ديوار دفاعي قزل آلان

[Nicol]

يكي از معروفترين آثار تاريخي استان گلستان ديوار دفاعي گرگان مي باشد كه به نامهاي سد اسكندر، سد انوشيروان، سد فيروز و قزل آلان(مار سرخ) در طي دوره هاي مختلف شهرت يافت. ديوار دفاعي گرگان از شرق درياي خزر در ناحيه گميشان شروع و پس از گذر از شمال آق قلا و گنبد كاووس به طرف شرق ادامه داشته و در كوههاي پيش كمر(شمال شهر كلاله) محو مي گردد. طول ديوار حدود 155 كيلومتر است. مورخان اسلامي از پايان و امتداد ديوار ذكري نكرده و به نظر مي رسد از موقعيت جغرافيايي آن بي اطلاع بوده اند. مسير ديوار از طرف شرق به موازات گرگان رود پيش رفته و از محوطه هاي باستاني مهمي چون قره شيخ تپه، ملا علي تپه، آبادان تپه، ملك علي تپه و قره محمد تپه كه در قسمت شمالي ديوار واقع شده اند، مي گذرد. ديوار دفاعي در قسمت مياني از شمال شهر جرجان قديم يا گنبد كاووس كنوني عبور كرده و پس از عبور از نقاط باستاني مهمي چون قلعه سلطانعلي، قلعه قزاقلي، قلعه كوك، ياس تپه و خرابه هاي بي بي شيروان به طرف غرب ادامه پيدا مي كند. اين ديوار دفاعي از محوطه بي بي شيروان به سمت جنوب تغيير مسير داده و پس از گذشتن از قلعه هاي معروف مانند قارنيارق، قزل قلعه، آلتين قلعه و قلعه خرابه از شمال آق قلا گذشته و از محدوده گميشان عبور كرده و به درياي خزر مي رسد. در نزديكي دريا به سبب تغييرات آب سطح دريا، مسير ديوار به درستي معلوم نيست. در حال حاضر ديوار در فواصل و مسيرهاي مختلف بين 2 الي 5 متر ارتفاع دارد. عرض ديوار حدود 10 متر و در فواصل مختلف قلعه هايي در سمت جنوب ديوار ساخته شده كه نزديكترين فاصله ها 50 متر و طولاني ترين آن به 10 كيلومتر مي رسد.قلعه ها مربع يا مستطيل شكل هستند و اندازه آنها متفاوت است. اندازه كوچكترين آنها 120 در 120 متر و بزرگترين آنها 200 در 280 متر مي باشد. با بررسي هيأت باستان شناسي 30 قلعه شناسايي شده و به نظر مي رسد كه در مجموع 40 قلعه بوده است. قسمت شمالي ديوار، خندقي قرار گرفته كه بيشتر در قسمت مياني ديوار مشهود است. ابن اسفنديار در تاريخ طبرستان نام اين ديوار را فيروزكند نوشت. حمدالله مستوفي در نزهه القلوب آن را اثر فيروز ساساني مي داند. از زماني كه جهانگردان اروپايي در قرون 16 و 17 ميلادي به ايران مسافرت كرده اند، نام اسكندر به آن اضافه شد. در قرون اخير اشميت با بررسي هوايي كه در اين منطقه انجام داد، طول آن را 170 كيلومتر و زمان احداث آن را بين حمله اسكندر و اوايل اسلام دانست. رابينو نيز در كتاب مازندران و استر آباد آن را بناي اسكندر مي داند كه در دوره انوشيروان تجديد بنا گرديد. پروفسور آرند سوئدي تاريخ بناي آن را تا زمان ساسانيان مي داند. ريچارد فراي نيز در مقاله سيستم دفاعي عهد ساسانيان بنياد اين ديوار را به انوشيروان نسبت مي دهد. اشيائي كه در حين كاوش هاي ديوار دفاعي به دست آمده، سفال، شيشه و فلز بودند كه سفال آن از اهميت بيشتري برخوردار است.

 

[Nicol]

سفالينه ديوار دفاعي به سه گروه ذيل تقسيم بندي شدند:

1. سفال خاكستري دوره اشكاني
2. سفال قرمز دوره اشكاني
3. سفال قرمز دوره ساساني

نتايجي كه باستان شناسان از كاوش هاي ديوار دفاعي گرفته اند موارد زير است :

1. در ساختمان ديوار دفاعي علاوه بر آجر، خشت نيز به كار رفته است.
2. در تمامي طول ديوار خندق ساخته نشده بلكه در بعضي قسمت ها در پشت ديوار خندق حفر شده است.
3. كوره هاي آجر پزي در اغلب مسير ديوار در قسمت جنوبي ساخته شده است.
4. به نظر مي رسد كه احداث ديوار با سرعت و شايد تحت فشار حكومت انجام گرفته است.

اما نتيجه مهم درباره زمان بنياد ديوار است كه باستان شناسان به دلايل ذيل آن را به دوره اشكاني نسبت مي دهند:

1. آجرهاي به كار رفته در ساختمان ديوار بيشتر 10×40×40 سانتي متر بوده كه اغلب در بناهاي اشكاني مورد استفاده بوده است.
2. 
   كاربرد آجر و آجرچيني در ساختمان ديوار قابل مقايسه با بناهاي شناخته عصر پارتي مانند كاخ آشور و قلعه ضحاك مي باشد.
3. 
   سفال به دست آمده از كاوش هاي ديوار به طور معمول متعلق به دوره اشكاني است.
4. 
   طرز تدفين و قبور يافت شده در قلعه ديوار قابل مقايسه با ديگر قبور دوره اشكاني است.
5. 
   تحقيقاتي كه دانشمندان روسي بر روي تغييرات آب درياي خزر در قسمت شرق آن انجام داده اند نشان مي دهد كه در دوره ساساني به علت بالا بودن آب درياي خزر ايجاد ساختمان ديوار دفاعي غير ممكن بوده ولي در حدود سال 200 ق.م تا 300 م سطح آب درياي خزر در حدود كنوني بوده و مشكلاتي براي احداث ديوار وجود نداشته است. به دلايل مذكور به نظر مي رسد كه بنياد ديوار در زمان اشكانيان هم زمان با حكمراني مهرداد دوم (87-123 ق.م) انجام گرفته باشد و به نظر در دوره ساساني بازسازي و تعمير گرديده است. از آنجا كه هجوم قبايل وحشي مثل سكاها و هياطله به شمال شرق ايران در دوره اشكاني به خصوص در زمان مهرداد دوم آغاز شده بود براي دفاع از هجوم اين قبايل ديوار دفاعي گرگان ساخته شد.