برادری و اخوت از همان ابتدا مورد توجه اسلام بوده است. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم السلام) همواره توجه پیروان خویش را به حمایت از مسلمانان دیگر سوق می‌دادند. در نگاه بزرگان دینی زندگی اجتماعی مستلزم رعایت اصول و قواعدی برای بهتر زیستن است. مردم یک جامعه در صورتی می‌توانند زندگی خوب و دور از ناراحتی داشته باشند که به دیگر اعضای جامعه نیز بیاندیشند و برای بهبود زندگی خود و دیگران تلاش نمایند.
اجر و پاداش قرض دادن به حدی است که در روایتی پاداش آن بیش از صدقه دانسته شده است: علی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: مَكْتُوبٌ عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ الصَّدَقَةُ بِعَشَرَةٍ وَ الْقَرْضُ بِثَمَانِیَةَ عَشَرَ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَى بِخَمْسَةَ عَشَرَ.[1] از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) گزارش شده است که ایشان از جبرئیل درباره حکمت بیش‌تر بودن پاداش قرض از صدقه این گونه سۆال می‌کنند: «حكمت این موضوع چیست! در صورتى كه هر كس صدقه می‌دهد در نظر ندارد آن را پس بگیرد، ولى كسی كه قرض الحسنه می‌دهد در نظر دارد كه آن را پس بگیرد؟! جبرئیل پاسخ می‌دهد: آرى! ولى هر كسی كه صدقه می خواهد (قطعى نیست كه) محتاج باشد.
اما آن كسی كه قرض می‌خواهد یقیناً محتاج است. بنابر این: چه بسا صدقهاى كه به مستحق واقعى نرسد. ولى كسى كه قرض مىگیرد حتماً احتیاج دارد. بدین لحاظ است كه ثواب قرض دادن از صدقه دادن بیش‌تر مىباشد.[2]
نکته‌ای که در این میان وجود دارد آن است که طبق آیات قرآن قرض باید «حَسَن»[3] باشد به این معنا که برای خدا، از مال حلال، از روی کمال خرسندی و با خوشرویی باشد و آن را با منت گذاردن و آزار دادن ضایع نكند.[4] بر شخص طلبکار لازم است که توان مالی فرد بدهکار را در نظر گیرد و او را مجبور به بازپرداخت مالش نسازد و به او مهلت دهد برای تهیه دِین خویش تلاش کند.[5]
در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است که بهترین صدقه آن است که منفعتی با خود به همراه داشته باشد.[6]
به این معنا که فرد مقروض، با نظر خویش، هنگام بازگرداندن اصل پول با قرار دادن مقدار بیش‌تری پول در کنار آن یا گرفتن هدیه‌ای از شخص قرض دهنده تشکر نماید. مۆید مطلب مذکور این روایت می‌باشد: «عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِذَا أَقْرَضْتَ الدَّرَاهِمَ ثُمَّ جَاءَكَ بِخَیْرٍ مِنْهَا فَلَا بَأْسَ إِنْ لَمْ یَكُنْ بَیْنَكُمَا شَرْطٌ».[7]
وجود آیات و روایات در زمینه لزوم قرض دادن و احکام و قواعد آن به این علت می‌باشد که مسلمانان تشویق شوند در تنگناهای زندگی یکدیگر را یاری نمایند. رعایت اخلاق اسلامی در قرض دادن بسیار مهم است. در جامعه اسلامی مردم مسلمان باید در حد توان خویش یکدیگر را یاری نمایند و با دادن قرض به دیگران آن‌ها را از فشارهای اقتصادی رهایی دهند.
شخص بدهکار نیز باید تمامی تلاش خویش را به کار گیرد تا دِین خویش را در اسرع وقت ادا نماید و از دیرکرد بپرهیزد.
همان‌گونه که شخص طلبکار نباید با اخلاق ناصحیح به توهین و تحقیر بدهکار بپردازد شخص مقروض نباید از اخلاق خوب قرض دهنده سوء استفاده نماید و با کم‌کاری و بی‌توجهی بازگرداندن حق خویش را به تعویق اندازد.
توجه به این نکات از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و عدم لحاظ این موارد منجر می‌گردد که اعتماد افراد به یکدیگر کاهش یابد و در نتیجه قرض دادن و قرض گرفتن به امری بسیار پیچیده و مشکل تبدیل گردد.
پی نوشت ها:
[1]. الكافی (ط - الإسلامیة)، ج4، ص33، ح 1: بر در بهشت نوشته شده است که پاداش صدقه ده برابر و پاداش قرض 18 برابرمی‌باشد. (در روایت دیگری 15 برابر آمده است.)
[2]. تفسیر آسان، ج2، ص 102.
[3]. البقرة/245.
[4]. ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج3، ص 72 و 73.
[5]. البقره/280: وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ/ و اگر [بدهكار]، تنگدست بود پس مهلتى باید تا گشایشى یابد، و اینكه صدقه بدهید برایتان بهتر است اگر مىدانستید. (ترجمه آیت الله مکارم شیرازی)
[6]. تهذیب الأحكام (تحقیق خرسان)، ج6، ص201، ح 7: «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ بُكَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنِ الْقَرْضِ یَجُرُّ الْمَنْفَعَةَ قَالَ خَیْرُ الْقَرْضِ الَّذِی یَجُرُّ الْمَنْفَعَةَ».
[7]. تهذیب الأحكام (تحقیق خرسان)، ج6، ص201: «اگر مقداری پول قرض دهی و بیش از آن را به تو بازگردانند در صورتی که از قبل بینتان شرط نکرده باشید اشکال ندارد».
زینب مجلسی راد
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان