود. اقدام به خودکشی با هدف آسیب رساندن به خود به طور آگاهانه و در افراد ناتوان در برقراری ارتباط های اجتماعی انجام می شود.
افزایش نگران کننده میزان خودکشی در دهه های اخیر و پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و روانی آن، سازمان بهداشت جهانی را بر آن داشت که در برنامه بهداشت همگانی تا سال ۲۰۰۰، کاهش میزان خودکشی را در کشورهای جهان به عنوان یکی از اهداف خود معرفی کند. به این ترتیب، خودکشی به عنوان پدیده ای چندجانبه، یکی از محورهای مهم فعالیت های بهداشتی – درمانی است و به نظر می رسد تمام کشورها ناگزیر از پرداختن به آن هستند.
بررسی آمار خودکشی به نسبت جمعیت در کشورهای مختلف جهان نشان می دهد که پدیده خودکشی وابستگی مستقیم به شرایط جغرافیایی، اجتماعی یا اقتصادی خاصی ندارد و یک پدیده جهانگیر و غیراختصاصی است. به علاوه، میزان دقت این آمارها به طور کلی می تواند استنباط مربوط به شرایط فوق را به صورت غیرمستقیم تحت تاثیر قرار دهد. جهانی بودن پدیده خودکشی توجه متخصصان حوزه های مختلف را به خود جلب کرده است. بر این اساس، خودکشی از دیدگاه های متعددی بررسی شده و عوامل مرتبط با آن، اعم از عوامل زمینه ساز و عوامل همراه، مورد مطالعه قرار گرفته است. این عوامل با توجه به رویکردهای سبب شناختی خودکشی متنوع و متفاوت اند. این عوامل را می توان به ۳ دسته کلی تقسیم بندی کرد:
▪ عوامل عصبی شیمیایی: سروتونین، یکی از نوروترنسمیترها در سیستم عصبی است که در مهار تکانش ها، تنظیم عواطف و عملکرد اجتماعی نقش دارد. در یک مطالعه مشخص شد تعداد گیرنده های سروتونین در ناحیه پره فرونتال در مغز افرادی که خودکشی کرده بودند، افزایش یافته است. اختلال عملکرد سروتونین با خشونت ارتباط دارد. سطوح پایین سروتونین مغزی در سوءمصرف کنندگان الکل، آنها را مستعد خشونت می کند. کمبود سروتونین منجر به ایجاد خلق افسرده می شود. وازوپرسین، هورمونی که از هیپوفیز ترشح می شود نیز با خشونت رابطه دارد. با کنترل این عوامل از طریق درمان دارویی، امکان کاهش خطر خودکشی وجود دارد.
▪ عوامل روان شناختی: تکانشی بودن و خشونت، سوء استفاده جسمی و جنسی در دوران کودکی، ناامیدی، حساسیت روان شناختی، صفات شخصیتی و سبک های شناختی، اختلالات روان پزشکی و رویدادهای تنش زای زندگی از جمله عوامل این گروه هستند.
▪ عوامل جامعه شناختی: بیکاری، فقر، عوامل مذهبی و فرهنگی در زمره این عوامل قرار می گیرند.
اختلالات خلقی از شایع ترین عارضه های روانی است که در خودکشی دیده می شود. خطر خودکشی برای بیماران روانی ۳ تا ۱۲ بار بیشتر از افراد غیر بیمار است. اختلالات افسردگی، اختلالات روانی، الکلیسم و سایر اشکال سوء مصرف مواد از جمله رایج ترین متغیرهای پیش بینی کننده خودکشی هستند. بعضی از محققان اختلال روان پزشکی را قوی ترین عامل پیشگویی کننده خودکشی عنوان کرده اند. به طور کلی، شایع ترین تشخیص روان پزشکی در اقدام کنندگان به خودکشی اختلالات عاطفی و بیشتر افسردگی اساسی است.
آمارها نشان می دهد میزان خودکشی در بسیاری از کشورهای درحال توسعه در حال افزایش است اما این میزان به این دلیل که آمار جمعیتی معمولا غیرقابل اعتماد هستند و سیستم های ثبت آمار اطلاعات دقیق درباره مرگ را گزارش نمی کنند و همچنین به دلیل عواقب قانونی و اجتماعی خودکشی، گمراه کننده هستند. به این ترتیب آماری که از این کشورها در دسترس هستند معمولا بسیار کمتر از حد واقعی برآورد می شود. در تحقیقات انجام گرفته، شیوع خودکشی در ایران نسبت به آمار جهانی پایین تر و مهم ترین روش برای اقدام به خودکشی مسمومیت با داروهاست. زنان دو برابر مردان اقدام به خودکشی می کنند و از روش های شایع خودکشی در مردان حلق آویز کردن و در زنان خودسوزی است.
دکتر نادره معماریان
متخصص پزشکی اجتماعی