Ever Green
متخصص بخش پزشکی
همانطوری كه در ابتدای بحث اشاره شد عوامل بسیار زیادی در بروز چاقی مؤثر هستند ولی به طور عمده علت‌های شناخته شده به قرار زیر است:
الف ) علل ژنتیكی :
بین 70-25 درصد از تغییرات غیر طبیعی در وزن بدن ناشی از مسائل مربوط به ژن می‌باشد. علت بالابودن طیف حداقل و حداكثر ذكر شده تفاوت منابع علمی و كتب مرجع چاقی است ، ولی در كل بایستی اذعان داشت كه نقش عوامل ژنتیكی در چاقی ثابت شده‌است و با توجه به مطالعات خانوادگی كه هم خوانی BMI را در منسوبین درجه اول نشان داده‌است این موضوع به اثبات رسیده‌است كه نقش اختلالات ژنتیكی امری غیر قابل انكار است.
طبق تحقیقات انجام گرفته مشخص شده‌است كه عواملی چون سوخت وساز پائین درحال استراحت ، كم بودن تاثیر حرارتی مواد غذایی و یا عدم سوخت و ساز كامل چربی به همراه تمایل زیاد بدن برای استفاده از كربوهیدراتها (مواد قندی ) به عنوان سوخت می‌توانند زمینه ژنتیكی چاقی را نشان دهند. همچنین بسیاری از عوامل عصبی و هورمونی موجود در تنظیم وزن به شكل ژنتیكی كار می‌كنند و تعداد و ابعاد سلول‌های چربی و توزیع منطقه‌ای آن در بدن نیز به طریق ژنتیكی مشخص می‌شوند. (I )
* البته این بدان معنی نیست كه افراد دارای ژن چاقی هیچ تلاشی جهت كاهش وزن نداشته باشند ، بلكه بدین معنی است كه این افراد باید باید نسبت به افراد عادی تلاش بیشتری داشته باشند.
ب ) عوامل محیطی و تغذیه‌ای :
اختراعات و ابداعات مختلف در جهت راحتی انسان به طور غیر مستقیم سبب افزایش چشمگیر چاقی در دنیا شده‌است. موتورسیكلت ، اتوموبیل ، آسانسور ، پله برقی ، ماشین‌های لباسشوئی و ظرفشویی ، دستگاه‌های كنترل از راه دور ، مایكروویو و هزاران مورد دیگر همگی انسان را از تحرك واداشته و از طرف دیگر غذاهای آماده ، رستوران‌ها و شیرینی فروشی‌ها و تولید مواد غذایی در بسته بندی‌های بزرگ مثل سس مایونز خانواده ، چیپس خانواده و... عوامل مساعدی برای حركت كمتر و مصرف بیشتر را فراهم آورده‌است به طوری كه داده‌های فوق بیانگر این مطلب هستند كه افزایش شیوع چاقی در دو یا سه دهه اخیر ممكن است ناشی از كاهش در مصرف انرژی باشد كه مساوی با كاهش دریافت انرژی نبوده‌است. پس تحرك (خروجی انرژی ) ما نسبت به نیاكانمان به سمت صفر و در عوض تغذیه (ورودی انرژی ) ما به سمت بی‌نهایت میل می‌كند.
علت دیگر این است كه در كودكی و جوانی با تحرك زیادی كه داریم غذای خود را تنظیم می‌كنیم (هر چند كودكان و جوانان ما هم به علت تلویزیون ، كامپیوتر و درس خواندن دچار كمبود شدید تحرك گشته‌اند ) ولی در بزرگسالی با كاهش شدید تحرك ، غذای خود را كم نمی كنیم .
دریافت بالای كالری می‌تواند فعال یا غیرفعال باشد. شكل فعال آن تا حدودی ناشی از افزایش ابعاد مواد غذایی به عنوان یك استاندارد ، پیش آمده‌است. ابعاد مواد غذایی و كالری آنها به خصوص در رستورانهای امروزی ، مقدار كالری بیش از نیاز را روانه بدن فرد می نمایند . در واقع ، موادی كه چنین ابعادی دارند به شدت افزایش یافته‌اند.
تغذیه بیش از حد غیر فعال شامل خوردن رژیم‌های پر كالری است. در این حال ، مقدار غذا ممكن است زیاد نباشد اما كالری آن بسیار بالا است. دریافت كالری غیر مغذی می‌تواند خطر پرخوری را بالا ببرد.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند كه غذا و مزه آن پاسخ فرد را از نظر لذت بدست آمده تعیین می‌كنند. انواع زیاد غذاهای موجود در هر زمان می‌تواند دریافت كالری را بالان ببرد زیرا مردم بیش از گذشته غذا مصرف می‌كنند و بیش از حد مورد نیاز ، كالری دریافت می‌دارند. عموماً ، با مصرف غذا ، از لذت بخش بودن آن كاسته می‌شود. این كاهش را سیری حسی می‌نامند و همراه با تغییرمیزان غذا در طول یك وعده غذا ظاهر می‌شود.
ج ) بیماریها :
بسیاری از بیماریها با توجه به مكانیسم آنها باعث چاقی می‌شوند. كم كاری غده تیروئید سبب كاهش هورمونهای تیروئیدی می‌شود كه این هورمونها نقش بسیار مهمی در سوخت و ساز مواد غذایی در بدن دارند و كم شدن آنها باعث ذخیره‌سازی چربی و درنتیجه چاقی می‌شوند.
* البته كم‌كاری تیروئید بیشتر باعث تجمع آب در بدن شده (چاقی تجمع چربی در بدن می‌باشد ) ، وكل اضافه وزن ناشی از آن ممكن است 4 تا 5 كیلوگرم باشد.
بیماریهای دیگری چون اختلالات عصبی – عضلانی،بیماریهای استخوان و مفاصل به صورت غیر مستقیم و از طریق كاهش فعالیت باعث چاقی می‌شوند. اختلال در هورمونهای جنسی چه در زنان و چه در مردان ممكن است تعادل متابولیكی بدن را بهم زده و یكی از عوارض خود را با چاقی نشان دهد.
د ) داروها :
بسیاری از داروها در افزایش وزن نقش دارند. این اثرات ممكن است مستقیم باشند مثل داروهای ضدبارداری یا كورتون‌ها و یا در اثر پیامدهای ناشی از دارو باشد مثل داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب كه با ایجاد خواب آلودگی و بی‌تحركی سبب كاهش در مصرف انرژی می‌شوند.
* البته لازم به ذکر است که همة داروها در برابر یك تغذیه مناسب و تحرك اصولی تسلیم خواهند بود.
ه ) اختلالات عصبی و مشكلات روانی :
این عامل با توجه به غیر فعال كردن افراد ، سبب چاقی شده و مصرف داروهای مختلف این اثرات را دوچندان می‌نماید. از سوی دیگر اشخاص دچار استرس ، به عنوان مسكن از غذا و یا از مواد غذایی ( بخصوص شیرینی و شكلات‌ها كه در كوتاه مدت آنها را آرام می‌نماید ) استفاده می‌كنند و به اینها پناه می‌برند و دقیقا تابلوی اعتیاد تكرار می‌شود. یعنی شخص با مصرف این مواد آرامش یافته و پس از مدتی به علت عادت كردن بدن به این مواد دچار نیاز شدید خواهد شد و این سیكل مرتب ادامه یافته و شخص را چاق‌تر خواهد كرد .
در ضمن استرس باعث كاهش تمركز شخص بر روی رفتارهایش خواهد شد كه یكی از رفتار‌های مهم بشر همان خوردن است .وقتی كه تمركز كاهش یافت حتی بدون گرسنگی ممكن است عمل خوردن شروع و یا در صورت سیری ادامه یابد. رفتاری كه در بسیاری از اشخاص با بیماری وسواس مشا هده می‌شود ، در این افراد نیز تكرار می‌شود. به عنوان مثال فرد وسواسی می‌داند كه دستش تمیز شده ولی ذهن او برای شستن مكرر وی را مجبور خواهد نمود .در افراد چاق هم فرد سیری خود را قبول دارد ولی مجبور است بخورد ، که البته این وضعیت با درمان و مشاوره حل خواهد شد.
در بیماری افسردگی معمولا كاهش خواب و اشتها وجود دارد ولی در نوعی افسردگی (آتیپیك ) افزایش اشتها و خواب بوجود می‌آید كه هر دو باعث اضافه وزن خواهد شد. پس افسردگی باید با جدیت درمان شود. (البته نباید از دارو هایی استفاده شود كه خواب و اشتها را افزایش دهد ) .
متأسفانه بسیاری از مردم (بویژه افراد افسرده ) تصور می‌كنند كه با رعایت نكردن تغذیه و تحرك اصولی می‌میرند و به گفته خود راحت می‌شوند. اكثراً می‌گویند مگر قرار است چند سال عمر كنیم ، پس باید خوش باشیم. ولی متأسفانه در اثر عدم رعایت تغذیه و تحرك ، بیماری به سراغمان می‌آید و بیمار شدن از مرگ بسیار بدتر است. چه بسیار بیماریهایی كه سالها گریبان‌گیر ماست (اكثر بیماریهای مزمن ) ورنج و عذاب ناشی از آن را باید تحمل كنیم.
بسیاری افراد در مواقع بد غذایی می‌خندند و رعایت اصول تغذیه را به شوخی می‌گیرند ، ولی افسوس كه مانند لذت سرعت در رانندگی و رعایت نكردن اصول رانندگی ، این خنده‌ها روزی منجر به گریه تلخ خود و یا اطرافیان خواهد شد.
یكی دیگر از مشكلات روانی انسان‌ها " فاز دهانی طول كشیده" است. در كودكی ، كوچك ترین ناراحتی و استرس با مكیدن (سینه مادر ، شیشه شیر خشك و یا پستانك ) و حركات فك كودك آرام می‌شود. همین مسئله تا بزرگسالی هم ادامه یافته و منجر به این می شود كه فرد با كوچك ترین ناراحتی ، نیاز به حركات فك و جویدن (خوردن ) ویا مكیدن (سیگار ) پیدا کند. در بسیاری از این افراد جویدن آدامس های بدون قند (اگر با افزایش بزاق منجر به افزایش اشتها نشود ) این غریزه ارضا شده و ممكن است اشتها كم شود.
نوع دیگری از بیماریهای روانی كه منجر به پر خوری می‌شود" بولیمیا " نام دارد كه شخص شدیدا غذا مصرف می‌كند و گاهی پس از آن خود را وادار به استفراغ می‌نماید. این اشخاص خود به بیماری خود واقفند و بدنبال درمان خواهند آمد .
* متأسفانه تمایل كم افراد جامعه به مسائل ومشکلات روان منجر به پرخوریهای عصبی می‌شود. خوشبختانه داروهای نسل جدید در روانپزشكی اضافه وزن بالائی ایجاد نمی‌كنند و حتی برخی باعث كاهش وزن نیز می‌شوند.
گاهی در طی رعایت رژیم غذایی خاص ، فرد به وسیله افکار خود وسوسه می‌شود . به این افکار گوش ندهید. هیچ وقت رژیم خود را قطع نکنید و تا مدت زمان مشخص شده ، ادامه دهید.در این مواقع میتوانید با درمانگر خود تماس گرفته و از او بخواهید تا برایتان یك جایگزین معرفی كند و یا برای آن ماده غذایی غیر مجاز یك معادل در برنامه غذایی در نظر بگیرد تا بتوانید با مصرف آن از رژیم خود كم كنید .این را بدانید كه مصرف یك ماده غذایی غیر مجاز (مثلا چیپس ) حتی هفته ای یك مرتبه ، در ماه 4 و در سال 48 مرتبه می شود ، كه این فقط مربوط به یك ماده غذایی است .با احتساب سایر مواد غذایی ، اضافه وزن ناشی از آن ها را پیش بینی كنید .
الف ) علل ژنتیكی :
بین 70-25 درصد از تغییرات غیر طبیعی در وزن بدن ناشی از مسائل مربوط به ژن می‌باشد. علت بالابودن طیف حداقل و حداكثر ذكر شده تفاوت منابع علمی و كتب مرجع چاقی است ، ولی در كل بایستی اذعان داشت كه نقش عوامل ژنتیكی در چاقی ثابت شده‌است و با توجه به مطالعات خانوادگی كه هم خوانی BMI را در منسوبین درجه اول نشان داده‌است این موضوع به اثبات رسیده‌است كه نقش اختلالات ژنتیكی امری غیر قابل انكار است.
طبق تحقیقات انجام گرفته مشخص شده‌است كه عواملی چون سوخت وساز پائین درحال استراحت ، كم بودن تاثیر حرارتی مواد غذایی و یا عدم سوخت و ساز كامل چربی به همراه تمایل زیاد بدن برای استفاده از كربوهیدراتها (مواد قندی ) به عنوان سوخت می‌توانند زمینه ژنتیكی چاقی را نشان دهند. همچنین بسیاری از عوامل عصبی و هورمونی موجود در تنظیم وزن به شكل ژنتیكی كار می‌كنند و تعداد و ابعاد سلول‌های چربی و توزیع منطقه‌ای آن در بدن نیز به طریق ژنتیكی مشخص می‌شوند. (I )
* البته این بدان معنی نیست كه افراد دارای ژن چاقی هیچ تلاشی جهت كاهش وزن نداشته باشند ، بلكه بدین معنی است كه این افراد باید باید نسبت به افراد عادی تلاش بیشتری داشته باشند.
ب ) عوامل محیطی و تغذیه‌ای :
اختراعات و ابداعات مختلف در جهت راحتی انسان به طور غیر مستقیم سبب افزایش چشمگیر چاقی در دنیا شده‌است. موتورسیكلت ، اتوموبیل ، آسانسور ، پله برقی ، ماشین‌های لباسشوئی و ظرفشویی ، دستگاه‌های كنترل از راه دور ، مایكروویو و هزاران مورد دیگر همگی انسان را از تحرك واداشته و از طرف دیگر غذاهای آماده ، رستوران‌ها و شیرینی فروشی‌ها و تولید مواد غذایی در بسته بندی‌های بزرگ مثل سس مایونز خانواده ، چیپس خانواده و... عوامل مساعدی برای حركت كمتر و مصرف بیشتر را فراهم آورده‌است به طوری كه داده‌های فوق بیانگر این مطلب هستند كه افزایش شیوع چاقی در دو یا سه دهه اخیر ممكن است ناشی از كاهش در مصرف انرژی باشد كه مساوی با كاهش دریافت انرژی نبوده‌است. پس تحرك (خروجی انرژی ) ما نسبت به نیاكانمان به سمت صفر و در عوض تغذیه (ورودی انرژی ) ما به سمت بی‌نهایت میل می‌كند.
علت دیگر این است كه در كودكی و جوانی با تحرك زیادی كه داریم غذای خود را تنظیم می‌كنیم (هر چند كودكان و جوانان ما هم به علت تلویزیون ، كامپیوتر و درس خواندن دچار كمبود شدید تحرك گشته‌اند ) ولی در بزرگسالی با كاهش شدید تحرك ، غذای خود را كم نمی كنیم .
دریافت بالای كالری می‌تواند فعال یا غیرفعال باشد. شكل فعال آن تا حدودی ناشی از افزایش ابعاد مواد غذایی به عنوان یك استاندارد ، پیش آمده‌است. ابعاد مواد غذایی و كالری آنها به خصوص در رستورانهای امروزی ، مقدار كالری بیش از نیاز را روانه بدن فرد می نمایند . در واقع ، موادی كه چنین ابعادی دارند به شدت افزایش یافته‌اند.
تغذیه بیش از حد غیر فعال شامل خوردن رژیم‌های پر كالری است. در این حال ، مقدار غذا ممكن است زیاد نباشد اما كالری آن بسیار بالا است. دریافت كالری غیر مغذی می‌تواند خطر پرخوری را بالا ببرد.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند كه غذا و مزه آن پاسخ فرد را از نظر لذت بدست آمده تعیین می‌كنند. انواع زیاد غذاهای موجود در هر زمان می‌تواند دریافت كالری را بالان ببرد زیرا مردم بیش از گذشته غذا مصرف می‌كنند و بیش از حد مورد نیاز ، كالری دریافت می‌دارند. عموماً ، با مصرف غذا ، از لذت بخش بودن آن كاسته می‌شود. این كاهش را سیری حسی می‌نامند و همراه با تغییرمیزان غذا در طول یك وعده غذا ظاهر می‌شود.
ج ) بیماریها :
بسیاری از بیماریها با توجه به مكانیسم آنها باعث چاقی می‌شوند. كم كاری غده تیروئید سبب كاهش هورمونهای تیروئیدی می‌شود كه این هورمونها نقش بسیار مهمی در سوخت و ساز مواد غذایی در بدن دارند و كم شدن آنها باعث ذخیره‌سازی چربی و درنتیجه چاقی می‌شوند.
* البته كم‌كاری تیروئید بیشتر باعث تجمع آب در بدن شده (چاقی تجمع چربی در بدن می‌باشد ) ، وكل اضافه وزن ناشی از آن ممكن است 4 تا 5 كیلوگرم باشد.
بیماریهای دیگری چون اختلالات عصبی – عضلانی،بیماریهای استخوان و مفاصل به صورت غیر مستقیم و از طریق كاهش فعالیت باعث چاقی می‌شوند. اختلال در هورمونهای جنسی چه در زنان و چه در مردان ممكن است تعادل متابولیكی بدن را بهم زده و یكی از عوارض خود را با چاقی نشان دهد.
د ) داروها :
بسیاری از داروها در افزایش وزن نقش دارند. این اثرات ممكن است مستقیم باشند مثل داروهای ضدبارداری یا كورتون‌ها و یا در اثر پیامدهای ناشی از دارو باشد مثل داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب كه با ایجاد خواب آلودگی و بی‌تحركی سبب كاهش در مصرف انرژی می‌شوند.
* البته لازم به ذکر است که همة داروها در برابر یك تغذیه مناسب و تحرك اصولی تسلیم خواهند بود.
ه ) اختلالات عصبی و مشكلات روانی :
این عامل با توجه به غیر فعال كردن افراد ، سبب چاقی شده و مصرف داروهای مختلف این اثرات را دوچندان می‌نماید. از سوی دیگر اشخاص دچار استرس ، به عنوان مسكن از غذا و یا از مواد غذایی ( بخصوص شیرینی و شكلات‌ها كه در كوتاه مدت آنها را آرام می‌نماید ) استفاده می‌كنند و به اینها پناه می‌برند و دقیقا تابلوی اعتیاد تكرار می‌شود. یعنی شخص با مصرف این مواد آرامش یافته و پس از مدتی به علت عادت كردن بدن به این مواد دچار نیاز شدید خواهد شد و این سیكل مرتب ادامه یافته و شخص را چاق‌تر خواهد كرد .
در ضمن استرس باعث كاهش تمركز شخص بر روی رفتارهایش خواهد شد كه یكی از رفتار‌های مهم بشر همان خوردن است .وقتی كه تمركز كاهش یافت حتی بدون گرسنگی ممكن است عمل خوردن شروع و یا در صورت سیری ادامه یابد. رفتاری كه در بسیاری از اشخاص با بیماری وسواس مشا هده می‌شود ، در این افراد نیز تكرار می‌شود. به عنوان مثال فرد وسواسی می‌داند كه دستش تمیز شده ولی ذهن او برای شستن مكرر وی را مجبور خواهد نمود .در افراد چاق هم فرد سیری خود را قبول دارد ولی مجبور است بخورد ، که البته این وضعیت با درمان و مشاوره حل خواهد شد.
در بیماری افسردگی معمولا كاهش خواب و اشتها وجود دارد ولی در نوعی افسردگی (آتیپیك ) افزایش اشتها و خواب بوجود می‌آید كه هر دو باعث اضافه وزن خواهد شد. پس افسردگی باید با جدیت درمان شود. (البته نباید از دارو هایی استفاده شود كه خواب و اشتها را افزایش دهد ) .
متأسفانه بسیاری از مردم (بویژه افراد افسرده ) تصور می‌كنند كه با رعایت نكردن تغذیه و تحرك اصولی می‌میرند و به گفته خود راحت می‌شوند. اكثراً می‌گویند مگر قرار است چند سال عمر كنیم ، پس باید خوش باشیم. ولی متأسفانه در اثر عدم رعایت تغذیه و تحرك ، بیماری به سراغمان می‌آید و بیمار شدن از مرگ بسیار بدتر است. چه بسیار بیماریهایی كه سالها گریبان‌گیر ماست (اكثر بیماریهای مزمن ) ورنج و عذاب ناشی از آن را باید تحمل كنیم.
بسیاری افراد در مواقع بد غذایی می‌خندند و رعایت اصول تغذیه را به شوخی می‌گیرند ، ولی افسوس كه مانند لذت سرعت در رانندگی و رعایت نكردن اصول رانندگی ، این خنده‌ها روزی منجر به گریه تلخ خود و یا اطرافیان خواهد شد.
یكی دیگر از مشكلات روانی انسان‌ها " فاز دهانی طول كشیده" است. در كودكی ، كوچك ترین ناراحتی و استرس با مكیدن (سینه مادر ، شیشه شیر خشك و یا پستانك ) و حركات فك كودك آرام می‌شود. همین مسئله تا بزرگسالی هم ادامه یافته و منجر به این می شود كه فرد با كوچك ترین ناراحتی ، نیاز به حركات فك و جویدن (خوردن ) ویا مكیدن (سیگار ) پیدا کند. در بسیاری از این افراد جویدن آدامس های بدون قند (اگر با افزایش بزاق منجر به افزایش اشتها نشود ) این غریزه ارضا شده و ممكن است اشتها كم شود.
نوع دیگری از بیماریهای روانی كه منجر به پر خوری می‌شود" بولیمیا " نام دارد كه شخص شدیدا غذا مصرف می‌كند و گاهی پس از آن خود را وادار به استفراغ می‌نماید. این اشخاص خود به بیماری خود واقفند و بدنبال درمان خواهند آمد .
* متأسفانه تمایل كم افراد جامعه به مسائل ومشکلات روان منجر به پرخوریهای عصبی می‌شود. خوشبختانه داروهای نسل جدید در روانپزشكی اضافه وزن بالائی ایجاد نمی‌كنند و حتی برخی باعث كاهش وزن نیز می‌شوند.
گاهی در طی رعایت رژیم غذایی خاص ، فرد به وسیله افکار خود وسوسه می‌شود . به این افکار گوش ندهید. هیچ وقت رژیم خود را قطع نکنید و تا مدت زمان مشخص شده ، ادامه دهید.در این مواقع میتوانید با درمانگر خود تماس گرفته و از او بخواهید تا برایتان یك جایگزین معرفی كند و یا برای آن ماده غذایی غیر مجاز یك معادل در برنامه غذایی در نظر بگیرد تا بتوانید با مصرف آن از رژیم خود كم كنید .این را بدانید كه مصرف یك ماده غذایی غیر مجاز (مثلا چیپس ) حتی هفته ای یك مرتبه ، در ماه 4 و در سال 48 مرتبه می شود ، كه این فقط مربوط به یك ماده غذایی است .با احتساب سایر مواد غذایی ، اضافه وزن ناشی از آن ها را پیش بینی كنید .